گەڕانەوەی گوتار و كردەكانی بەعس بۆ ئێستای ئێمە … نەبەز گۆران
” یەكێك دەكوژیت، بۆ ئەوەی هەمووان بە شێوەی رەمزی بكوژرێن”(1) بە هەمان سەبكی رستەكە، یەكێك لەپێشچاوی جەماوەر دەشكێنی، تا هەموومان بەشێوەی رەمزی بشكێن، ئارگۆمێنتت بۆ خوێندنەوەی ئێستای دەسەڵاتی كورد، جوانكردنی سیمای ئیدارەی بەعسە، بۆ ئەوەی هەمووان هەست بە زەمب بكەن، بۆچی شۆرشگێڕبوون و نەبوون بە بەعسی! دیوە زەبروزەنگەكەی بەعس بە جۆرێكی دیكە وێنادەكەیت، بۆ ئەوەی هەمووان ئێستای خۆیان بەنەفرەت بكەن و خەون بەو سەردەمەوە ببینن! ئەمانەو چەندین دیدگای دیكە، ئەو مانایە هەڵدەگرن پرسیار لەخۆمان بكەین، كردەكانی بەعس چی بوون؟ ئێستا بۆ جارێكی دیكە كردەكانی لەبیردەكرێن و هەوڵی جوانكردنی سیمای دەدرێت؟ بۆچی بەعس وەك تارماییەك لە رێگای گوتار و كردەكانییەوە، لە ئێستادا گەڕاوەتەوە ناومان؟ گەڕانەوە بۆ بەعس و ستایشكردنی لە رێگای چەند بنووسێكی شەوانەی ناو دونیای شاشەكانەوە، چ مانایەك هەڵدەگرێت و خزمەت بە چ ئایدۆلۆژیای دەسەڵاتێك دەكات؟ بەعس تەنها هێزێكی گەورەی سەربازی پڕ زەبرو زەنگ بوو، یاخود ماشێنێكی گەورەی ئایدۆلۆژی فاشیبوو لە رێگەی ئەو دەسەڵات و ماشێنە ئایدۆلۆژییەوە، كۆمەڵگەی ئێمە بەر دیوە توندوتیژییەكەی مۆدێرنەتە كەوت؟ رەگوڕیشەكانی ئەم مۆدێلە لە دەسەڵات و ئایدۆلۆژییا لەناو چ فیكرێكدایەوە و، دەیەویست چ جۆرە مرۆڤێك و چ جۆرە كۆمەڵگەیەك دروستبكات؟ ئایا لەگەڵ روخانی دەسەڵاتەكە و روخانی پەیكەرە زۆرەكانی سەركردەی ئەو حیزب و دەسەڵاتە، ئیدی كۆتایی بە گوتار و كردەكانی هات؟ بۆچی لە ئێستادا جارێكی تر بێشەرمانە هەندێك لە بنووسانی شەوانی ناو دونیای شاشەكان دەیانەوێت خزمەت بەو سیستەمە فاشییە بكەن؟ دەسەڵاتی حیزبی كوردی لە كوێدا سودی لەو سیستەمە بینی و، لە كوێدا دژی بوو؟ ئەوانەی بەرگری لەو سیستەم و ئیدارەی بەعسە دەكەن و وەك نمونەیەكی پوخت باسیدەكەن، ئایا بەعس دەناسن؟ لە تەنیشت ئەوەدا، ئایا سیماكانی دەسەڵاتی حیزبی كوردی دەناسن؟
ئەمانەو كۆمەڵێك پرسیاری دیكە دەخەمە ناو باسەكەوە و هەوڵدەدەم بەشوێن وەڵامەكانیاندا بگەڕێم.
بەرلەوەی قسە لەسەر ئەو تارماییە بكەم لە رێگای گوتار و كردەكانییەوە بەعسی بە سیمایەكی جیاوازتر گەڕاندەوەتەوە بۆ ناو ژینگەی سیاسیی وكۆمەڵایەتی ئێمە، قسە لەسەر دوو دیمەن دەكەم، كە هەردوو دیمەنەكە بەشێكی جەوهەری گوتار و كردەكانی بەعسمان پێدەناسێنێت. لەرێگەی خوێندنەوەی ئەو دوو دیمەنەوە دەگەڕێمەوە بۆ ئێستای دەسەڵات و، ئەو كۆمەڵە بنووسەی شەوانی ناو دونیای شاشەكان، كە سیستەمی بەعس بە سیستەمێكی دادپەورەردەناسن و ئاستە لاوازەكەیان و تێگەشتنیان بۆ بەعس ناسی، دەخەمە ژێر پرسیارەوە. هەڵبەتە ئەم وتارە لێكۆڵینەوە نییە لەتەواوی مێژوو و كردە و گوتاری بەعس، تەنها دەروازەیەكە لە رێگەی دوو دیمەنەوە نیگایەك لەو سیستەمە فاشییە دەكەم، كە هەندێك بنووس پەیدابوون دەیانەوێت سیمایەكی جوانی پێببەخشن.
دیمەنی یەكەم: ڤیدیۆیەكی بڵاوكراوەیە…(( كۆبوونەوە، یان كۆنگرەیەكی حیزبی، بەشێوەی شانۆگەرییەك. سەرۆكی فەرماندە لەپشت مێزێكەوە لەسەر تەختی شانۆكە دانیشتووە. قاتێك جلی مەدەنی لەبەردایەوە، كە ئاماژەیە بۆ دونیایەكی مەدەنی نوێ! سیگارێكی چروت لەبەینی پەنجەكانییەتی، ئاماژەیە بۆ سیگاری شۆڕشگێڕانەی گیڤارا بە پەنجەكانی دەستی ئاماژە بۆ یەك بەیەكی ئەندامانی حیزب دەكات لە كۆبوونەوەكەدا ئامادەن. هەركاتێك بیەوێت ئەندامێكی حیزب هەڵدەستێنێتەوە و، هەركاتێكیش بیەوێت بە هەڕەشە بێدەنگی دەكات و دایدەنیشێنێت. دەیەوێت لە قسەكانیدا باسی دادپەروەری و یاسا و بەهێزی بكات. هەندێك لە ئەندامانی حیزب لە هۆڵەكە بە تۆمەتیخیانەت دەكاتە دەرەوە. هەندێكی دیكەش هەڵدەستێنێتەوە و پرسیار لە سەرمایەكەیان دەكات، پێش بەعس و دوای بەعس سەرمایەكەیان چ گۆڕانكارییەكی بەسەردا هاتووە. پاشان دەیانشكێنێت و دایاندەنیشێنێتەوە. وەك رابەرێكی بەهێز و پاڵەوانێكی سەركەوتووی شۆڕشگێڕ شانۆكە بەو ئاراستەیەدا دەبات لە خزمەت ویست و داخوازییەكانی خۆیدابێت.”(2)
ئەم دیمەنە یەكەم دیمەنە لەناو میدیای ئەوكاتی بەعس پیشانی جەماوەر دەدرێت، كە كۆبوونەوەی باڵای حیزب چۆن بە تێواری پەخشدەكرێت و پێویستە كۆمەڵگە ئەم دیمەنە بەباشی ببینێت. سەركردەی حیزب وەك كائینێكی بەهێز و پیرۆز، لەسەروی هەمووانەوە دادەنیشێت و سەیری ئامادەبووان و بانگێشتكەرانی ناو كۆبوونەوەكە دەكات. زۆر بە ئارامی و بە غرورێكەوە دەبێتە كارەكتەری پاڵەوانی شانۆكە. یەكەم دیمەنێك لە رێگەی میدیاوە بەعس پاش سەركەوتنی و گرتنە دەستی دەسەڵات، بەم دیمەنە خۆی دەكات بەناو خێزانەكانی كۆمەڵگەی عێراقیدا. دیمەنێك هەمان فەزای ناو هۆڵەكە دەبێتە هەمان فەزای ناو كۆمەڵگە.
هەموو ئەوانەی لەناو هۆڵەكە بە تۆمەتی خیانەت دەكرێنە دەرەوە، تەنها لەناو هۆڵەكە ناكرێنە دەرەوە، بەڵكو لەناو ژیانیشدا دەكرێنە دەرەوە. كردنە دەرەوەی ئەو گروپە لە كۆبونەوەكە، كردنە دەرەوەی كۆی ئەوانەیە لەناو كۆمەڵگەی عێراقیدا بە هەمان تۆمەت ژیانیان لێدەسەنرێتەوە و بەرەو مەرگ دەنێدرێن. ئەو گروپەی تۆمەتی خیانەت یان لە حیزب دەخرێتە پاڵ، گروپێك نین لەگەڵ ئەویتری بێگانە دەستیان تێكەڵكردبێت و هەوڵی كودەتا، یان جۆرێكی دیكە فەرمانرەوایەتیان دابێت. گروپێكن دیدگایان بۆ حوكومڕانی و بۆ ئەوكاتی حیزب جیاوازبووە و ئەم دیدگا جیاوازە دەیكانكاتە گروپی خیانەت و لە هۆڵەكە و لە ژیان دەكرێنە دەرەوە.(3)
گروپی دەركراو لە ژیان و لە كۆبوونەوەكە، ئەشێت بە گروپی نەناسینی حیزبی بەعس و وەهمگەرا ناویان ببەین. ئەوانە گروپێك بوون ماوەیەكی زۆر لەناو هەمان حیزب بوون، كادیر و هەڵسوڕاوی هەمان ئایدۆلۆژیا بوون، بەبێ ئەوەی رەگوڕیشە فیكرییەكانی حیزبەكەی خۆیان بناسن، لە وەهمی ئازادی و فەزای جیاوازیدا ژیاون. پێیانوابووە ئەو مۆدێلە لە حیزب مۆدێلێكە بۆ ئەوكاتەی عێراقییەكان پێویستی بە رەخنەگرت و سەرلەنوێ بونیادنانەوە هەیە. گروپێك بوون لە وەهمی فراوانكردنی مەودای ئازادی و بەهێزكردنی جیاوازییەكاندا، تا لە رێگەی فرە دەنگی و جیاوازییەوە حیزب و دەسەڵاتە تازەكەی بەرەوپێشتر ببەن.
بێئاگا لەوەی پرۆژەی بەعس و سەركردەكەی پڕۆژەیەك نییە بۆ فراوانكردنی مەودای ئازادی و جیاوازییەكان، پرۆژەیەكە یەك جۆر مرۆڤ و یەك تایپ كۆمەڵگەی دەوێت، ئەو جۆرە مرۆڤ و كۆمەڵگەیەی ئەم پرۆژە نوێیەی حیزب بەرهەمیدەهێنێت، تایپێك لە توندوتیژییە و حیزب نایەوێت دیوە نەرمەكەی ژیانی مۆدێرنە بگوازێتەوە بۆ ناو عێراق و، بەشوێن گواستنەوەی دیوەتوندەكەی مۆدێرنەدا دەگەڕێت تا لە رێگەی ئەم ماشێنە گەورەیەی زەبرو زەنگەوە زبری و توندی بەشێكی مۆدێرنە بكاتە سیمایەكی خۆی و ، كارەكتەرێكی ئاراستەكراوی توندوتیژ پێ‌بەرهەمبێنێت. گروپی دەركراو لەناو هۆڵەكەدا لەگەڵ خۆیاندا جیاوازییەكان و فراوانكردنی مەودای ئازادیش دەبەن.تەنها ئەوان نین لە هۆڵەكە دەكرێنە دەرەوە، بەڵكو ئازادی و رەخنە و جیاوازیی دەكرێتە دەرەوە. كردنە دەرەوەی ئەو گروپە كۆتایی هێنان بوو بە هەموو خەونێك لە سەردەمی دەسەڵاتی بەعسدا بیر لە ئازای و رەخنە و جیاوازی بكاتەوە.
ئەوان لەوچركەساتەی لە هۆڵەكە دەكرێنە دەرەوە، لە هەمان چركەساتدا دوای خۆیان بێدەنگییەك و ستایشێك جێدەهڵێن، ئەو بێدەنگی و ستایشەی ئەندامانی ناو كۆبوونەوەكە، دەگوازرێتەوە بۆ ناو كۆمەڵگە و پاشان هەمان بێدەنگی و ستایش، بەرهەمەكەی دروستكردنی سەركردەیەكی ستەمكار و دەسەڵاتێكی فاشییە.(4) گروپەكە بە خۆیان و جیاوازییەكان و مەودای ئازادییانەوە دەنێدرێن بۆ ناو گۆڕستان، ئەو گۆرستانانەی پاشان بەعس دروستیان دەكات بۆ پڕكردنەوەیان لە مرۆڤی ئازادی خواز و جیاواز، سەرتاكەیان لەو گۆڕستانەوە دەستپێدەكات، سەرۆكی فەرماندە لە كوشتنی هاوڕێكانی خۆیەوە لەسەر جیاوازی و ئازادی دەست پێدەكات.
ئەندامانی حیزب لەناو كۆبوونەوەكە نارەزایەتییەك، نیگەرانییەك لە دەركردنی گروپێك ناخەنە روو، لەبەرامبەر ئەوەدا ستایشی سەرۆك و چەپڵە، یان بێدەنگی هەڵدەبژێرن. بەعس و سەركردەكەی لەرێگەی ئەم دیمەنەوە بە كۆمەڵگەی عێراقی دەڵێت: چەمكی خیانەت، ئەو چەمكەیە لەبەرامبەر ئەویتری دەرەوەی حیزب بەكار دێت. هەمان چەمك دەبێتە یەكێك لەو چەمكانەی لە ئەدەبیانی بەعسدا رووبەرێكی گەورە داگیردەكات و، هەموو ئەوانەی لە دەرەوەی دونیایبینی حیزب و دەسەڵاتەكەدا بۆ فەزایەكی دیكە، یان دونیابینییەكی دیكە دەگەرێن و لەناو بیركردنەوەیاندا لەگەڵ خۆیان هەڵیانگرتوە، وەك ئەندامانی ناو كۆبوونەوەكە لە هۆڵی ژیان دەكرێنە دەرەوە و بەرەو مەرگ دەنێدرێن.
هیچ چەمكێك هێندەی چەمكی خیانەت و یاخی، نابێتە چەكی بەهێزی گوتاری بەعس بۆ لەناو بردنی ئەویتری دەرەوەی خۆی. لە هەمانكاتدا بێدەنگی و ستایشی زۆرینەش دەبنە دیمەنۆیەك بە حیزب و سەرۆكەكەی تا زیاتر مەودای دەسەڵاتەكانی خۆی فروانبكات و دەست بخاتە ناو ژیانی یەك بەیەكی كۆمەڵگەوە. لەو ساتەی ئەندامێكی حیزب هەڵدەستێنێتەوە و لەبارەی ژیانییەوە پرسیاری لێدەكات، هەر لەو ساتەدا پرۆژەی تەحقیقكردنی ژیانی تاك بەتاكی كۆمەڵگەی عێراقی دەست پێدەكات. جەماوەر كاتێك لە میدیاكانەوە(هەڵبەت بە ئێستاشەوە.) ئەم دیمەنانە دەبینن، بۆ رەهەندە ترسناكەكانی دیمەنی ناو كۆبوونەوەكە ناگەڕێن، بەڵكو بۆ ئەو روكەشگەرایەی شانۆكە دەگەڕێن و پێیانوایە: ئیدی قۆناغێك لە دادپەروەری و كەشفكردنی ژیانی خۆشگوزەران و یەكسانی و یاسا لە رێگەدایە و دیمەنەكان بەشێكن لەو خەیاڵ و فەتازیاییەی تاكی عێراقی بۆ ئایندەی خۆی دەبینێت و بەڵام بەعس پێچەوانەكەی پیشاندەدات.
وەهمی هاتنی هێزێكی نوێ، یان وەهمی رۆیشتنی هێزێكی داد پەروەر، وەهمی كەسایەتی تێكشكاوە. لەكاتێكدا كۆی دیمەنەكە و جوڵەكان و كردەكانی هەمان پرۆژە مەترسیدارەكەی بەعسمان پیشاندەدات و دەیەوێت لەرێگەی ئەم شانۆیەوە زەبر و زەنگ و هێزی سەرۆك و حیزب بكاتە دەستكەوتێك و ئەوانیتری بینەریش بەژداربن لەم زەبروزەنگە و دەستكەوتەدا. دەسەڵاتێكی مۆدێرن، بەچەك و هێزێكی گەورەوە، بە سەرماییەكی گەورەوە، بە پرۆژەیەكی فیكری و فاشییەتێكی تێكەڵ بە عەقڵی خێڵەكییەوە بەرێوەیە، چارەنووسی تاك و كۆمەڵگە دەباتە شوێنێت، پێویستی بە قۆناغێك لە پەروەردەیە تا ئەو تاك و كۆمەڵگەیە لە هەیمەنەی ئەو دونیا مەترسیدارە بێتە دەرەوە.
لەناو كۆبونەوەی هۆڵەكەدا، پرسیاركردنی سەرۆكی حیزب لە ئەندامانی حیزب لەسەر ئاڵوگۆِڕیی ژیانیان، پرسیار نییە لە جەوهەری ژیان و لە بوونی بیركردنەوەیی نوێ، پرسیارە لە مۆدێلی ژیانیان، لە كاڵا و خانو زەویوزار، پرسیارە لە كەڵەكەكردنی سەرماییە، پرسیار نییە لەوە، لە دونیای پێش بەعسدا ستەمكاری و ئازادی و مافەكانی چۆنبوون و، لە هاتنی بەعسدا مافەكان و ئازادییەكانی چۆنن و، دەركی پرسیارلێكراو بۆ ستەم و یەكسانی چییە. بەعس لەم شانۆیەدا دەیەوێت بە تاكی عێراقی بڵێت: بەها گەورەكانتان لێدەسەنمەوە و ژیانێكی پڕچێژتان پێدەبەخشم. ئەو ژیانەی هەتانە ژیانی خۆتان نییە، ژیانێكە من وەك سەرۆك، من وەك حیزب، پێتاندەدەم و ئەوانەشی لە دەرەوەی پرۆژەكەی من بن، وەك ئەو خائینانەی ناو هۆڵەكە دەكرێنە دەرەوە و گۆرستانەكان دەبێتە شوێنیان. هیچ كات شانۆی كۆبوونەوەكە قسەكردن نییە لەسەر ئایندەیەكی ئازاد و ئایندەیەكی ماف و، ئایندەیەكی یەكسان لەرێگەی دامەزراوەكانی حوكومەتەوە.
قسەكردنەكان قسەكردنن لەسەر ئەوەی لەگەڵ من بێت، بەشێك لەو ژیانەی پێدەدرێت من خاوەنیم، ئەوەشی لە دەرەوەی من بێت، ئەو ژیانەی پێنادرێت لە رێگەی منی سەركردەوە دەستم بەسەردا گرتووە. قسەكردنە لەسەر هاتنی زەبوزەنگێكی نوێ بۆ ناو كۆمەڵگەیەكی ماندوو. دەسەڵاتی بەعس لەم نمایشەدا، پێچەوانەی ئەو مۆدێلە دەسەڵاتەیەمیشل فۆكۆ بە دەسەڵاتیپاشا ناوی دەبات. ئەم شانۆیە شانۆیەكە سەرۆك خۆی هێزە و سەرۆك خۆی بەخشندەیە و سەرۆك خۆی، یاسا و بریاردەرە. سەرۆك ئامادەیە تا ئەوانی تر بخاتە ژێر كۆنترۆڵیخۆی و ئیدی لە رێگەی سێبەرەكانییەوە، كە جەلادەكانن و بەشێكن لە ئەو، تەواوی كۆمەڵگەیەك كۆنترۆڵبكات.
چیرۆكی …” رۆبێرت فرانسوا،وەك تاوانبارێك دەهێنرێتە ناوگۆرەپانێك. تاوانەكەی پریتییە لە هەوڵدان بۆ كوشتنی پاشا. دوای ئازاردانی پارچە پارچە دەكرێت. پاشا دەیەوێت لەرێگەی جەلادەوە هێزی خۆی پیشانی ئەویتری جەماوەر بدات. جەلاد جەستەی دووهەمی پان ئاوێنەی هێزی پاشاییە. جەماوەر راستەوخۆ بەچاوی خۆیان ئەو هێزەی پاشا دەبینن، لەرێگەی جەلادەوە دەگەوازرێتەوە و، ئەو ئازارەش دەبینن یاخی بوو دەبینێت.”(5) پێچەوانەی ئەم دیمەنە بۆ لێكدانەوەی دەسەڵاتی كلاسیكی پاشا، دەسەڵاتی مۆدێرنی بەعس، سەرۆك خۆی ئامادەیی هەیە. سەرۆك پاڵەوانی شانۆكەیە، راستەوخۆ خۆی بەرخوردی لەگەڵ تاوانباركراودا هەیە. جەلادێك لە پێش چاو نییە، جەلاد لەپشت پەردەكانەوە خۆی حەشارداوە و بەیەك ئاماژەی سەرۆك كردەی خۆی جێبەجێدەكات. سەرۆك نایەوێت حەشاردراوبێت و لەرێگەی جەلادەوە هێزی خۆی پیشانبدات، راستەوخۆ، خۆی بكەری پیشاندانی هێزەكە و تواناكەیەتی. ئەركی جەلاد هەمان ئەركی سەرۆكە، سەرۆك خۆی جەلادە، بەڵام بە بەرگێكی دیكەوە. ئاماژەیەكی ئەو بەسە بۆ ئەوەی تاوانباركراو لە پشت پەردەوە بەرەو مەرگ راپێچبكرێت. ئەوەی تاوانبارە لەم شانۆیەدا نە ئازارەكەی كەس دەیبنێت، نە مەرگەكەی، بەڵكو كۆی كردەكان لە نادیاردا ئەنجامدەدرێن و ئەم نادیاربوونەی مەرگ ترسێك لەبەردەم كۆی ئامادەبوان دروستدەكات، ترسەكە گەورەترە لە ئامادەبوونی ئازار و مەرگ. ئەو ترسەی جەلاد لە پشت پەردەوە، دەبێتە ترسێكی گەورە و پرۆژەیەكی بەردەوام كە دەسەڵاتی بەعس وەك دەسەڵاتێكی مۆدێرن كاری لەسەر دەكات و، كۆمەڵگەیەكی پێكۆنترۆڵدەكات.
ترسی جەلاد لەپشت پەردەوە، دابەشبوونی هێزی جەستەی سەرۆكە بەسەر چەندین هێزی سزادەری نادیاردا تا ئەویتری دەرەوەی خۆی سزابدات. ئیدی پاشایەك لە ئارادانییە بیەوێت بەهۆی سزادانی تاوانبارێكەوە هێزی خۆی لە گۆڕەپانێكدا لەرێگەی جەلادەوە پیشانی جەماوەر بدات، بەڵكو سەرۆكێك ئامادەیی هەیە لەرێگەی سێبەرە نادیارەكانی خۆیەوە سزا و ترس بڵاودەكاتەوە و، خۆشی بەشێوەیەكی روون لە شانۆكەدا دەردەكەوێت و توانای بریاردانی بەسەر جەلاد و تاوانباردا دەردەكات. تاوانبار كەسێك نییە هەوڵی لەناوبردنی سەرۆكی دابێت، كەسێكە جیاواز بیردەكاتەوە و بۆ مەودایەك لە ئازادی دەگەڕێت. جیاوازی و ئازادی دوژمنە گەورەكانی پرۆژەی بەعسن. دەبێت چەندین گۆڕی بەكۆمەڵ دروستبكرێت بۆ ئەوانەی، خەون بە ژیانێكی ئازادەوە دەبینن. ژیانی ئازاد پارچەیەكی غەریبە لە جەستەی بەعس و، ئەم پارچە غەریبە پێویستە لەناو ببرێت.
بێدەنگ و دۆشدامانی بەشێك لە ئەندامانی ناو كۆبوونەوەكە، هەمان بێدەنگی و دۆشدامانی بەشێكی كۆمەڵگەی عێراقییە لەبەردەم هێزی بەعس و كردەكانیدا. گوتاری ناو كۆبوونەوەكە گوتار و پرۆژەی حیزبە. نە یاسا، نە دامەزراوەكانی ناو حوكومەت، نە كتێبە یاساییەكان، نابنە شوێنێك تا هاوڵاتی ژێر دەسەڵاتی ئەم سیستەمە بەشوێن ماف و ئەركەكانی خۆیدا بگەڕێت، لەبری ئەوانە حیزب و سەرۆكی حیزب شوێنی هەموو ئەو یاسا و دامەزروانە دەگرێتەوە، ماف و ئەركی هاوڵاتیانی تێدایە. گوتاری سەرۆك لە كۆبوونەوەكەدا، بۆ هەمیشە و تا كۆتایی دەسەڵاتەكەی شوێنی یاسا و دامەزراوەكان دەگرێتەوە و لە هەرشوێنێكدا سەرۆك قسەیەك بكات، ئیدی قسەی ئەو دەبێتە یاسا و جێبەجێدەكرێت. كاتێك سەرۆكی حیزب بە غرورەوە بە ئەندامێكی حیزبەكەی دەڵێت: بێدەنگ بە دانیشە و جارێكی تر قسە نەكەیت. ئەم هەڕەشەیە هەڕەشەیە بۆ كۆی ئەوانەی دەیانەوێت لەشوێنێكدا دەنگ بەرزبكەنەوە و رەخنەیەك، یان سەرنجێك لەسەر دەسەڵاتەكە بدەن.
ئەو شەیدایی و ستایشكردن و چەپڵەیەی بەشێكی زۆری ئەندامانی ناو كۆبوونەوەكە، هەمان ئەو ستایش و چەپڵانەن پاشان بەشێكی زۆری كۆمەڵگە بۆ بەعس و سەرۆكەكەی دەكەن. تێگەیشتن لەیەكەم دیمەنی پیشاندراوی كۆبوونەوەی ئەندامانی حیزبی بەعس و وردبوونەوە لە دیمەنەكانی، سەرەتایەكە بۆ تێگەیشتن و دوربوونەوەی بەشێكی گوتار و كردەكانی بەعس لە ناو ژیانی سیاسیی كۆمەڵگەی عێراقییدا. ئەو كارەكتەرەی ناو هۆڵەكە بە زەلیلییەوە باس لە جیاوازی ژیانی ئێستای و ژیانی رابردوویدەكات و پاشان لەرێگەی سەرۆكەوە دەشكێنرێت و ئامادەبووانیش بەم شكاندنە پێدەكەنن، ئەو هەمان كارەكتەری ناو كۆمەڵگە، كە بەعس دەیكاتە پرۆژەی خۆی و لەرێگەی هەمان كارەكتەرەوە دەستدەكات بە شكاندنی كارەكتەری عێراقی و، كارەكتەرێكی سەركزی و رازی دروستدەكات، كە هەرساتێك بیەوێت خۆی بناسێنێت لەبەردەم ترسێكی گەورەدا خۆیدەناسێنێت و ئەو خۆناسینەی دەبێتە جێگای پێكەنینی ئەوانی تر. هەمان كارەكتەر لەناو زیندانەكانی بەعسدا سەدبارە دەبێتەوە.
كارەكتەرێكی زیندانی بۆ ناساندنی خۆی لەژێر زەبری ترس و ئازاردا، لەگەڵ هەر دانپیانانێكیدا پێكەنینێك دەخاتە سەر لێوی جەلاد. هەرچۆن خۆناساندنی كارەكتەری ناو هۆڵەكەو دانپیانانەكانی دەبنە هۆی زەردەخەنە بەسەر لێوی سەرۆكەوە وەك رابەری جەلادەكان و گەورەترین جەلاد، بەهەمان شێوەش كارەكتەری ناو زیندانەكان و ناو ئۆردوگاكان و ناو شارە گەمارۆدراوەكانیش، بە هەمان رێگە و چارەنووسدا دەڕۆن و، كارەكتەرێكی تێكشكاوی زەلیل دێتە شوێنیان. ئەوەی بەعس لە كارەكتەری عێراقیدا دەیەوێت، دروستكردنی جۆرێك لە مرۆڤە، لەبەردەم دەسەڵات و هێزی بەعسدا زەلیل و لاواز بێت. كەسێكە تەنها ئەوكاتە هێز و وزە لەخۆیدا دەبینێت كە بەعس و پرۆژەكەی بەشێكی گەورەبن لە دونیابینی و لە ژیانی. هێز و وزەی كارەكتەری عێراقی پەیوەستدەكرێت بە هێز و وزەی بەعس و دەسەڵاتەكەیەوە. گەر لەشوێنێك بەعس سەركەوتنی بەدەست هێنا، ئەم كارەكتەرە لە شوێنی خۆیەوە دەرك بەسەركەوتن بكات و، لەشوێنێكدا دەسەڵاتەكەی بەعس شكستی هێنا، ئەم كارەكتەرە هەست بە تێكشكانی خۆی بكات.
هیچ رووبەرێكی تایبەت بۆ كارەكتەری عێراقی نامێنێتەوە و، هەمووان لەناو یەك رووبەردا دەبن، ئەو رووبەرەش چارەنووسی هەمووان دیاریدەكات. ئەو رووبەرە رووبەری دەسەڵاتی بەعس و سەرۆكەكەیەتی. ئەم دەسەڵات و هێزە دەتوانێت لەیەك چركەساتدا ژیان برژێنێت بەسەر هەموواندا و، لەهەمان كاتیشدا دەتوانێت ژیان لە هەموومان بسەنێتەوە. لە دەرەوەی ئەو رووبەرەدا بوونێك، كارەكتەرێك، مەودایەك بۆ ژیان و ئازادی بوونی نییە. ئازادی تا ئەو شوێنە بوونی هەیە تەجاوزی پرۆژە و بیركردنەوەكانی سەرۆك و دەسەڵاتەكەی نەكات. ئازادی تا ئەو شوێنە مانای هەیە لەگەڵ خۆیدا جیاوازی دروستنەكات و خزمەت بە پرۆژە و فیكرە فاشییەكەی حیزب بكات. ئازادی یانی پەیوەستبوون بە ئایدۆلۆژیای بەعس و بەرزكردنەوەی گوتارەكانی دژی هەموو ئەویترێكی دەرەوەی بەعس. كارەكتەرە تێكشاوەكەی ناو كۆبوونەوەكە كارەكتەری كۆمەڵگەبوو.
ئەوانەشی پێدەكەنین بە تێكشكاندنەكەی ئەو جەماوەرەەیە تێكشكانی ئەویتری تەنیشتی خۆی و تێكشكانی ئەویتری ژێرسێبەری دەسەڵاتەكە، بە تێكشكاندنی خۆی نەدەزانی تا تێكشكاندنی تەواوی كارەكتەری عێراقی بوویە پرۆژەیەكی بەردەوامی بەعس. بەعس لە رێگەی دیمەنی تێكشكاندنی كارەكتەرێكەوە بە هەموو جەماوەری سەیركەری وت: كاتێك لەبەردەم هێز و دەسەڵاتە گەورەكەی بەعس و سەرۆكدا دەوەستیت دەبێت بە زەلیل و لاوازییەوە خۆت بناسێنێت و تۆ هیچ شوناسێكت نییە و، بەشێكی لە برغوی ناو ئەم ماشێنە گەورەیە. ئەوەشی بەرهەمتهێناوە وەك كەسایەتی، كەسایەتییەكە لەهەر چركەساتێكدا بەعس و سەرۆك ویستی تێكی دەشكێنێت و دەتكاتە جێگای پێكەنینی جەماوەر. تێشكاندنی كارەكتەرێك بە بەرەچاوی جەماوەر، تێكشكاندنی كۆمەڵگەیەكی بەدوادا هات لەبەرچاوی دونیا.
لەوانەیە چ ئەو كات و چ ئێستاش، بەشێكی ئەو كارەكتەرە لاواز و تێكشكاوانەی لەژێر هەیمەنەی بەعسدا ژیاون بەهایەكیان بۆنەماوەتەوە، تەماشای ئەو دیمەنانە بكەن، خەون بە گەڕانەوەی هەمان دەسەڵاتەوە ببینن، چونكە بوونی خۆیان و شكۆی خۆیان بەجۆرێك دەبەستنەوە بە بوون و شكۆی حیزبی بەعسەوە، ئیدی پانتاییەكی تایبەتیان بۆ دۆزینەوەی خود نەهێشتوەتە و گەڕانەوە بۆ ئەو سەردەمە، بە گەڕانەوە بۆ ژیانێكی بەهێز وێنا دەكەن. كارەكتەری عێراقی لەسەردەمی بەعسدا، بەجۆرێك تێكشكێنرا و سەرلەنوێ جۆرێكی دیكەی لێدروستكرایەوە، قۆناغێكی دورمەودای لە پەروەردەكردن و دونیابینی نوێ و ژیانی نوێیی پێویستە، تا جۆرێكی دیكە لە كارەكتەری راستەقینەی لێبەرهەمبهێنرێتەوە.(پاشان دەگەڕێمەوە سەر ئەم بەشە.)
دیمەنی دووهەم:
پارچە ڤیدیۆیەكی بڵاوكراوەیە…” ناو شاری هەولێرە، كۆمەڵێك گەنجی كورد بەروخساری شێواوە پیشاندەدات. ئەم گەنجانە تۆمەتبارن بە یاخی بوون و خیانەت لە حیزب و سەرۆك. دایكوباوكیان بانگكراون بۆ ئەوەی لە دواسەتاكانی ژیانیاندا لەگەڵ نەوەكانیان یەك ببینین. روخساری پڕترسی دایكوباوكەكان رازیبوونیان بەو چارەنووسە شكۆی بەعس پیشاندەدات. پاشان لە ناو گۆڕەپانێك لەبەردەم جەماوەردا، گەنجەكان دەسەبتێرێنەوە و كۆمەڵێك بكوژ بەبێ دەمامك، بەروخسارێكی بێترسەوە تفەنگەكانیان روو لە گەنجە چاو دەست بەستراوەكان دەكەن. خەڵكەكە سەیری دیمەنەكە دەكەن، دایكوباوكەكان بانگكراونتەوە تا مەرگی نەوەكانیان بەچاوی خۆیان ببینن. دوای گولەبارانكردنیان، پارەی گولەكان لە دایكوباوكەكانیان دەسەنرێتەوە!”(6)
رەهەندی یەكەمی ڤیدۆكە پیشاندانی بەخشندەیی بەعس و سەرۆكە. بەعس دەیەوێت بە كوردەكان بڵێت: باوكێكی بەخشندەم، باوكێكم بۆ دواچركەساتەكانی ژیانیش رێگە دەدەم نەوەكانتان ببیین، ئەما رێگەدانێك دەبێت ئێوەی یاخی و خائین سوپاسم بكەن هێشتا ئەو بەخشندەییەم هەیە. بەخشندەییەك پڕ لە ئازار، ئازارێك چ نەوەكانتان، چ دایكوباوكەكان دڵنیان ئەم بینینە دوابینینە. بینینێكە ئازار و یادەوەرییەكی سەخت جێدەهێڵێت. بەخشندەییەكە لەنێوان دواساتی ژیان و یەكەم ساتی نزیكی لە مەرگ. بەخشندەییەك هەر كەسێك بیەوێت رووبەرووی ئەم هێزە گەورەیەی بەعس ببێتەوە، هەمان چارەنووسی تراژیدی دەبێت.
دەبێت دایكوباوكەكان سوپاسی بەعس و سەرۆكەكەی بكەن، بە ئاشكرا مەرگی نەوەكانیان پیشاندەدات. سوپاسی بكەن یادەوەرییەكی تاڵیان بۆ جێدەهێڵێت. ئەم دیمەنە لە چەندین شوێنی عێراق دووبارەبووەتەوە، بەڵام بۆ كورد مانایەكی تری هەیە. مانایەك كە بەعس كورد لەدەرەوەی شوناسی خۆی دەبینێت. شوناسی بەعس شوناسێكی عەرەبییە.(ئومە عەرەبییە واحیدە.) تاقە گوتاری باڵای بەعسە. هیچ میللەت و هیچ شوناسێكی دیكە لەسەر ئەم خاكە بوونیان نییە، جگە لە عەرەب. عەرەببوون بۆ بەعس، شوناسێكی باڵایە و دەبێت ئەوانیتر ئەم شوناسە بە باڵابووە ببینن و هەست بكەن هەمووان لەژێر سێبەری ئەم شوناسەدان. وەرگرتنەوەی پارەی گولەكان لەو خێزانانەی نەوەكانیان گولەباراندەكرێت، دەبێتە نەریتێكی گشتی بۆ بەعس. نەریتێكی لەچەندین وێستگەی جیاجیادا دژ بە كورد بەكاری دەهێنێتەوە. ئەم نەریتە نەریتێكی بەتاڵ نییە، نەریتێكە دەیەوێت بە هەموو تاكێكی كورد بڵێت: ئەوەی لەدەرەوەی من بێت، جەستەیەكی غەریببە، جەستەیەكە ناكرێت تەنانەت بۆ كوشتنیشی داهاتی ئەم خاكەی بۆ خەرج بكرێت.
ئەو گولەیی دەنرێت بە كەسی دەرچوو لە بازنەی بەعس، گولەیەكە بە داهاتی ئەم خاكە كڕدراوە و، نابێت كوژراو بەم داهاتە بەرەو مەرگ بچێت. ئەركی ئەم رۆشتینەی بەرەو مەرگ ئەركێكە لەسەر داهاتی كەسوكاری. كەسی غەریب لەم جەستەیە، كەسێك نییە بەشێك بێت لەم خەرجكردنە. ئیشی بەعس ئەوەیە جەستە غەریبەكە بكوژێت و تێچوی كوشتنەكەی بكەوێتە سەر شانی نزیكەكانی ئەو جەستە غەریبە. بە دیوێكی دیكەدا داهات و سامانی وڵات بۆ بەعس، نە مرۆڤەكان و نە ژیانی مرۆڤەكانە، بەڵكو ئەو چەك و تەقەمەنیانەن بازاری شەڕەكانی پێگەرم دەكات. گولەیەك بۆ بەعس بەنرخترە لە گیانی مرۆڤێك، بۆیە هەمیشە پارەی گولەكان لە خێزانەكان وەردەگرێتەوە و لاشەیەكی مردویان پێدەداتەوە. ئەم لاشە مردوە ئاماژەی سەردەمێكە مرۆڤ مانایەكی نییە لەم سەردەمەدا و گولە مانای هەیە. گولە دەنگ و هێزی بەعسە و مرۆڤ كەرەستەی ئەو دەنگ و هێزەیە.
كوشتنی گەنجەكان لەبەر چاوی خەڵك، دیسانەوە پێچەوانەی تێزەكەی میشل فۆكۆیە بۆ خوێندنەوەی دەسەڵاتی پاشا (من بۆیە ئەم بەراورودەی تێزەكەی فۆكۆ دەهێنمە ناو ئەم باسەوە، تا لە پێچەوانە نیگای ئەوەوە سەیری كردە و گوتارەكانی بەعس بكەن.) جەلاد لێرەدا ئازاردەرنییە، مەرگ هێنەرە. جەلاد كەسێك نییە دەمامكی پۆشیبێت بۆ ئەوەی نەناسرێتەوە چ روخسارێكی هەیە، جەلاد لەم دیمەنە تراژیدییەدا هەمان ئەو سەربازەیە جلی سەربازی لەبەردایە و تەیاركراوە بۆ پاراستنی خەڵك و نیشتیمان. لەیەك چركەساتدا هەمان سەرباز لە ئەركە سەربازییەكەی دادەماڵدرێت و دەبێتە جەلاد. پێویستە قبوڵی بكات ئیدی ئەو تەنها سەرباز نییە، جەلادێكە و ئەو رۆحە جەلادییەی دەیكاتە پارێزەرێكی گەورەی خاك و نیشتیمان. سەرباز لە پارێزەری خاك و خەڵكەوە، دەكرێتە بكوژی خەڵك و خوێنساردانەش ئەركەكەی خۆی جێبەجیدەكات.
ئەم كارەكتەرە ئەو كارەكتەرەیە بەعس دەیەوێت دروستی بكات و دەروستیشیكرد. جەماوەری بینەریش لەم شانۆی مەرگەدا، لەگەڵ كەسوكاری گولەبانانكراوەكان، نابێت نیگەرابن، نابێت هاواربكەن، نابێت دەموچاویان بدەن بەیەكدا و، بەشێوەیەكی نۆرماڵ پێویستە سەیری دیمەنەكە بكەن و بێدەنگی بپارێزن بۆ ئەم مەرگە بینراوە. سەبازە بەجەلادكروەكان زۆر بێباكانە دەسترێژی گولە لە گەنجەكان دەكەن. خەڵكەكە هەموو سەرسامانە سەیری دیمەنەكە دەكەن. پاش گولەبارانكردنەكە دەستخۆشی و جۆرێك لە شەیدایی لەناو جەماوەردا بەدیدەكرێت. هیچ كەسێك ترس رێگەی نادات كردەیەكی ناجۆر، یان دەنگێكی ناجۆری لێوەبێتە دەر. تەواوی دیمەنەكە ئەو فەزاییە لە هۆڵەكەدا وەك نمایشێك دەبینرا و لە واقیعدا تەحقیقكرا.
كەسی بینەر كەجەماوەرە كراوەتە كەسێكی پڕ لە ترس و كەسێكی تێكشكاو. كەسێك لەپێناو مانەوەی خۆی دەست لە بەها گەورەكانی هەڵدەگرێت و هیچ بیركردنەوەیەكی مرۆڤ دۆستانە لەخۆیدا نەهێڵێتەوە. كەسێك بۆ ئەوە دەژی لەژێر سێبەری ئەم سیستەمەدا هەرچۆنێك بێت خۆی رابهێنێت و نەبێتە چیرۆكێكی تراژیدی. كەسێك مافەكانی و ئازادییەكانی و خەونەكانی فەرامۆشبكات و لەم ئۆردوگا گەورەی عێراقدا، نەبێتە چیرۆكی رابردوو خۆی ببێتە گێرەرەوە. هەوڵدان بۆ ئەوەی نەبیتە چیرۆكی گێڕدراوە و خۆت ببیتە گێڕەرەوە، هەوڵدانێكی گشتییە لە سەردەمی دەسەڵاتی بەعسدا لە كۆمەڵگەی عێراقیدا دەبێتە نەریتێكی ژیان.
دیمەنی ئەم نمایشە راستەقینەیە لە میدیاكانی بەعسەوە پەخش دەكرێت. لەسەرتاسەری پارێزگا كوردییەكاندا كەسێك جەسارەت ناكات قسەیەك لەسەر ئەم دیمەنە تراژیدییە بكات. بەعس لە هەموو شوێنێكە. بەعس ئەو لاشە گەورەیە لەم سەری نیشتیمانی عێراقەوە بۆ ئەوسەری راكشاوە. لاشەیەك بەخۆی و هێزەكەیەوە، بەخۆی و سیخورەكانییەوە، بەخۆی و گوێیەكانییەوە، خۆیخزاندوەتە ناو كونج و كەلەبەری ژیانی گشتی و ژیانی تاكەوە. لەبەشێكی بڵاوكراوەكوردییەكانی خۆیدا بەخشندەیەیكەی باسدەكرێت. ئەو قەڵەمانەی ئەم بەخشندەییە باسدەكەن، قەڵەمگەلێكن بە كوردی دەنووسن! ئەوانەن پێیانوایە بەعس و سەرۆكەكەی زۆر بەخشندەن رێگەیانداوە دایكوباوكەكان كوڕە موخەریبەكانی خۆیان ببینن، ئەوانە شایەنی بینین نیین و دەبێت بە جۆرێك سزابدرێن بۆ ئەوانی تریش ببێتە نمونە. هەر لەگەڵ ئەوەشدا وێنەی سەرۆك بە زەردەخەنەیەكەوە لەتەنیشت ئەم نووسینانەدا بڵاوكراوەتەوە! رەهەندی دووهەمی ئەم دیمەنە رەهەندێكی جەهەنەمییە، رەهەندێكە گرنگە گشت كوردێك بیبینێت. رەهەندی كوشتنی ئاشكرا. كوشتنێك لەناو گۆڕەپانەكان، لەپێش چاوی خەڵك.
كوشتنێك بەعس لەو كوشتنە ناترسێت و دەیكاتە نەریتێكی هەمیشەیی خۆی. ئەم كوشتنە لە گولەبارانكردنی كەسێكەوە دەست پێدەكات، تا كوشتنی بەكۆمەڵ. بەعس پرۆژەكەی لەوەدا ناوەستێت چەند گەنجێك گولەبانبكات، بەڵكو خەون بەوەوە دەبینێت هیچ شوناسێكی دیكە لە نیشتیمانەكەی خۆیدا نەهێڵێت و كۆمەڵگەیەك گولەباران و زیندەبەچاڵ بكات. كار بۆ ئەوەدەكات شوناسی كوردی، پاشان مەزهەبی شیعی، ببینە دوو جەستەی غەریب، دوو جەستە كار بۆ سڕینەوەیان بكرێت. ئەو دیمەنەی لە چەند گەنجێكەوە دەست پێدەكات، لە ترۆپكی خۆیدا بە ئەنفال دەگات.
خەونی بەعس گەورەكردنی رووبەری مەرگە. گەورەكردنی ئەو دۆزەخەیە بۆ كۆمەڵگەی عێراقی و ئەوانی تری دەرەوەی ئایدۆلۆژیای خۆی دروستكردوە. شوناسەكەی خۆی دەكاتە شوناسێكی مەزهەبی و عەرەبی. ماخولانی شەڕێكی گەورەیەتی. دوای خۆ تەیاركردن و پڕچەككردنی خۆی، سەرۆكی فەرماندە خۆی لێدەبێتە خەلیفەی راشیدین. دەستدەكات بە فوتوحات و خەونە كۆنەكە بەهەمان توندوتیژ و بە چەكی نوێوە زیندوو دەكاتەوە. پەلاماری دراوسێكەی دەدات و بە خەونی كۆتایی هێنان بە دوژمنە كۆنەكەی مەزهەبی سوننە. شەڕێك كە هەزاران كەس لەم شەڕەدا لەناو دەچن. شەڕێك ئەم مەكینە گەورەیە بەردەوام كاری بۆ دەكات و مرۆڤی بۆ رادەهێنێت تا بیانكاتە سوتەمەنی ئەم شەڕەِ. خەونی گەڕانەوەی خەلافەت و برینە كۆنەكە، لەسەردەمێكی تردا دەبێتە خەونی هێزێكی فاشی پڕلەچەك و توندوتیژ. لە تەنیشت ئەم دۆزەخە نوێیەوە، سیمایەكی دیكەی پیشانی جەماوەر و دەرەوەی خۆیدەدات، سیمایەكی فریودەرانە، سیمایەك بۆ لەبیربردەنەوەی دۆزەخە نوێیەكە. لەرێگەی میدیاكانەوە زەردەخەنەكانی سەرۆك خۆیان دەكەن بە هەموو شوێنێكدا. لە هەموو شەقام و دامەزراوەیەك، لە هەموو ماڵێكدا وێنە پڕ لە زەرەخەنەكانی هەڵدەواسرێن، هەمان دیمەنی رۆمانی1984 (7) لە هەموو شوێنێكدا سەرۆك ئامادەیی هەیە.
چاوی یەكەمی وڵاتە، چاوێك بە زەردەخەنەیەكەوە دەروانێتە ژیانی گشتی و ژیانی تایبەتی. چاوێك دەبێت هەموو تاكێك رۆژانە ئەم چاوە ببینێت و هەست بە هەیبەت و دەسەڵاتەكانی بكات. چاوێك لەگەڵ بوونی وێنەكەیدا ترسێك بوونی هەیە. نایەوێت تەنها لەرێگەی هێزەكان و دەستگا سەركوتكەرەكان و زیندانەكان و شەڕەكانییەوە خۆی دەرخات، بەڵكو دەیەوێت وەك بكەری یەكەم، وەك چاوی یەكەم، وەك باڵادەستی و ترسی یەكەم، خۆی لە هەمووشوێنێكی وڵاتدا بوونی هەبێت. چاوێك هەموو تاكێك ستایشی بكات ئەو چاوە رێگەی داوە ئەم بەشە لە ژیانی بەركەوبێت. هەمان ئەو چاوە، لە شوێنەكانی دیكەدا بە روخسارێكی بەخشندانەوە دێتەوە ناو ماڵەكان. لەو ساتەی شەڕەكان گەرم دەكات، لەو ساتەی سێبەرەكانی لە زیندانەكان ئەشكەنجەی خەڵك دەدەن، لەو ساتەی هەزاران كەس دەنێرێ بۆ بەرەی شەڕەكان، لەو ساتەدا بە زەردەخەنەوە خۆی دەكات بەماڵەكاندا و دەرگای سەلاجەكانیان دەكاتەوە تابزانێت چەند خۆراكی تێدایە. بەم جوڵانەی بە كۆمەڵگەی عێراقی دەڵێت: خۆراكات بۆ دەهێنم، سەلاجەكانتان پڕدەكەم لە خۆراك و كۆی بەهاكانی دیكەتان لیدەسێنمەوە و دەتانێرم بۆ بەرەكانی شەڕەكانم.
كۆمەڵگەیەكی بەرخۆر، كۆمەڵگەیەك خۆراكی پێدەدرێت و نەوەكانی دەنێدرێن بۆ زیندان و بۆ شەڕەكان و بۆ مەرگ. ئەوانەی خۆراكیان دەوێت دەسەڵاتەكە خۆراكیان بۆ دەهێنێت، ئەوانەی ئازادیان دەوێت و بەشوێن ئایندە و شوناس و بوونی خۆیاندا دەگەڕێن، یان زیندانی دەكرێن، یان گولە باران. ئەوانەی دەبنە كەسایەتییەكی تێكشاوی رازی لەناو فەزا گشتییە مەترسیدارەكەدا خۆیان دەگونجێن و بەشێكیان دەبنە وێنەی دووهەمی سەرۆك و، بەشێكیشیان وەك لەشكرێك رێكدەخرێن بۆ مەرگ. هەموو شەڕێك و هەموو مەرگێك بۆ بەعس، مانایەكی پیرۆزی پێدەدرێت. مانایەك كە ئەو مەرگ و شەڕە، مەرگ و شەڕێكە لە خوداوە دێت. لە ئەنفالدا ئەم پیرۆزكردنە دەگاتە ئاستێك بە ئایەتێك لە مانا فاشییەكە دادەماڵدرێت و مانایەكی پیرۆزی ئایینی پێدەدرێت. بەعس پێویستی بە توندوتیژییە، پێویستی بەبەرهەمهێنانی مرۆڤی توندوتیژە. پێویستی بە دەقی ئایینییە تا لە رێگەی فاشییەتی ئاینییەوە پیرۆزی بدات بە كردەكانی. بەعسی بوون پەیوەندی بە سەرمایە و داهاتەوە نییە، پەیوەندی بەو ئاستەی توندوتیژییەوە هەیە گوتار و پرۆژەكە دەیەوێت.
پەیوەندی بەو تێشكانی كەسایەتییەوە هەیە، لە مرۆڤەوە بگۆڕێیت بۆ جەلاد. پەیوەندی بەو دونیا بینیەوە هەیە، مەرگ و لەناوبردنی ئەویتر بە بەشێك لە زیندو هێشتنەوەی ژیان ببینیت. هەر ئەوكاتەی سەرۆكی فەرماندە لە كۆبوونەوەیەكدا، لەگەڵ وەزیر و باڵادەستەكاندا قسە لەبارەی سەروەتەوە دەكات دەڵێت: ” ئێوە موڵكوماڵتان بۆچییە، هەموو عێراق هی ئێوەیە.” (8) بێگومان هەموو عێراق هی ئەو دەستەو تاقمەیە لەگەڵ بەعسدان. نەك تەنها موڵكوماڵی عێراق هی ئەوانە، ژیانی مرۆڤەكان و شكۆ و كارەكتەرییشیان هی ئەوانە. ئەوان چۆنیان بوێت ژیان و مەرگ بەو جۆرە پیشاندەدرێت. هیچ كات دەسەڵاتدارێكی بەعس هەژارانەنەژیاوە، هەمیشە لە ئەویتری دەرەوەی بەعس باشتر ژیاوە، ئەوان پێویستیان بەوە نەبووە سەروەت و سامانی زۆر كۆبكەنەوە، كۆی خاكی عێراق هی ئەوان بووە. داهات و سامانی عێراق لەژێر چنگی ئەوان بووە. سەرۆك و حیزبەكەی تەواوی جومگەكانی ژیان دەكەوێتە ژێر دەستیان، لەلایەك سەلاجەی ماڵەكان پڕدەكات لەخۆراك، لەلایەك زیندانەكان پڕدەكات لە مرۆڤی ئازادی خواز. لەلایەك وەك پەپولەیەك، وەك مرۆڤێكی ناسك، لە بۆنەكاندا لەگەڵ منداڵان دادەنیشێت و دەست دێنێت بەسەریاندا، لەلایەك گۆڕی بەكۆمەڵ بۆ كوردەكان و شیعەكان و یاخی بووەكان دروستدەكات. لەلایەك باس لە دروستكردنی خێزان و پەیوەندی كۆمەڵایەتی دەكات، لەلایەكی تر لەناو بەشێكی زۆری خێزانەكاندا مەرگی كەسێك دەكاتە دیاری بۆیان. دیمەنی پیشاندانی سەرۆكی فەرماندە لەگەڵ منداڵان، دیمەنێكە دەچێتە ناو هەموو ماڵێكی عێراقییەوە.
دیمەنێكە دیوە شێواوەكەی دەرونی سەرۆك پیشاندەدات، ئەو دیوەی سەرۆك لە جەلادێكەوە خۆی لێدەبێتە فریشتە. جەلادێك بەرگەكەی خۆی دادەكەنێت و بەرگێكی سپی لەبەردەكات و لەگەڵ منداڵان یاری دەكات، پێدەكەنێت، ئەوانیش بەجیهانە پاكەكەی خۆیانەوە سرودی بۆ دەڵێن و ستایشی دەكەن تا پێبكەنێت. ئەم دیوە سایكۆلۆژییە، ئەو دیوەی سەرۆكە دەزانێت هیچ شتێك لە جەلادبوون رزگاری نەكات جگە لە نمایشی منداڵانە. ئەو سەرۆكەی لە هۆڵەكەدا بە وێنەی سەرسەرییەك چروت دەكێشێت و بە ئاماژەی پەنجەكانی هاورێكانی خۆی دەنێرێت بۆ مەرگ، هەمان ئەو سەرۆكەیە بەجلی منداڵانەوە دەردەكەوێت و یادی لەدایك بوون دەكات. یادی لە دایكبوونی سەرۆك، دەبێتە یادی لە دایكبوونی هەمووان و لەناویشیدا منداڵانە. ئەو منداڵانەی لەبەردەم سەرۆكدا سەما دەكەن، لە جیهانە پاكەكەی خۆیانەوە لە بكەرێك دەروانن، دۆزەخێكی بۆ ئایندەیان دروستكردوە.
منداڵانی ژیر كۆدەكرێنەوە، منداڵانێك دەبێت سەرۆكیان خۆشبووێت و دەستبكەنەملی، دڵخۆشی سەرۆك لە رۆژی لەدایكبوونی دڵخۆشی تەواوی كۆمەڵگەیە. هەمان ئەو سەرۆكە بەرگە سپیەكەی دادەكەنێت و دەچێت بۆ بەرەكانی شەڕ. لە بەرەكانی شەڕ بە غرورەوە سەیری دیمەنی مەرگ دەكات. سەربازەكان ستایشی دەكەن و سەمای بۆ دەكەن. سەمایەك جیاواز لە سەمای منداڵەكان، سەمایەك ئەشێت بە سەمای پێش مەرگ ناوی بنێین. ئەو سەمایەی لەناو هۆڵی كۆبوونەوەكەدا بۆیدەكرا، ئەو سەماییە سەربازەكان لە بەرەكانی شەڕدا بۆیدەكەن. سەرۆك دڵخۆشە لەناو رووبەری مەرگدایە و بە دەستەكانی خۆی هەڕەشە دەكات، سەربازەكانیش دڵخۆشن كە سەرۆك هاتووە تا مەرگیان پێشخات. هەر رووبەرێك و هەر كەسێك بكەوێتە دەرەوەی نەخشەكەی بەعس و سەرۆكەوە، ئەو رووبەر و كەسە تەنها شوێنی مەرگە و لە ژیان دەردەكرێت.
كردەی كیمابارانی هەڵەبجە، كردەی سڕینەوەی ئەویترە لە دەرەوەی جەستە. كاتێك پارچەیەك لە خاكەكەی دەكەوێتە دەست دوژمنەكەی، بەرلەوەی بیرلەگەڕانەوەی پارچە خاكەكە بكاتەوە، بیرلەوە دەكاتەوە هەموو ئەو گیانەوەرانەی لەو پارچە خاكەدان بە مرۆڤیشەوە، لەناویان ببات. كردەی هەڵەبجە و فاو، دوو لەو كردانەن لە پرۆژەی بەعسدا ئەم دوو شوێنە بە مرۆڤ و گیانەوەرەكانییەوە، دوو شوێنی پیسن، دووشوێنن تێكەڵ بە ئەوی دوژمن بوون، دوو شوێنن هەموو ئەوانەی لەم دوو شوێنەدا دەژین، ئیدی بەشێك نین لە جەستەی وڵات و بەشێك نیین لە كارەكتەری ناو سێبەری جەستەی بەعس، بەڵكو بەشێكن لە ئەویتری دوژمن.
ئەم بەشە غەریبە دەبێت لەناو ببرێت. پارچەیەكن لە جەستەی دوژمن و دوژمنیش تەنها دەبێت لەناو ببرێت. ئەوانەش بەر لەم پیس بوونە لەم بەشەدا هەڵهاتوون، بەعس باوەشیان بۆدەكاتەوە دەیانخاتە ناو ئۆردوگاكانی و دەیانبەخشێت. بەخشینێكی پڕ لە ئازار و ژیانێكی ئۆردوگایی. بەخشندەییەك هەمان بەخشندەیی دایكوباوكەكەیە كە بێن لە دواساتەكاندا كوڕەكانیان ببینن. ئەما ئەم بەخشندەییە لە ئاستێكی گەورەتردا. ئەو خێزانانە دەبەخشرێن، بەڵام بەو مانایەی نا بگەڕێنەوە سەر ژیانێكی ئاسایی و شكۆمەندانە، بەڵكو دەبێت بچنە ناو ئۆردوگا دروستكراوەكانی بەعسەوە، لەوێ لەژێر چاودێرێد بژین و ژیانێكی لاوازی پر ئازار بژین. ژیانێك تەنها مانای مانەوە بدات، نەك مانایەكی دیكە.
هەردوو دیمەنەكە، دیمەنی كۆبوونەوەی ناو هۆڵەكە و دیمەنی گولەبارانكردنی گەنجەكانی هەولێر، قەبارەكەیان گەورە دەبێت و لە واقیعی گشتیدا بەشێوەیەكی كۆمەڵ دووبارە دەبنەوە. بەعس پرۆژەیەكی بێفیكر نەبوو، پرۆژەیەكە رەگوڕیشەی فیكرەكانی لەناو دەقەكانی (مییشل ئەفلەق) دایە. ئەم بیركەرەوە فاشییە پردی بەستنەوەی نێوان فاشییەتی رۆژئاوا و فاشییەتی عەربییە. ئەم بیركەرەوەیە بناغەی پرۆژەی فاشییەتی عەرەبی دادەرێژێت و پاشان دەبێتە پرۆژەی حیزب و كاری لەسەردەكرێت. خەونی ئەم پرۆژەیە بەرهەمهێنانی كۆمەڵگەیەكی فاشیی عەرەبییە، دژ بە ئەویتری كورد وتورك و فارس و رۆژئاوا. سەرەتا لە خودی خۆیەوە دەستپێدەكات و پاشان گەشە دەكات بۆ دژبوون بە شوناسەكانی دیكە، تا ئەو شوێنەی پرۆژەكە پێیكرابێت كاری لەسەر سڕینەوەی ئەویتری دەرەوەی خۆی كردوە. بەشێكی ئەو پرۆژەیە لە عێراقدا بەعسی عێراقی تەحقیقیكردو بەشەكەی تری بەعسی سوریا دژ بە كورد تەحقیقیكرد.
دیمەنی ناو هۆڵەكە گەورەدەكەین و دەیكەینە دیمەنی كۆمەڵگەیەك لە ژێر زەبری مۆدێلێك لە حوكمرانی و ئایدۆلۆژی. ئەم مۆدێلە سیاسەت ناكاتە كایەیەك بۆ دروستكردنی رووبەری جیاواز، سیاسەت دەبێت هێزێك بۆ چاودێریكردن و كۆنترۆڵكردنی تەواوی ژیانی گشتی. كارەكتەرێك نامێنێت بە رەنگ و جەوهەری جیاوازەوە، لەبری كارەكتەری جیاواز چەمكی جەماوەری یەك جۆر، جەماوەری یەك رەنگ شوێنی دەگرێتەوە. ئەو كارەكتەرەی وا وێنای ئەو مۆدێلە نوێیەی كردوە ژیانێكی دیكە بەرهەم دەهێنێت، جیاواز لە ژیانی رابردوو، بێگومان ئەو ژیانە جیاوازە بەرهەم دێت،ئەما ژیانێك ئیدی ژیان نییە و ئەوەی مانا بە ژیان و بە بوونی كارەكتەرەكانی ناو ئەو مۆدێلە لە سیاسەتدەدا، ئایۆلۆژیایەك و زەبرو زەنگەكەیەتی.
لەگەڵ هاتنی بەعسدا هیچ مانایەك بۆ كارەكتەر و كۆمەڵگە و ژیانێكی شكۆمەندانە لە عێراقدا نامێنێتەوە. ئیدارەدانیش وەك پرۆژەیەكی سیاسیی، دەكرێتە بەشێك لە دابەشكردنی زەبری ئایدۆلۆژی. یانی لەناو ئیدارەی بەعسدا ئەگەر پیسخۆری بوونی نەبووبێت، بەهۆی پەروەردەیەكی جیاوازەوە نەبووە، بەهۆی زەبر و ترسەوە بووە. نەبوونی پیسخۆری بە جۆرێكی دیكە لە دروستكردنی كارەكتەر، یان جۆرێكی دیكە لەپەروەردە سەر هەڵنادات، لەو ترسەوە سەر هەڵدەدات ستەمێك لەناو ئیدارەدا هەیە، هەر جۆرە پیسخۆرییەك لەم رێگایە مەرگی لەگەڵدایە. ترس لە مردن و ترس لە سزا و ترس لە ئازار، ئیدارەی سیستەمەكە دەكاتە دیوی دووهەمی پیشاندانی زەبرو زەنگی ئایدۆلۆژی. لەناو كۆی دامەزراوەكانی ئیدارەی بەعسدا، سەرۆكی فەرماندە و سێبەرەكانی ئامادەییان هەیە، ئەو زەبرەی ئایدۆلۆژیا نوێیەكی دەیهێنێت ئامادەیی هەیە، لەگەڵ ئامادەیی ئەواندا هەمیشە ترسێكی گەورەش ئامادەیی هەیە. بەعس گەر وەك ئیدارە لە شوێنێكدا شەقامێكی دروستكردبێت، لەشوێنێكی دیكەدا گۆڕی بەكۆمەڵی دروستكردوە. شەقامەكە سیمایەكی دیاری بەعسە بۆ داپۆشنی گۆڕی بە كۆمەڵ.
گەر لەشوێنێكدا خانوی تۆكمەی دروستكردبێت، لە جیگایەكی دیكە نەخشەیەكی گەورەی كردوە بە گۆڕەپانی شەڕ و چەندین كەسی بەرەو مەرگ ناردوە. هەر ئەو دیمەنی هێنانی دایكو باوكە بۆ بینینی رۆڵەكانیان پیش گولە بارانكردنیان، هەمان ئەو سیماییە بەعس لە ئیدارەی شارەكاندا پیشانیدەدات. دەیەوێت بە هاوڵاتیان بڵێت: ئەم ژیانە جوان و پڕزەبر و رەقەتان بەم باڵەخانە و شەقامە پتەوانەوە بۆ دروستدەكەم، بەڵام لە پشت ئەوەوە هەرچی بەهای مرۆڤ بوونە دەبێت بیبەخشنە من. بەخشندەیی من ئەمە دیوێكییەتی و دیوەكەی تری پشت بەخشندەیم بەرەو تاریك بردنی كۆمەڵگەیەكە تا ئەو شوێنەی، ئیدی كارەكتەری توندوتیژ و كۆمەڵگەی توندوتیژ بەرهەم دەهێنم و مرۆڤگەلێكم دەوێت بە سیما مرۆڤ و بە جەوهەر جەلاد. ئەگەر لە ئێستای ناو نەخشەی عێراقدا بەشێكی گەورە لە توندوتیژی هەبێت و، هەمیشە هێزە توندوتیژەكان لەوێوە چەكەرە بكەن، ئەم فەزایە فەزایەكی نوێ نییە، فەزایەكە زیاد لە سی ساڵ بەعس كاری لەسەركردوە تا پاش خۆی وێنەكانی خۆی جێبهێڵێت. وێنەكانی بەعس ئەو وێنە توندوتیژیانەن بارگاوین بە ئایین و بارگاوین بە ئایدۆلۆژیاییەكی فاشی. هەم فەزاكەی دەسەڵاتی بەعس و هەم فەزا ئاینییەكە، دوو جۆر لە فەزان دەتوانن جیهانێكی پڕلەتوندوتیژی دروستبكەن.
پرسیاری كۆتایی من ئەمەیە، ئەوانە كێن ئەمڕۆ جارێكی دیكە لەرێگەی كۆمەڵێك ئینشاوە ستایشی بەعس دەكەن و دەیانەوێت بیهێننەوە ناو دونیای بینرا و بیستراو؟ ئایا ئەوانە بەعس دەناسن؟ ئایا ئەوانە ئەم دەسەڵاتە كوردییە دەناسن بەراوردی دەكەن بە بەعس؟ بێگومان شكم لەوەنییە نە بەعس وەك خۆی دەناسن، نە ئەم دەسەڵاتە كوردییە، بۆیە ناچاردەبن بۆ شاردنەوەی ئاستی لاوازی دونیانەبینی خۆیان، هەمیشە لە دۆخی بەرواردكردندا بن و ئەم ژەهەرش بەناوی شیوەنی بەرگریكردن لە مافی خەڵكەوە، دەرخواردی كۆمەڵێك كەسی دورلەكتێبی دەدەن.
كردەو جەوهەری دەسەڵاتی كوردی، هەرگیز كۆپیكراوی بەعس نییە. جۆرێكە لە دەسەڵاتی شێواو، دەسەڵاتێك هێشتا نازانێت بەرەو كوێدەڕوات و خۆشی لەناو فەزایەكی توندوتیژەوە هاتوەدەر و، حیزب و ئایدۆلۆژیای حیزبیش ئەم فەزاییان هێندەی دیكە بەرەو ئاقاری فرە سیمایی بردوە. دەسەڵاتی كوردی دەسەڵاتێكی یەك سیمای نییە. دەسەڵاتێكی فرە سیماییە.
ئەم دەسەڵاتە هیچ رەگوڕیشەیەكی فیكری نییە، ئەوەی هەیەتی كۆمەڵێك بكەرن لەرووی خێزانی و مێژووییەوە كەوتوون بەسەر مۆدێلێك لە نەخشەی دیاریكراودا. لەم كەوتن بەسەرەدا هێشتا بۆیان رووننییە دەیانەوێت چ جۆرە دەسەڵاتێك دروستبكەن. كۆی ئەوانەی جومگە سەرەكییەكانی ئەم دەسەڵاتەیان بەدەستەوەیە، وتار و قسەكانیان و دیدگاكانیان ناچێتەوە سەر هیچ بنەمایەكی فیكری. بە پێچەوانەوە خاڵیین لە فیكر و خاڵیین لە رەگوڕیشەیەكی مەعریفی. یەكێك لە دەردە گەورەكانی ئەم دەسەڵاتە نەبوونی بناغەیەكی فیكرییە و هەرجارەو لەسەر رەهەندێك خۆی نمایشدەكات و وەك بێئەسڵوفەسڵێك بنەمایەكی پتەوی فیكری شكا نابات و سەرقاڵی نمایشكردنە لەسەر هێڵە جیاوازەكانی مۆدێلە جیاوازەكانی دەسەڵات. نە دەتوانیت وەك دەسەڵاتێكی ستەمكاری راستەقینە وێنای بكەیت، نە دەتوانیت بە فاشییەتێكی راستەقینە خوێندنەوەی بۆ بكەیت، نە دەتوانیت تۆتالیتارانە بیناسیت، نە دەتوانی وەك دەسەڵاتێك دیموكراسی و ئازادی بەرهەمبهێنێت بیبنی و نە دەشتوانی ئەو ئازادی و تێگەیشتنە نوێیانە نادیدەبگرێت لەژێر ئەم دەسەڵاتەدا بوونیان هەیە. جوڵە و كردەی هەر هەموو ئەو چەمكە فیكریانە لەناویدا هەیە و، لەناویشیدا وندەبن. لە شوێنێكدا خێڵەكییە و لە شوێنێكی دیكە فاشی، لەشوێنێكدا سوڵتانییە و، لە شوێنێكی دیكە خێزانی. لە شوێنێكدا ستەمكارە و لەشوێنێكی دیكە ئایینی. یانی سیمایەكی تایبەت و راستەقینەی نییە تا بێت بەو سیمایە دەستبكەین بە گەڕان بەناو رەگوڕیشەكانیدا، چەندین سیمای هەیە و بەراوردكردنی بە بەعس و فاشییەتی بەعسی، تەنها ئەركی ئەوانەیە نە ئەم دەسەڵاتە دەناسن، نە بەعس. ئەم مۆدێلە لە دەسەڵاتی كوردی دەبێت بە پێی كات و سات و كردە و گوتارە كاتییەكەی ناوی لێبنێت و خوێندنەوەی بۆ بكەیت، نەك لەسەر بنەمای یەك جۆر لە فیكر.
بەعس وەك گوتار، بەعس وەك كردە، لەناوماندایە. تارماییەكانی بەعس لە گوتارەكاندایە، ئەو گوتارانەی زەبرو زەنگ و توندوتیژی و ئەیوتر قبوڵنەكردن بەرهەمدێنێت، هەمان گوتاری بەعسە. ئەوانەی بەرگری لەم جۆرە لە گوتار دەكەن بەعس دەهێننەوە سەرخوانی كورد و دەیانەوێت ئەو مێژووەی بەعس بۆ كوردی دروستكرد لەبیربكرێت و، لەرێگەی كۆمەڵێك ئینشانووسەوە ستایشبكرێت و بگەڕێتەوە بۆ ناو دونیای شاشەكان. ئەم شیوەنگێڕانە هێندە سەتحییانە لە سیستەم و دەسەڵات دەڕوانن، پەنا دەبەنە بەر هەمووشتێك بۆ ئەوەی مانایەك بەو شیوەنەی خۆیان بدەن. ئەوانە كەسانێكن تەنها نووسین لایان شیوەنێكی كاتییە، شیوەنێكە هیچ رادیكاڵبوونێكی تێدا نییە. ناشیانەوێت خۆیان ماندووبكەن، تا پەی بەناسینی بەعس و دەسەڵاتەكانی دیكە ببەن.
لەبری ئەمە لەرێگەی هەندێك شیوەنی شەوانەوە گوتارەكەی بەعس بەرزدەكەنەوە و دیكەنە كەرەستەی بەرگریكردن لە لاوازی فیكری خۆیان. ئیدارەی دەسەڵاتی كوردی ئیدارەیەكە لێوانلێو لە پیسخۆری، ئیدارەیەكە لە سەردەمێكی تردا هاتووە و دونیایەك جیاوازی چینایەتی دروستكردوە و بەرهەمی سەردەمێكی دیكە و عەقڵێكی دیكەیە. ئیدارەیەكە ماف و چەمكی یاسا بەشێوەیەكی روون تێیدا غائیبە، ئەما ئیدارەیەك نییە بۆ بەرهەمهێنای زەبرو زەنگ و دروستكردنی گۆڕی بەكۆمەڵ، ئیدارەیەك نییە وەك پرۆژەیەك كاربكات بۆ سڕینەوەی ئەویتری مەسیحی، ئاشوری، كلدانی… هتد. ئیدارەیەك نییە ببێتە چاوێكی گەورەی سیستەم تا لەوێوەوە مرۆڤ لە بەهاگەورەكانی داماڵدرێت و بكرێتە مرۆڤێكی بێبەها و ئاراستەكراو. ئیدارەیەك نییە كاربكات بۆ گۆڕینی مرۆڤ بۆ جەلاد و بكوژێكی بە كۆمەڵ. هەرچۆن بەعس ئیدارەی كردبووییە ماڵی دووهەمی خۆی، بۆ بەرهەمهێنانی مرۆڤی بێ جەوهەر و دروستكردنی لەشكرێك لە كائین كە ئیشیان ئەوەبوو ببنە چاوی بەعس و زمانی بەعس و خولقێنەری مەرگ و سزا و زیندان.
ئیشیان ئەوەبوو لەناو كتێبەكانی خوێندندا مێژووی میللەتێك بسڕنەوە و نەوەیەك پەروەردە بكەن، ئەم نەوەیە بێئاگابێت لە رەگوڕیشەی خۆی. هەرچۆن لەناو كتێبەكانی خوێندندا رووبەرێكی گەورەی تەرخانكرابوو بۆ پڕچەككردنی نەوەكان و دروستكردنی پاڵەوانی عەرەبی و، توندوتیژی تا لەوێوە لە ئایندەدا ئەم نەوەیە بچنە ناو مەكینە گەورەكەی بەعسەوە و شەڕەكانی خۆی پێبكات. ئیدارە بۆ بەعس تەنها خۆ بەرێوەبردن و موچە و فەرمانبەر نەبوو، پاییەكی بنەرەتی بوو بۆ تێكشكاندنی نەوەكان و دروستكردنەوەیان بە جۆرێك ئایدۆلۆژیای بەعس بیەوێت. بەراوركردنی ئەو ئیدارەیە بە ئیدارەی دەسەڵات كوردی، بەرواردكردنێكە هیچ ئارگۆمێنتێكی تێدانییە لۆژیكێكی لەپشتەوە بێت. یەكێك لە كێشە گەورەكانی ئیدارەی دەسەڵاتی كوردی ئەوەیە، هێشتا نەیتوانییوە مانایەكی راستەقینە بەخۆی بدات تا ئەم ئیدارەیە ببێتە شوێنێكی بۆ بیركردنەوە لە ژیانێكی نوێ و دونیایەكی نوێ. بەڵام لێكچواندنی بە بەعس بەم ئیدارە شێواو و بێدسپلینەوە، لێكچواندنێكی تراژیدییە. ئێستا مۆدێلێك لە شیوەنگێڕ پەیدابوون بەها گەورەكانی كۆمەڵگە و كلتور و مێژوویان بۆ گرنگ نییە، بەها لای ئەوان تەنها پەیوەندی بە گیرفانەوە هەیە. پێیانوایە مرۆڤی گیرفان پڕ مرۆڤێكی خۆشبەخت و خۆشگوزەرانە و مرۆڤ ئێستا بۆ بەهاكان ناگەڕێت و بۆ خۆش ژیانی چێژاوی دەگەڕێت! لە تەنیشت ئەوەدا مرۆڤی گیرفان خاڵی بە مرۆڤێكی بێ بەهاو شوێنی بەزەیی دەبینن. هەوڵدان بۆ پشتكردنە بەهاكان و بۆ پشتكردنە مێژوو و رابردوو، هەوڵێكی سەتحیانەی لاوازی ئەو بنووسانەیە، لە بێبەها بوونی خۆیان دەیانەوێت لەرێگەی شیوەنەكانیانەوە بەهای ئەوانی تریش نەهێڵن.
ئەم هەوڵە هەمان ئەو هەوڵەیە بەعس لە رێگەی پرۆژە و زەبرو زەنگەوە كاری لەسەر دەكرد. بەعس دەیەویست بەها بۆ مێژووی ئێمە، مرۆڤی ئێمە نەهێڵێت و لە شوێنی ئەوە تەنها خۆراك و شاری بچوك بچوكمان پیشانبدات و بڵێت بەهای ژیان ئەمانەن. هەرچۆن ئۆردوگاكانی دروستدەكرد و گوندەكانی وێراندەكرد تا كلتوور و فەرهەنگ و سروشتی مرۆڤی كورد بشێوێنێت و بیهێنێتە ناو كەمپێكی چاودێریكراوە تا بیكاتە بكەرێكی دیكە، ئێستاش ئەو شیوەننووسانەش دەیانەوێت لە رێگەی بێبەهاكردنی مرۆڤ و كلتوور و رابردووەوە، پرۆژەكەی بەعس بگەیەننە كۆتایی.
بەعس وەك جەستە كۆتایی هاتووە، ئەما وەك گوتار و كردە، هێشتا لەناو ئێمەدا ئامادەیی هەیە. كردەی دەسەڵاتی كوردی، كردە گەلێكی جیاوازە، بەشێك لە كردەكانی لەچوارچێوەیەكی دیاریكراودا دووبارەكردنەوەی هەمان كردەی بەعسە، ئەما ئەم كردانە ناكاتە ئەوەی بڵێین: كۆپی دووهەمی بەعسە، بە پێچەوانەوە هەرگیز ئەم مۆدێلە لە دەسەڵات بە كۆپی دووهەمی بەعس ناچێوێنرێت. پرۆژەی سڕینەوەی ئەویتری دەرەوەی بەعس، پرۆژەی لەمرۆڤخستنی مرۆڤ و كردنی بە جەڵاد، پرۆژەی كۆتایی هێنان بەكلتووری جیاوز و زمانی جیاواز، پرۆژەی دروستكردنی شوناسی باڵای عەرەبی، پرۆژەیەكە لە یەكەم چركەساتی هاتنە سەر دەسەڵاتیی بەعسەوەدەست پێدەكات و، لە هەڵەبجە و لە ئەنفالدا دەگاتە لوتكە.
هەڵەبجە و ئەنفاڵ كردەیەك نییە تەنها یەك مانایان هەبێت ناوی سڕینەوەبێت، بە واتایەكی دیكە فەزایەكن تا بەعس هێز و توانای خۆی پیشانی ئەویتری دەرەوەی خۆی بدات. كردەیەكن دەیەوێت لە رێگەی ئەنجامدانییەوە ئەو قودرەت و تواناییەی خۆی ببینێت بەردەوام كاری لەسەر كردوە. زەبرو زەنگ و كوشتنی بە كۆمەڵ، بۆ بەعس پیشاندانی دیوە بەهێزەكەی خۆیەتی. كاتێك دەبینین كەسێك دێت بەم ناخوێندنەوەیە سەیری بەعس و ئەم دەسەڵاتە دەكات و بە كۆپی ئەویی دەزانێت، دەبێت توشی سەرسوڕمان بین. سەرسوڕمانێك كە هێشتا لەم سەردەمەدا بەم هەموو سەرچاوە زۆرانەوە مەخلوق گەلێك هەن، بەم جۆرە سەیری دەسەڵاتی بەعس دەكەن و بەم جۆرە وێنای ئەو جۆرە لە دەسەڵات دەكەن! هێشتا كەسانێك هەن دوای ئەو هەموو تراژیدیاییەی بەعس بەسەر ئەم گەلەیدا هێناوە نایناسن و دەیانەوێت ستایشی بكەن! .
من بۆخۆم لەو ژەهرە دەترسم لە زمانی ئەم كەسانەوە دەرژێت بەسەر كۆمەڵگەدا. ترسەكەم لە ئاستی لاوازی فیكری خۆیان نییە، ترسەكەم لەوەیە ئەم ژەهرە ببێتە مۆدێل و سیمای بەعس بكرێتە سیمایەكی جوان! ترسەكەم ئەوەیە هێشتا لە ناو رووبەری نووسین و لەناو سیستەمی دەسەڵاتە كوردییەكەدا بەعس وەك گوتار و بەعس وەك كردە كۆتایی نەهاتووە. لەو گوتارە دەترسم لە رێگەی شیوەنگێرەكانەوە جارێكی دیكە بەعس بەمانایەكی دیكەی شێواوەوە بگەرێتەوە سەر خوانی ئێمە. ترسەكەش تەنها ترس نییە لە نەخوێندنەوەی ئێستا، ترسە لە جوانكردنی سیمایەكی دڕندانەی مێژووێك كە ئەو سیمایە هەموو هەوڵێكی دا بۆ ئەوەی كوڕد وەك بوونەوەرێك كۆتایی بێت و، مرۆڤ وەك كارەكتەرێك تێك بشكێت و، كۆمەڵگەیەك بكرێتە شوێنێك بۆ تاقیكردنەوەی زەبرو زەنگەكانی ئەو دەسەڵاتە.
ترسە لەوەی ئەم سیما بێزراوە كە ژیانی گۆڕی بۆ مەرگی بە كۆمەڵ، جارێكی دیكە لە رێگەی كۆمەڵێك شیوەنووسی شەوانی ناو دونیای شاشەكانەوە بێتەوە ناومان و، ئیدی ئەو هەموو كارەساتە كە بەشێكن لەبوونی ئێمە لەبیربكرێن.. ترسی من ترسە لەو ژەهرەی نەوەیەك بەرێوەیە گەر بیەوێت خۆی و مێژووەكەی بناسێت، لە رێگەی ئەم شیوەنگێڕانەوە جۆرێكی تر لە مێژوو جۆرێكی تر لە ئێستای ناراستیان پیشاندەدەن و حەقیقەتەكەیان بۆ ئاوەژودەكەنەوە. ترسە لەو پەرچەكردارە نا عەقڵانییەی، لە پێناو دژایەتیكردنی شوێنێك ناشیرنیترین سیمای سەدەی بیست دەهێنێتەوە و دەیكات بە كەرەستەی شیوەنگێڕانەكەی خۆی. ترسە لەو ناعەقڵانییەت و نا شعوربوونەی، هێشتا ئامادەیە لەناو بەعسدا بۆ جوانی بگەڕێت! ترسە لەو كارەكتەرە بێبەهایەی هیچ ئازارێكی ویژدانی تێیدا بوونی نییە و، جەسارەت دەكات بەرگری لە بەعس و ئیدارە سەركوتكەرەكەی بكات. ترسە لە مرۆڤێك ئازاری پێنەگات و تراژیدیاكانی خۆی لەبیردەكات و لە پێناو چێژێكی ئێستایدا خەریكی جوانكردنی وێنەی هێزێكە هەوڵی هەڵتەكاندانی رەگوڕیشە و كلتوور و زمانی ئێمەی داوە. ترسە لە فەرامۆشكردنی شكۆ و شعور، لە پێناو كەمێك لە خۆشی ژیانێكی ئێستایدا. ترسە لەو بێئاگاییەی رێگا بدەیت شیوەنووسێك ببێتە چاو زمانی تۆ و سیمای بەعست لا جوانكات.
نەبەز گۆران سەرچاوە و پەراوێزەكان:
(1) میشل فۆكۆ، عارف دانیالی، وەرگێڕانی سەروان ئەحمەد، چاپی ناوەندی غەزەلنووس. ل 135
(2) خوێنەری بەرێز: دەتوانی بۆ زیاتر وردبینی لەسەر ئەم پارچە ڤیدیۆییە، بگەڕێتەوە بۆ تەماشاكردنی كۆی دیمەنەكان و بەراوردكردنیان بەم خوێندنەوەیەی من بۆ كردە و جوڵەی ناو ڤیدیۆكان و واقیعی گشتی دەسەڵاتی بەعس.
(3) پاش روخانی بەعس، هەندێك لە ئەندامانی ناو ئەو كۆبوونەوەیە لە دیدارەكانیاندا باسیان لەو گروپە كرد، لە هۆڵەكە كرانە دەرەوە و پاشان كوژران. بە وتەی قسەكەرەكانی ناو دیدارەكە گوناهی گەورەی ئەو گروپە جیاوزی تێگەشتنیان بووە بۆ حیزب و دەسەڵات، نەك هەوڵێك بۆ روخاندنی حیزب و دەسەڵاتەكەی بەعس. لە بەشی دیدار دیكۆمێنتاریبی،بی،سی. (4)_ بۆ زیاتر لەبارەی بێدەنگی و دروستكردنی ستەمكارەوە، بگەڕێوە بۆ خوێندنەوەی كەنعان مەكییە. كەنعان مەكییە یەكێكە لە قەڵەمە بیركەرەوەكانی عێراق و لە كتێبەكەی خۆیدا (كۆماری ترس) بە وردی قسە لەسەر ئەو فەزایە دەكات بەعسی لێبەرهەمهات.
(5)میشیل فۆكۆ_ عارف دانیالی، وەرگێڕانی سەروان ئەحمەد. چاپی ناوەندی غەزەلنووس، ل 119
(6) ئەم پارچە ڤیدیۆییە چەندینجار لە ماڵپەر و ماڵە كوردییەكانی ناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكراوەتەوە. دیمەنەكە شاری هەولێرە و كۆمەڵێگ گەنج پاش بینینی دایكوباوكیان، لە مەراسیمێكی جەماوەریدا گولەباراندەكرێن.
(7) جۆرج ئۆروێڵ_ 1984_ وەرگێرانی حەكیم كاكەوەیس
(8) وتەیەكی سەددام حسینە لە كۆبوونەوەی قیادە سەورە. لە یوتوب.
