ڕزگارکردنی کولتوور لە خراپی و نزمی لە ڕێگەی گەشەپێدانی بیرکردنەوەی فەلسەفی و پێشخستنی کارایی ڕەخنەیی و گفتوگۆی عەقڵانی.. و . لە عەرەبیەوە: یاسین لەتیف
پێشەکی
”فەلسەفە عەقیدە نییە، بەڵکو چالاکییە.”
ماتیۆ لیپمان
کولتووری هاوچەرخ بەدەست قەیرانێکی قوڵەوە دەناڵێنێت کە بە “نزمیی کولتووری” یان “سەردەمی هیچو پووچێتی” دەناسرێت، ئەمەش دیاردەیەکە بە بڵاوبوونەوەی بەرهەمی ڕووکەشیی بەکاربەر، پووچیی میدیایی و ڕووکەشبوونی هزری لەژێر سێبەری باڵادەستیی ئابووریی دیجیتاڵی و زیرەکیی دەستکرددا دەناسرێتەوە. تیۆدۆر ئەدۆرنۆ لە “پیشەسازیی کولتوور” (١٩٤٧)دا وا وەسفی دەکات کە بریتیە لە “بەرهەمهێنانێکی کولتووریی یەکخراو کە توانای بیرکردنەوەی سەربەخۆ لە مرۆڤ دەسەنێتەوە”، لە کاتێکدا جان بۆدریار لە “لێکچواندن و لاساییکردنەوە” (١٩٨١)دا وەک “زیادەڕەوی لە واقیعیبوون و واقیعێکی لەڕادەبەدەر” دەیبینێت کە شوێنی ڕەسەنایەتی دەگرێتەوە. ئامانجی ئەم توێژینەوە ئەکادیمییە پێشنیارکردنی مۆدێلێکی ڕزگارکەری سێ ڕەهەندییە: گەشەپێدانی بیرکردنەوەی فەلسەفی وەک ئامرازێک بۆ گەڕاندنەوەی قوڵایی، پەرەپێدانی کارایی ڕەخنەیی وەک چەکێک دژی ڕووکەشبوون، و گفتوگۆی عەقڵانی وەک میکانیزمێک بۆ بنیاتنانەوەی پەیوەندیی مرۆیی. لەمەشدا پشت بە تیۆرییەکانی هابرماس (کردەی پەیوەندی)، فۆکۆ (مەعریفە-دەسەڵات)، و گادامێر (هێرمەنۆتیکا) دەبەستین، لەگەڵ گرتنەبەری نزیکبوونەوەیەکی (دیداکتیکی) یان زانستی فێر کردن بۆ جێبەجێکردنی ئەم مۆدێلە لە پەروەردە و کۆمەڵگەدا. توێژینەوەکە دابەش بووە بەسەر شیکردنەوەی “نزمی”دا، پاشان هەر یەک لە سێ ڕەهەندەکە، دواتر بەراوردکاری و جێبەجێکردنە دیداکتیکییەکان، لەگەڵ نموونەی مێژوویی و هاوچەرخ. چۆن لە ڕۆژی جیهانییەکەیدا، ژیانێکی نوێ بە بەر فەلسەفەدا بکەینەوە؟
(شیکردنەوەی دیاردەی نزمیی کولتووری)
نزمی تەنها بریتی نییە لە لاوازیی کوالیتی، بەڵکو سیستمێکی کولتوورییە کە “کاڵای کولتووری”ی خێرا-بەکاربردن بەرهەم دەهێنێت. تایبەتمەندییەکانی
ڕووکەشکردن: کورتکردنەوەی شتە ئاڵۆزەکان بۆ شتی سادە (وەک: “ڤیدیۆ کورتەکان” لە تیکتۆک).
دووبارەکردنەوە: بەرهەمهێنانەوەی نموونەکان بەبێ داهێنان (وەک: بەرهەمهێنانەوەی فیلمەکانی هۆلیوود).
بەکاربەری: بەستنەوەی بەها بە بڵاوبوونەوەوە نەک بە قوڵایی (کولتووری قوتووبەندکراو).
هۆکارەکانی: هەژموونی بازاڕ (ئەدۆرنۆ)، لەدەستدانی هالە (واڵتەر بنیامین)، و “مردنی نووسەر” کە بە هەڵە تێگەیشتراوە (بارت). دەرەنجامەکانی: داخورانی ناسنامە، بڵاوبوونەوەی نەزانیی بەئەنقەست و ، هەرەسهێنانی گفتوگۆی گشتی.
(ڕەهەندی یەکەم: گەشەپێدانی بیرکردنەوەی فەلسەفی وەک ئامرازێک بۆ قوڵایی)
بیرکردنەوەی فەلسەفی بریتییە لە “پرسیارکردنی مەنھەجی دەربارەی واتا و بنەماکان” (هایدگەر). کولتوور بنیات دەنێتەوە لە ڕێگەی
ئیشکالیەت: گۆڕینی “زانیاری” بۆ “پرسیار” (وەک: لە “زیرەکیی دەستکرد چییە؟”ـەوە بۆ “واتای ئەوەی مرۆڤ زیرەک بێت چییە؟”).
دیالەکتیک: بنیاتنانی مەعریفە لە ڕێگەی دژایەتیەوە (هیگڵ).
تێڕامان: بەرەنگاربوونەوەی خێرایی بە وەستان (ئەرستۆ: تیۆری وەک ژیانێکی تێڕاماناوی).
لە ڕووبەڕووبوونەوەی نزمیدا، فەیلەسوف وەرگر لە بەکاربەرەوە دەگۆڕێت بۆ بەرهەمهێنەری واتا. نموونە: هەڵمەتی “فەلسەفە بۆ منداڵان” (ماتیۆ لیپمان) کە زیادبوونی بیرکردنەوەی ڕەخنەیی بە ڕێژەی ٤٠٪ لەنێو منداڵاندا سەلماند.
(ڕەهەندی دووەم: پەرەپێدانی کارایی ڕەخنەیی وەک چەکێک دژی ڕووکەشبوون)
کارایی ڕەخنەیی بریتییە لە “توانای هەڵوەشاندنەوەی گوتارە باڵادەستەکان و بنیاتنانەوەیان” (فۆکۆ). ئەمانە لەخۆ دەگرێت:
شیکردنەوەی ڕەخنەیی: ئاشکراکردنی ئایدۆلۆژیای شاراوە (مارکس: “هۆشیاریی ساختە”).
ڕەخنە لەخۆگرتن: پێداچوونەوە بە گریمانەکانی تاک (کانت: “بوێریی زانین”).
فرەیی: قبوڵکردنی ڕا دژبەیەکەکان بەبێ سڕینەوە (ئەدۆرنۆ: “بیرکردنەوەی نەرێنی”).
ئامرازەکانی: تیۆریی ڕەخنەی کولتووری، شیکردنەوەی گوتار (ڤان دایک). لە سیاقی دیجیتاڵیدا، توانای بەرەنگاربوونەوەی “بڵقەکانی پاڵاوتن” (Filter Bubbles) دەبەخشێت لە ڕێگەی ئامرازگەلێکی وەک “ڕێبەری ئاشکراکردنی ساختە”.
(ڕەهەندی سێیەم: گفتوگۆی عەقڵانی وەک میکانیزمێک بۆ پەیوەندیی ڕەسەن)
گفتوگۆی عەقڵانی بریتییە لە “کردەی پەیوەندیی خاڵی لە شێواندن” (هابرماس لە تیۆریی کردەی پەیوەندیدا، ١٩٨١). ئەمانە دەخوازێت:
بابەتیبوون: پشت بەستن بە بەڵگەکان نەک سۆز.
گشتگیری: بەشدارپێکردنی هەموو دەنگەکان (لەوانەش پەراوێزخراوەکان).
کراوەیی: قبوڵکردنی ئەگەری گۆڕان (گادامێر: “تێکەڵبوونی ئاسۆکان”).
لە سەردەمی “پاش-ڕاستی”دا، گفتوگۆ متمانەی گشتی بنیات دەنێتەوە. نموونە: کۆڕبەندەکانی “قاوەخانەی فەلسەفی” لە فەرەنسا، کە لە ساڵی ١٩٩٢ـەوە هەزاران بەشداربووی لە گفتوگۆی قوڵدا کۆکردۆتەوە.
(بەراوردکاری لە نێوان سێ ڕەهەندەکەدا)
ئەگەر بەراوردێک لە نێوان سێ ڕەهەندەکەدا بکەین، دەبینین ئامانجی سەرەکیی ئەو بنەما تیۆرییەی کە پشتی پێ دەبەستێت، ئەوەیە کە جێبەجێکردن دژی “نزمی کولتوری”، گەڕاندنەوەی قوڵایی و واتا بە بیرکردنەوەی فەلسەفی دەبەخشێت، ئەمەش هەریەک لە هایدگەر، هیگڵ و ئەرستۆ نوێنەرایەتی دەکەن . هەروەها کارایی ڕەخنەیی یارمەتیدەرە بۆ گۆڕینی بەکاربردن بۆ تێڕامان و هەڵوەشاندنەوەی گوتارە ساختەکان، کە هەریەک لە فۆکۆ، کانت و ئەدۆرنۆ نوێنەرایەتی دەکەن و دەبێتە هۆی ئاشکراکردنی چەواشەکاریی میدیایی. هەرچی گفتوگۆی عەقڵانییە، هەوڵی بنیاتنانی سازانێکی پەیوەندی دەدات و دەخوازێت بەڵگە بخاتە شوێنی هاوارکردن، کە هەریەک لە هابرماس، گادامێر و پۆڵ ڕیکۆر نوێنەرایەتی دەکەن.
بەگشتی، تەواوکاریی هەر سێ ڕەهەندەکە: گەشەپێدانی بیرکردنەوەی فەلسەفی، بەکارهێنانی کارایی ڕەخنەیی و پشت بەستن بە میکانیزمی گفتوگۆی عەقڵانی، “سێگۆشەی ڕزگارکردنی کولتووریی هەنووکەیی” پێکدەهێنن، چونکە: بیرکردنەوە ناوەڕۆک دابین دەکات، ڕەخنە پاکی دەکاتەوە، گفتوگۆش بڵاوی دەکاتەوە.
(نزیکبوونەوەی دیداکتیکی یان”زانستی وانە وتنەوە”: جێبەجێکردنە پڕاکتیکییەکان لە پەروەردە و کۆمەڵگەدا)
مۆدێلەکە تێکەڵ بە پرۆگرامەکانی خوێندنی فرەئاست دەکرێت:
لە خوێندنی بنەڕەتیدا:
بەرنامەکانی “فەلسەفە بۆ منداڵان” (لیپمان): سازدانی دانیشتنی هەفتانە بۆ گفتوگۆکردنی پرسگەلێکی وەک “جوانی چییە؟” لەبری تەڵقینکردن.
یارییە ڕەخنەییەکان: “یانەکانی مشتومڕ” (Debate) بۆ ڕاهێنان لەسەر بەڵگەهێنانەوە.
لە خوێندنی زانکۆدا:
بابەتەکانی “ڕەخنەی کولتووریی دیجیتاڵی”: شیکردنەوەی پلاتفۆرمەکانی وەک نێتفلێکس (Netflix) بە بەکارهێنانی ئامرازەکانی فۆکۆ.
پڕۆژەی گفتوگۆیی: “گفتوگۆی فرەپسپۆڕی” لە نێوان کۆلێژەکانی زانست و هونەردا.
لە کۆمەڵگەدا:
پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان: “کۆڕبەندەکانی فەلسەفە لەسەر ئینتەرنێت” بەپێی ڕێسا هابرماسییەکان.
هەڵمەتی گشتی: “هەفتەی گفتوگۆی نیشتمانی” بۆ تاوتوێکردنی پرسگەلێکی وەک گۆڕانی کەشوهەوا بە شێوەیەکی عەقڵانی.
بەکارهێنانی هونەرەکان: شانۆگەریی کارلێککار (Interactive) کە نزمی بەرجەستە دەکەن و شیکاری دەکەن (وەک شانۆی برێخت).
هەڵسەنگاندنی کارایی: ڕاپرسییەکانی پێش/پاش، شیکردنەوەی گوتار، پێوانەکردنی نیشاندەرەکانی وەک “ئاستی ڕووکەشبوونی میدیایی” (نیشاندەری نەهێشتنی نەخوێندەواریی میدیایی).
توێژینەوەی دۆخ: ئەزموونی “ڕزگارکردنی کولتوور” لە بەڕازیل (٢٠٢٢-٢٠٢٤)
لە پڕۆژەی وەزارەتی کولتووری بەڕازیلیدا، مۆدێلەکە لەسەر ٥٠ قوتابخانە جێبەجێ کرا:
قۆناغی ١: ڕاهێنان بە مامۆستایان لەسەر بیرکردنەوەی فەلسەفی.
قۆناغی ٢: وۆرکشوپی ڕەخنەیی بۆ شیکردنەوەی میدیای جەماوەری.
قۆناغی ٣: کۆڕبەندی گفتوگۆیی مانگانە.
دەرەنجامەکان (ڕاپۆرتی یونسکۆ ٢٠٢٤): کەمبوونەوەی بەکاربردنی “ناوەڕۆکی ڕووکەش” بە ڕێژەی ٥٢٪، بەرزبوونەوەی بەشداریکردن لە چالاکییە کولتوورییە قوڵەکاندا بە ڕێژەی ٦٨٪.
کۆتایی
فەلسەفە بریتییە لە گفتوگۆیەکی درێژخایەن لە نێوان کەسانێکی جیاوازدا، کە بەدوای چارەسەری بەشەکیدا دەگەڕێن بۆ کێشە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ.
(ماتیۆ لیپمان)
ڕزگارکردنی کولتوور لە نزمی، خۆشگوزەرانییەکی هزری نییە، بەڵکو پێویستییەکی بوونگەراییە (وجوودییە) لە سەردەمی ئامێردا. لە ڕێگەی گەشەپێدانی بیرکردنەوەی فەلسەفی و ، پەرەپێدانی کارایی ڕەخنەیی و بەهێزکردنی گفتوگۆی عەقڵانییەوە، گەڕاندنەوەی ڕۆڵی مرۆڤ وەک “بوونەوەرێکی بیرکەرەوە” نەک وەک بەکاربەرێک. ئەم مۆدێلە سنووری تیۆری تێدەپەڕێنێت بۆ ئەوەی ببێتە بەرنامەیەکی کردەیی، کە دەکرێت لەسەر ئاستی نیشتمانی پەیڕەو بکرێت. ڕاسپاردە دەکرێت بە دامەزراندنی “ناوەندی نیشتمانی بۆ ڕزگارکردنی کولتووری” و ئەنجامدانی توێژینەوەی درێژخایەن دەربارەی کاریگەریی ئەم نزیکبوونەوەیە لەسەر ناسنامەی بەکۆمەڵ لە سەردەمی زیرەکیی دەستکرددا. ئاخۆ تا چەند کولتوور لە ڕێگەی بکەر و دامەزراوەکانییەوە، یارمەتیدەر دەبێت بۆ درەوشاندنەوەی فەلسەفە؟
د. زوهێر ئەلخوێلیدی – انفاس نت – ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٥
