بۆ فەلسەفەی ماركسیستیی گرنگە؟ … جۆن مالینۆ
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: پێشڕەو محەمەد ….
ئەوە ڕوون و ئاشكرایە ئێوە زانیارییەكی زۆرتان دەربارەى فەلسەفە نییە بۆ بەشاریكردن لە خۆپیشاندان، مانگرتن یان ڕاپەڕینی شۆڕشگێڕانە. ئەوە شتێكی خراپ نییە. ئەگەر ئێوە چاوەڕوان بن تا ژمارەیەكی گەورەى خەڵكی كرێكار، ماركس و هێگڵ بخوێننەوە، ئەوا خۆپیشاندانەكان، مانگرتن و لە هەمووی ڕوونتر، شۆڕشەكان هەرگیز ڕوونادەن.
هەرچۆنێك بێت، خەباتكردن بۆ جیهانێكی باشتر بەتەنها بریتی نییە لەم ڕەهەندگەلە بەگژاچوونەوەیە ڕاستەوخۆیە. لەنێوان و لەڕێگای ئەم “پنتە بەرزانەوە” ڕۆژ بەڕۆژ خەبات بۆ ئایدیاكان، خەباتی ئایدیۆلۆژیانە لەبەرزبوونەوەدایە دژی ڕوانگەى ئەو جیهانەى لەلایەن چینی دەسەڵاتدارانمانەوە بڵاو دەكرێنەوە و هەروەها لێرەدا ڕۆژ بەڕۆژ خەباتی ئایدیۆلۆژیاە بەرز دەبێتەوە بۆ ڕێكخراوبوون، بونیادنان و پشتیوانیكردن لە یەكێتیی كرێكاری (ترەید یونیەن)، كەمپین یان پارتی سیاسیی. ئەوە زۆر قورسە بەردەوام بین لە پشتیوانیكردنی كاری سیاسیی بۆ هەر فەترەیەكی زەمەنیی بەبێ داواكردنی ڕوانگەى ئەڵتەرناتیڤیی جیهانیی بۆ ئایدیۆلۆژیای باڵادەست لە كۆمەڵگایەكدا كە ئێمە هەموو ڕۆژێك لە میدیاكاندا ڕووبەڕووی دەبینەوە (و لە شوێنی كار، قوتابخانە، لە زانكۆ و هتدد). ڕۆڵێكی گرنگ لە ڕوانگەى ئەڵتەرناتیڤیی جیهانیدا بریتییە لەو ڕۆڵەى پرسیارەكانی فەلسەفە دەیگێڕن. هەوڵدان بۆ پێناسەیەكی ورد و دەقیقی فەلسەفە لەم خاڵەدا قورس دەبێت و سەرەگێژەیەكی زۆریشی لێدەكەوێتەوە. بەڵام تەقریبەن لەم كتێبەدا مەبەستی من بیركردنەوەی “گشتیی” یان “ئەبستراكت”ـە دەربارەى بوونی مرۆڤ و پەیوەندییەكانیان بە كۆمەڵگا و سروشتەوە.
لە ڕەوتی گفتوگۆ لەگەڵ هاوڕێ یان هاوكاراندا ئەوان هەمیشە وەڵام دەدەنەوە: “بەڵام شتێك هەیە تۆ لەبیرت كردووە: ناتوانیت سروشتی مرۆڤ بگۆڕیت”، یان “بەڵام هەمیشە دەوڵەمەندبوون و هەژاربوون هەبووە و هەمیشە هەیە و هەمیشەش هەر دەبێت”. لە مشتومڕ لەناو بزووتنەوەدا هەندێك كەس دەڵێن “كێشەى حەقیقیی بریتییە لە موحافەزەكارەكان: ئێمە دەبێت یەكبگرین بۆ لەناوبردن و ڕاماڵینیان و دەستبەسەرداگرتنی پارتی كار. ئینجا شتەكان باشتر دەبن”. لە بەشی سۆسیۆلۆژی زانكۆیەكدا پرۆفیسۆرەكە دەڵێت: “دیارە ماركس پێیوابوو كۆمۆنیزم حەتمییە. بەڵام ئێمە وەك زانایانی بواری كۆمەڵایەتیی ئەمجۆرە تێگەیشتن و ڕوانگە دۆگماتیك و چەقبەستووە ڕەتدەكەینەوە”، یان “ماركسیزم هەموو شتێك كورتدەكاتەوە بۆ ئابووریی و چینایەتیی، بەڵام سۆسیۆلۆژیا لەم ڕۆژانەدا زۆر ئاڵۆزتر و پسپۆڕ و خەبیرانەترە لەچاو ئەوكات”. هەموو ئەم ڕستانە باوەڕپێكردنێكی ڕاستەوخۆ و خێرایان هەیە – ئەوان بۆ ئەمە پشت بە “عەقڵی سەلیم یان باو” دەبەتن. لەبەر ئەوەى ئەوان لە گۆشەنیگای جیهانێكەوە سەیر دەكەن، كە فەلسەفە، بەشێوەیەكی سیستەماتیك گەشەی كردووە، كامڵ بووە و یان دەتوانین بڵێین، لەلایەن دەسەڵاتدارانمانەوە، چینی سەرمایەدار و ئایدیۆلۆژیستە فەلسەفییەكانیانەوە، بۆ چەندین سەدە هەوڵیانداوە بێ ئەژمار كەناڵ و تۆڕ بخزێننە نێو هەموو گۆشە و كەنارێكی كۆمەڵگاوە. بۆ وەڵامدانەوەیان (و لێرەدا یەك دونیا نموونەم بۆ ئەمە هەیە) پێویستما بە فەلسەفەیەكی كامڵ و پتەو هەیە بۆ ئاراستە و سەنگەری خۆمان. خۆشبەختانە ئەمجۆرە فەلسەفەیە بوونی هەیە: ئەویش بریتییە لە ماركسیزم.
لەپشتی ئاستی ڕێكخستن و مشتومڕی ڕۆژانەوە، لێرەدا پرسی ڕابەرایەتیی لەم خەباتەدا دێتەپێشەوە: دەربارەى بەشداریكردن لە بەرهەمهێنانی ڕۆژنامەكان، گۆڤارەكان، كتێبەكان و هتد؛ دەربارەى بڕیاردان لەسەر بانگكردنی خەڵك بۆ خۆپیشاندانەكان و مانگرتنەكان، دەربارەى تاكتیك و ستراتیژی كەمپینەكان و حزبەكان و هەتا دوایی. ئەكتیڤترین و چالاكترینیان لەم ئاراستە و ڕابەرایەتیكردنەى كەمپین یان بزووتنەوەكەدا بەرز دەبێتەوە، و بەتایبەت لەئاستی گۆشەنیگای جیهانیی ئەكتیڤیستییەوە بەرەو تاقیكردنەوە دەبرێت، ئەوا بۆ ئەم مەسەلەیە یەك دونیا پرسیاری فەلسەفیی گرنگییەكی زۆر وەردەگرێت.
ڕێگەم بدەن نموونەیەكی زۆر ڕوون و كۆنكرێتیی و تەواو هەنوكەیی بهێنمەوە لە پەیوەندیدا بەفەلسەفە و گرنگیبوونییەوە. فۆرمی زۆر گشتیی و هەمەلایەنترینی فەلسەفە، بەتایبەت تا ئەو شوێنەى پەیوەندیی بە جەماوەری خەڵكی ئاساییەوە هەیە، بریتییە لە ئایین. هەموو ئایینەكان لەناو هەڵوێستی عەقیدە و ڕوانگەى خۆیاندا چەندین پرسیاری فەلسەفیی گرنگ لەخۆ دەگرن، وەك سروشت و مانای بوونی مرۆڤ و خەسڵەت و كارەكتەری بوونی مرۆڤ (“ئۆنتۆلۆژی” یان “لێكۆڵینەوە لەبوون” لە مانا ئەكادیمییە فەلسەفییەكەیدا)، سەرچاوەى مەعریفە و پێوەری حەقیقەت (كە ئەمەش بە “ئەپستمۆلۆژیا” ناسراوە) و ئەخلاقیات (یان “ئێتیك”). وێڕای ئەمە، وەك دەرەنجامێكی بەشەكیی و لاوەكیی “جەنگ دژی تیرۆر” پرسی ئایین زۆر زۆر زیاتر لە ڕابردوو گوازرایەوە ناو سەنتەر و مەركەزی مشتومڕی سیاسیی.
چالاكوانێكی ڕادیكاڵ پێویستیی بەوە هەیە بتوانێت وەڵامی ئەم بەڵگە و ئەرگومێنتانە بداتەوە و هەروەها وەڵامی ئەم هەڵوێستانەش بداتەوە و بۆ ئەمەش، بێگومان ئەو پێویستیی بە بنەمایەكی دەقیق و یەقینی فەلسەفییانە هەیە. بۆیە زۆر پێویستی بەوە هەیە بزانێت چۆن شیكاریی بۆ ئایین و مامەڵە لەگەڵ ئایین و كۆمەڵە ئایینییەكاندا دەكات وەك هێزە كۆمەڵایەتیی و سیاسییەكان. بۆ ئەمەش تێگەیشتنی تیۆرییانە لە سروشت و گەشەى ئایین و سەرچاوە پرەنسیپییەكانی ئەمجۆرە تێگەیشتنە لە فەلسەفەی ماركسیستیدا هەن (لەم كتێبەدا هەڵوێستی ماركسیستیی بۆ ئایین باس دەكەین).
نموونەیەكی دیكە كێشەیەكی دیار لەلایەن بیركردنەوەی هەر كەسێك یان ڕێكخراوێك بۆ بانگهێشتی خۆپیشاندان، بزووتنەوەى دەستبەسەرداگرتن یان مانگرتنێك. ئەمەش كێشەى بڕیاردانی هاوسەنگییە لەنێوان “هەلومەرجی بابەتییانە” (ئوبێكتیڤ) و ڕۆڵی دەستێوەردانی خودییانە (سوبێكتیڤ). هەموو هەڵمەتكارێك یان ترەید یونیەنیستێك (چالاكوانی یەكێتیی كرێكاریی) وابیردەكاتەوە كە ئەوان دەتوانن بە ئاسانی بانگی خۆپیشاندان، دەستبەسەرداگرتن و مانگرتنەكان بكەن بەبێ وردبوونەوە لە ڕووداو و هەلومەرجەكان یاخود هیچ وەڵامێكیان بۆ “كەشی سیاسیی” پێ نییە. لەهەمانكاتدا هەندێك خەڵك لە ناو بزووتنەوەكەدا هەن (بەتایبەت جۆرەكانی یەكێتییە كرێكارییە زەردەكان) كە هەمیشە دەڵێن ئێستا كاتێكی دروست و گونجاو نییە بۆ خەبات و بەرخودان.
ئەم كێشەیە، كە لەنێو كۆرپەلەى هەموو كەمپینە ناوچەیی و لۆكاڵییەكاندا هەیە، بەشێوەیەكی بەرفراوان گەورە دەبێت ئەو كاتەى كێشەكە بریتیی بێت لە مانگرتنی گشتیی و بەمانای دەقیقی وشەكە دەتوانێت ببێتە بابەتی مەرگ و ژیان لە شۆڕشێكدا. فێربوون لەمجۆرە كێشانەوە و وانەوەرگرتن لێیان بەشێكە لە بابەتی ئەزموونی پراكتیكی، بەڵام بەفراوانی، فەلسەفەى ماركسیستیی یارمەتیدەر دەبێت كە بەشێوەیەكی بنچینەیی ئەم پرسە دەهێنێتە پێشەوە كە وەك ماركس لە هەژدەهەمی برومەریی لوویی بۆناپارتدا دەڵێت، چۆنچۆنی خەڵك “مێژووی خۆیان دروست دەكەن بەڵام نەك بەو جۆرەى خۆیان دەیانەوێت، یان نەك لەو هەلومەرجەدا كە خۆیان هەڵیان بژاردووە”.
بەكورتیی فەلسەفە و بەتایبەت فەلسەفەی ماركسیستیی گرنگە چونكە ڕۆڵێكی جەوهەریی و بنچینەیی دەگێڕێت لە خەباتدا بۆ گۆڕینی جیهان.
سەرچاوە
John Moleyneux: The Point is to Change it, An Introduction to Marxist Philosophy, bookmarks, London, first chapter.
