ترسان لە دونیای نوێ، ترسان لە رەواڵەتی دونیای نوێ … 3 … نەبەز گۆران
_3_
بە پێویستی دەزانم كەمێك لەسەر لێكچوونی نمایشكاری_مۆدێلی_ رەواڵەتخواز و، واعیزی نەریتخواز بوەستم. ئەم دوو تایپە لە دوو شوێنی جیاوازدان، شوێنێكی نەریتی و، شوێنێكی نوێ لە فۆرم نەك ماهییەت. بەڵام لە هەندێك وێستگەدا دەبنەوە یەك و هەردووكیان سەر بە یەك دونیان. نمایشكاری_مۆدێلی_ رەواڵەتخواز، دەبێتە واعیزی نەیتخواز و بە پێچەوانەكەشییەوە روودەدات.
رەواڵەتخواز لەناو دونیای نوێدا، بەشوێن ناسینی دونیای نوێ ناكەوێت، لەبری بەشوێنگەڕاند دونیای نوێ بۆ ئەو رووبەرێكە تا نمایشەكانی خۆی تێدا بكات. كێشەی رەواڵەتخواز لەگەڵ دونیای نوێ، كێشەی فۆڕمە، هەرچۆن كێشەی واعیزی نەریتخواز لەگەڵ دونیای نوێ، كێشەی فۆڕمە. تەنانەت ئەم دوو جۆر تایپە هێندە دژی یەك دەبن، لەناو فەزاكەدا وەك دوو شەیدا بۆ یەكتری دەردەكەون. هەدووكیان رەچەڵەكی دونیاكەیان بە حیكایەت گەمارۆ دراوە، چ حیكایەتی كۆن بێت، یان حیكایەتی نوێ. هیچكامیان مەعریفەیەك و كلتوورێك بەرهەم ناهێنن، خۆشبەختانە هەردوو لا لەشوێنێكدان رووبەروو بوونەوەكەیان بەریەكتری دەكەوێت پەیوەندی بە كلتوورەوە نییە. هەر ئەو كارەكتەرە نمایشكارە رەواڵەتخوازە، دەكرێت سەر بە نەریتە كۆنەكەی واعیزبێت.
نمونە: رەواڵەتخوازی نمایشكار بەشێكی زۆریان لە ئێستادا سەرقاڵی_ئامۆژگاری_كردنن، وەكچۆن واعیز دونیاكەی دونیای ئامۆژگارییە، رەواڵەتخوازیش كەوتوەتە هەمان دۆخەوە. هەردووكیان پێویستیان بە حەشاماتە، حەشاماتێك لە دەوریان بێت. رەواڵەتخواز چێژ لەوە دەبینێت تەماشای بكەیت، واعیزیش چێژ لەوە دەبینێت گوێی لێبگریت. رەواڵەتخواز شەیدای ستایشكردنە، واعیزیش بە هەمان شێوە. رەواڵەتخواز جیهانبینییەكی تازەی نییە لەرێگەی زمانییەوە دەریخات، واعیزیش جیهانبیینییەكی تازەی نییە تا لە رێگەی زمانەوە دەریخات. رەواڵەتخواز و واعیز پێكەوە یەك تایپ زمانی میللیان هەیە. یەكێكیان دێوانەی شادییە، ئەویتریان دێوانەی پرسە. هەردوو كردەكەش_پرسە و شادی_ دووكردەی جەماوەرین. واعیز لە پرسەدا خۆی دەنوێنێت و دەستدەكات بە وەعزدان، رەواڵەتخواز لە شادییدا خۆی دەنوێنێت و دەستدەكات بە نمایشكردنی فۆڕمی خۆی. واعیز دونیا گرێدەدات بە ئەخلاقی _نێرسالاری_یەوە، رەواڵەتخواز دونیا گرێدەدات بە ئەخلاقی رەواڵەتییەوە.
رەواڵەتخواز بە ئامۆژگاریكردنەكانی دەڵێت: ” گوێبە قسەی خەڵك مەدە، خۆتبە!” بەرلەوە لەسەر مانای خۆبوون بووەستین، لەسەر ئەو زمانە میللییە دەوەستین رەواڵەتخواز لە واعیزەوە وەریدەگرێت. _گوێ بە قسەی خەڵك مەدە_ دەستەواژەیەكی نەریتییە، دەستەواژەیەكە هەموو ئەوانە بەكاری دەهێنن زمانێكی قوڵ و بەرز شك نابەن بۆ تەئویلكردنی خود و ئەویتر، ناچار بگەڕێنەوە بۆ زمانە میللیەكە و بە هەمان زمانی میللیەوە تەئویلی خود و ئەویتر بكەن. ئەم زمانە بۆ ناساندنی خود، زمانی واعیزە، زمانێكە بەكەڵكی قوڵبوونەوە نایەت، زمانێكە لەچوارچێوەیەكی دیاریكراودا تەفسیر بۆ هەمووشتێك دەكات. بەڵام لەپشت ئەمەوە خود بوون دەبێت لای رەواڵەتخواز چیبێت؟ بێگومان مەعریفەی نوێ نییە، جیهانبینی نوێش نییە، رەواڵەتە. بەڵام چ رەواڵەتێك؟ ئەو رەواڵەتەی دونیای نوێ دەسكاریكردوە و لەبازار كڕدڕاوە، زۆربەی ئەندامانی رەواڵەتخوازی نمایشی هی خۆی نین و بەرهەمی بازارن. كەچی داوای خودبوون لە ئەوانی تر دەكات و خۆشی بەشێكی زۆری رەواڵەتی لە بازارەوە وەرگرتووە. خودبوون بۆ رەواڵەتخواز بەستراوە بە كاڵا بەكاهاتووەكانییەوە، ئەو كاڵایانەی بەكاریاندەهێنێت بۆ خۆنمایشكردن، بۆ ئەو خودبوونە. گوێگرە ئازیزەكانیش پرسیار لەم خودبوونە رەواڵەتییە ناكەن خاڵییە لە فیكر و جیهانبینی، وەك ئەركی حەشامات ستایشی رەواڵەتخواز دەكەن و، ستایشەكەش پەیوەندی بە ئامۆژگارییەكەوە نییە، پەیوەندی بە عەریزەی رەواڵەتییەوە هەیە. (مرۆڤێك پێویستی بە ئامۆژگارییە، نەیەوێت بیركردنەوەی خۆی بخاتە گەڕ و چاوەڕێبێت ئەویتر بیری بۆ بكاتەوە.)
لە پاڵ ئامۆژگارییە میللییەكەی رەواڵەتخوازە، واعیزیش ئامۆژگاری دەكات و دەڵێت: ” بۆ ئەوەی خۆتبیت دەبێت رابردووی خۆتت بیرنەچێت!” لە سەر زمانە میللییەكەی ناوەستین، كە پەیوەندی بە مێژووی واعیزەوە هەیە. لەسەر رستەكە دەوەستین. رابردوو جیهانی واعیزە، جیهانێكە شكۆمەندییەكان و ئەخلاقەكان لە رابردوودان و، دونیای نوێ خاڵییە لە شكۆمەندی و ئەخلاق. جیهانێكە بەردەوام خەونی پێوەدەبینێت و ناشتوانێت پشت لە دونیای نوێ بكات و دەشیییەوێت بگەڕێتەوە بۆ دواوە. لەبیركردنی رابردوو خودبوون ناسڕێتەوە، بەبڕوای من خودبوون كاتێك دەستپێدەكات رابردوو وێرانكەیت و دونیایەكی نوێ دروستبكەیت، كە لەم دونیا نوێییەدا كۆی بیینینەكان جیاواز بن لە بینینی رابردوو. هیچ كاتێك بەرهەمهێنانی دونیای نوێ، كۆتایی هاتن نییە بە خودبوون. هەر خودبوونێك تەواوی كەرەستە مەعریفییەكانی ببەستێتەوە بە حیكایەتەكانی رابردووەوە، ناتوانێت ئێستای خۆی بناسێت. ئێستا ناسین و خولقاندنی داهاتوویەكی نوێ، پێویستی بە ئێستاخوێندنەوەیە نەك تەنها خۆبەستنەوە حیكایەتەكانی بەرابردووە. واعیز كاتێك گوێگرەكان ئامۆژگاری دەكات بۆ رابردوو، دنەیان نادات لە رابردوودا بەشوێن جەوهەر و پرسیارە گەورەكاندا بگەڕێن، دنەیاندەدات وەك ئەو خۆی لە جەوهەر و پرسیارە گەورەكان رزگاربكەن و، پەیوەستبن بە حیكایەتەكانەوە، ئەو حیكایەتانەی لە هەر گۆشە نیگایەكەوە لێیان بڕوانیت دەخەونەوە ناوسنووری روانینی دونیا لەرێگەی ئەخلاقی _نێرسالارییەوە. واعیز پێویستی بەوەیە جەماوەر كۆبكاتەوە بۆ ئامۆژگاریكردن، تا جەماوەر لەو دونیا سنووردارە غیاب لە بیركردنەوەی خۆیدا، فەزایەك دروستبكات پڕبێت لە ژێژ بۆ خۆی.
دیوێكی دیكە بۆ ئەم دوو تایپە، دەمامكەكانیانە. دوو تایپەكەی ناو دوو شوێنە جیاوازەكە، دونیایەك دەمامكیان هەیە. دەمامكەكانیان بۆ خۆ خۆشەویستكردنە. كەسیان ئامادەنییە بە یەكجاری خۆی یەكلایی بكاتەوە سەر بەكام دونیایە، دونیای نوێ، یان دونیای كۆن؟! واعیز بەشێكی زۆری ژیانی لەو فەزایەدا بەسەردەبات دونیای نوێ دروستیكردوە، بەشێكی زۆری كاڵاكانی، كەرەستەكانی سەر بە دونیای نوێن، تەنها شوێنێكی سەر بە دونیا كۆنەكەیە، عەقڵ و بینینیەتی. ژیانی گەمارۆ دراوە بە دونیای نوێ و دەست و پەنجەی لەگەڵ نەرمدەكات و كێشەیەكی نییە و پرسیارێكیشی بۆ دروست نابێت و ناشیەوێت دونیا نوێكە لە خۆی بكاتە دەرەوە! رەواڵەتخوازیش لە رەواڵەتدا سەر بە دونیای نوێیە، بەڵام لە بۆنە نەرتییەكان، لە كردە نەرتییەكان، لە زمانە میللییەكە، لە تێگەیشتنە باوەكان، لەناو دونیای كۆندایە و، ئامادەش نییە تەواوی ئەم تێگەیشتنە نەریتیانە لە بیركردنەوەی خۆی وەدەرنێت، گرنگ ئەوەیە هەركات پێویستیكرد دەمامكێك بخاتە سەر روخساری و بە پێی ئەو پێویستییە خۆی نمایش بكات.
لەم كەمە لێچونانەدا دەچینەوە سەر پرسیارەبنەڕەتییەكەی ئەم وتارە، ئایا ئەم دوو تایپە لە مرۆڤ دەتوانن كلتوور دروستبكەن؟ ئایا ئەم دوو تایپە گەر كەمێك وردتر لێیان بڕوانین تەنها لە رەواڵەتدا لەیەك جیانین؟ دونیای نوێ لە دیدی ئەم دوو تایپەوە چ جۆرە دونیایەك بوو؟
بێگومان هیچ كام لەم دوو تایپە بەرهەمێنەری كلتوور نین، ناشتوانن كلتوور بە باشی بناسن و جیهانەكەشیان جیهانێكە خزمەت بە كلتوور ناكات و لە دەرەوەی كلتوورە. حیكایەتخوانی واعیز، رەگوڕیشەكەی لەناو نەریتە باوەكانی ئەفسانە و دیندایە. چیرۆكی نمایشكاریش رەگوڕیشەكەی لەناو رەواڵەت و دیاردەگەراییدایە. لێكچونەكانیشیان بە جۆرێك نزیكە بەردەوام هەردوو تایپەكە پێویستیان بە دەمامك دەبێت، تا شوێنی خۆیان جێنەهێڵن و ببنە هۆی گومانكردن و پرسیاردروستكردن لای جەماوەرەكەیان. دۆخی وا دروستدەبێت واعیز هەمان كردەی نمایشكار دەكات. بۆنمونە: كاتێك واعیز دەیەوێت كردەیەكی _خێر_ ئەنجام بدات، دەیەوێت بە چەندین رێگەی شاشەی، رێگەی زمانی میللی، كردەكەی نمایشبكات و پەخشی بكات بۆ ئەوەی_ئەویتر_ ئاگاداربێت لێی و جەوماوەر لە خۆی كۆبكاتەوە. هەرچۆن نمایشكار پێویستی بەوەیە كردەكانی نمایشبكات تا حەشامات لە دەوری كۆببنەوە، واعیزیش هەمان كردە ئەنجامدەداتەوە و مانایەكی تری دەداتێ، بەڵام لە جەوهەردا نمایشە و نمایشەكەی بە سودبینن لە نمایشكاری رەواڵەتخواز وەرگرتووە.
دونیای نوێ لە دیدی ئەم دوو تایپەوە هەم دونیایەكی ترسناكە، هەم دونیایەكی پڕچێژە. یەكێكیان لە دونیانوێیەكەدا بەشوێن چێژەكاندا دەگەڕێت، یەكێكیشان لێدەترسێت و چێژیشی لێدەبینێت. یەكێكیان دەیەوێت لەناویدابێت و نەفرەتی لێبكات، ئەویتریان دەیەوێت لەناویدا بێت و بەچێژ خۆی لەبیربكات. لەهەردوو تایبەكەدا، بەهۆی لاوازی ئاستی زمان، بە هۆی لاوازی ئاستی بینین، بەهۆی لاوازی كردەی كەشفكردن جۆرێك لە كۆمیدیای سەردەمی پیشاندەدرێت. هەدوو لاش لە رووی رەواڵەتییەوە هێندە دژی یەكن، لە رووبەروو بوونەوەكاندا هاواردەكەن و سوور و سنج دەبنەوە، بەڵام بێئاگا لەوەی لە زۆر وێستگەدا ئەوان یەكن و بەرهەمەكەشیان بەرهەمێك نییە، پرسیاری مەعریفی دروستبكات و ترس بخاتە سەر كلتوور.
لەم لێكچونانەی ئەم دوو تایپە دەستهەڵدەگرین و دەچینەوە سەر دونیای نوێ، دونیای نوێ وەك شارستانییەتێكی نوێی مرۆڤ. لەم دونیایەدا شار گەشە دەكات، فەزاكان زۆر دەبن، بازار دەچێتە دۆخێكی دیكە، ژیان ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێت، پەیوەندییەكانی مرۆڤ بەجۆرێك نزیك دەبنەوە سنوورێك نامێنێت. لەم دونیا نوێیەدا، كە مرۆڤ بەرهەمیدەهێنێت، پێویستیمان بەم رستەیە هەیە. “لەو شوێنەی مرۆڤ خۆشەویست بوو، لەو شوێنەدا شارستانییەت دروستدەبێت. سوقرات.” مرۆڤ بە بڕواكانییەوە، بە ئایدیا و خەون و جیاوازییەكانییەوە، بە هەموو كردەكانییەوە. ناكرێت مرۆڤ لە كردە و ئایدیاكانی داماڵین و رووتی بكەینەوە، ئەو جیاوازیانەی لە مرۆڤدا هەیە، جیاوازییەك نیین تا رق لێبوونەوە دروستبكەن. گرنگە مرۆڤمان بە جیاوازییەكانەوە قبوڵبێت و خۆشبوێت. دونیای نوێ دونیای جیاوازییەكانە، دونیایەكە سیستەمی دەسەڵاتەكان هەوڵدەدەن ئەم جیاوازییانە بچوك بكەنەوە و سنوورداری بكەن، سیستەمە جیهانییەكە بۆ بازار دەگەرێت، گەرچی فەزایی ئازادی دروستدەكات، بەڵام ئەوە مرۆڤە دەتوانێت بەم پانتاییەدا كلتوورەكان رەنگرێژ بكاتەوە. گەرچی سیستەمی دەسەڵاتەكان كار لەسەر كۆنترۆڵكردن دەكەن، بەڵام مەعریفە و پرسیاری مرۆڤ بەردەوام مەودای جیاوازییەكان گەورەتر دەكات.
لەم دونیانوێیەدا كە شارستانییەتەكان لە گەشەكردندا، خۆشویستنی مرۆڤ، بناغەیەكە بۆ كلتووری نوێ. مرۆڤ وەك خۆی، بەبێ ئەو شوناسانەی سیستەمەكانی دەسەڵات پێیدەدەن و بەبێ ئەو ئایدۆلۆژیانەی پێی بارگاوی دەكرێ. بۆ ئەوەی كلتوور و شارستانییەت پەرە پێبدرێت، ناسینی مرۆڤ یەكەم دەروازەیە بۆ پەرەپێدان. ئەوەی پاش ناسین بەرماندەكەوێت خۆشویستنییەتی، ئەو خۆرە لە خۆشویستنی مرۆڤ (سوقرات) باسیدەكات، ئاماژەیەكە بۆ چوونە ناو شارستانییەت، شارستانییەتێك كلتووری جیاوازیی قبوڵكردنی تێدابێت. شارستانییەك بەبێ جیاوازی قبوڵكرنن، بەبێ بەرهەمهێنانی كلتوورێكی فرە رەنگ دروستنابێت. كاتێك مرۆڤ شارستانی دەبێت، خۆشەویستی بۆ ئەویتری جیاواز لەخۆیدا بچێنێت. لەم چوارچێوەیەدا خۆشویستی مرۆڤ تەنها شارستانی بوونی ئێمەی مرۆڤ دەرناخات، بەڵكو كلتوورێكی نوێش دێتە ئاراوە ئەم كلتوورە دادەماڵدرێت لە _سڕینەوە، رق لێبوون، توندوتیژی_. بۆ ئەوەی لەم دونیا نوێیەدا جێگایەكمان هەبێت، ئەركمانە لە مرۆڤ ناسین و لە خۆشویستی مرۆڤ و لە ئەویتر قبوڵكردنەوە دەست پێبكەین. گەر بە زمانێكی میللی، یان رەواڵەتی سەیری دونیای نوێ و شارستانییەتی نوێ بكەین، وەك (بەختیار عەلی) دەڵێت: لەناو دۆخی(جیهان نەبینی) دا دەمێنیینەوە.
دونیای نوێ كەدێت، لەگەڵ خۆیدا مەعریبەی نوێ و فۆرمی نوێ دەهێنێت، رەدكردنەوەی دونیای نوێ وێستگەیەك نابێت بۆ بەرگریكردن لە كلتوور، چونكە كلتوور سروشتێكی هەیە لەگەڵ دونیایی نوێدا خۆی دەگونجێنێت و لەو فەزا نوێیەدا كلتووری نوێ بەرهەم دەهێنێت. ئەشێت بوترێت لەناو فەزاكۆمەڵایەتییەكەی ئێمە، هێشتا ئەو خۆشەویستییەی (سوقرات) باسیدەكات بۆ مرۆڤ بەو جۆرە مەعریفەیە دروستنەبووە. خۆشەویستی لە كۆمەڵگەی ئێمە زیاتر بەستراوەتەوە بە دیدگا و ناسراویی و خزمایەتییەوە، نەبەرستراوەتەوە بە خودی مرۆڤ بەبێ هیچ كام لەو ناوانیشانانە، بۆیە تا مرۆڤ وەك خۆی نەبێتە چەقی خۆشەویستی و قبوڵكردن، كلتووریش ئاڵوگۆڕی جەوهەری بەسەردا نایات. واعیز و رەواڵەتگەڕا ناتوانن بنەوانی ئەم خۆشەویستە دروستبكەن، چونكە هەردووكیان لە دۆخی بەرگریكردنێكی بێ بەرهەمدان. كردەی گۆڕینی كلتوور بۆ رووبەرێكی فراوانتر، كردەیەكی مەعریفیانەیە و دورە لە واعیز و نمایشكاری رەواڵەتییەوە. نامەوێت بچمە سەر كۆی رووبەرەكانی دیكە، چ لە ئەدەب، چ لە سیستەمی دەسەڵات، چ رووبەری كۆمەڵایەتی، كە پڕە لەو جۆرە لە تێگەیشتن لای واعیز و لای نمایشكاری رەواڵەتی هەیە. بەڵام لە هەموو حاڵەتێكدا نە دونیای نوێ ترسناكە بۆ كلتوور، بەوجۆرەی واعیز باسیدەكات، نە دونیای نوێ ئەو رەواڵەتخوازییەیە نمایشكاری رەواڵەتی پیشانماندەدات.
کۆتایی
———————
نەبەز گۆران