خوێندنه‌وه‌یه‌كی كورت بۆ ڕۆمانی خورمای سه‌ر په‌نجه‌كان … سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
كۆمه‌ڵناس وزانای ناوداری عێڕاقی(عه‌لی وه‌ردی) له كتێبی وانه‌كانی ژیانمدا، كه بیره‌وه‌رییه‌كانی خۆیه‌تی و تیایدا باسی كۆمه‌لگه‌ی عێڕاقی له سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا ده‌كات، هه‌روه‌ها له گه‌لێك له كتێبه‌كانی دیكه‌شی، باسی كه‌سییه‌تی تاكی عێراقی ده‌كات و ڕه‌هه‌نده كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ده‌رده‌خات.
به بڕوای ئه‌و كۆمه‌ڵناسه، تاكی عێڕاقی تاكێكی دووفاقییه وله زۆربه‌ی كاتدا، پره‌نسیپێكی كۆمه‌ڵایه‌تی و مۆڕاڵی جێگیری نییه و هه‌وڵده‌دات له گه‌ڵ هه‌مووبارودۆخێكی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی، هه‌موو ده‌سه‌ڵاتێك خۆی بگونجێنێت. له‌م ڕووه‌وه‌ش له كتێبی وانه‌كانی ژیانمدا، نموونه‌ی سه‌رۆكی شاره‌وانی به‌غدا ده‌هێنێته‌وه كه له سه‌رده‌می عوسمانییه‌كاندا چۆن ژیاوه و چه‌ند خزمه‌تی ئه‌وانی كردووه، كه‌چی كاتێ ئینگلیزه‌كان عێڕاق داگیرده‌كه‌ن و عوسمانییه‌كان له به‌غدا وه‌ده‌رده‌نێن، هه‌مان ئه‌و سه‌رۆك شاره‌وانییه چی بۆ ئه‌وان كردبوو،بۆ ئینگلیزه‌كانیش ده‌یكات.
له كاتێكدا خه‌لافه‌تی عوسمانی ده‌سه‌ڵاتێكی به‌ناو ئیسلامی هه‌بوو. ئه‌و دووفاقییه، بۆته به‌شێك له خه‌سڵه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی تاكی عێڕاقی و وه‌ك دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌روونی لێهاتووه.ئه‌وه‌ی به‌لای ئه‌وه‌وه گرنگه ئه‌وه‌یه،كه چۆن پارێزگاری له بوون و به‌رژه‌وه‌ندی خۆی بكات، هه‌ربۆیه‌شه چۆنی مه‌به‌ست بێت به‌و شێوه‌یه ده‌ژیت، یان له‌گه‌ل هه‌موو بارودۆخێك خۆی ده‌گونجێنێت. كاتێ سه‌رنج له كاره‌كته‌ری(نوح)ی پاڵه‌وانی ڕۆمانی خورمای سه‌رپه‌نجه‌كانیش ده‌ده‌ین، ده‌بینین هه‌مان ئه‌و جۆره‌كه‌سیه‌تییه دووفاقیه‌ی هه‌یه. كه‌له عێڕاق ده‌ژیت مرۆڤێكه و كه ئاواره‌ی ئیسپانیاش ده‌بێت، كه‌سێكی دیكه‌ی سه‌دو هه‌شتا پله جیاوازه له‌وه‌ی له‌گونده‌كه‌ی خۆی، له‌نێو عه‌ره‌به‌كان هه‌یبووه.
تا ئه‌و ئاسته‌ی گومان بكه‌ین ئه‌و كه‌سه نوح بێت. ڕووداوه‌كانی ئه‌م ڕۆمانه،له گوندی (سوبح) ده‌ست پێ ده‌كات.كه به ناسنامه عه‌ره‌بن. ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه،له نه‌وه‌ی موتڵه‌قی باپیره‌گه‌وره‌یانن. نوح، كه ده‌كاته كوڕی موتڵه‌ق و باوكی سه‌لیم، له‌و گونده ده‌ژیت. كچێكی هه‌یه به‌ناوی(ئسته بره‌ق)ئه‌م كچه، نه‌خۆشییه‌ك ده‌گرێت و ڕۆژ به ڕۆژ لاواز ده‌بێت و ڕه‌نگی زه‌رد هه‌ڵده‌گه‌ڕێت.بۆیه ڕۆژێكییان ده‌یباته لای پزیشك له شاری تكریت و به‌رله‌وه‌ی بگه‌نه نۆڕینگه، له سه‌ر شۆسته، شۆفێرێك ده‌ستێك به سمتی كچه‌كه‌ی نوح ده‌كێشێت .
ئه‌م ڕووداوه، ده‌بێته سه‌ره‌تای دروستبوونی شه‌ڕو ئاشووبێك، كه سه‌ره‌نجام هه‌ڤده كه‌سی تیادا ده‌كوژرێن. له ڕوانگه‌ی نوح، ئه‌مه ده‌ستدرێژیی و شكاندنی شكۆی خێڵه‌كی و كه‌سی ئه‌وه. چۆن ده‌بێت كوڕێك ده‌ست له سمتی كچه‌كه‌ی بدات، ئه‌ویش بێ ده‌نگ و بێ هه‌ڵوێست بێت. بۆیه هێرش ده‌كاته سه‌ر كوڕه‌كه و ئازارو ئه‌شكه‌نجه‌یه‌كی زۆری ده‌دات و خه‌ڵتانی خوێنی ده‌كات. دوای ئه‌مه، هێزه‌كانی پۆلیس نوح ده‌گرن و كه‌س و كاره‌كه‌شی كاتێ له ڕێی ئسته برقه‌وه به‌و هه‌واڵه ده‌زانن، ئه‌وه‌نده‌ی تر هه‌ست به شكاندنی خۆیان ده‌كه‌ن. بۆیه بڕیار ده‌ده‌ن هێڕش بكه‌نه سه‌ر پارێزگاری تكریت و نوح ڕزگار بكه‌ن.
له‌م شه‌ڕو ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه‌دا، هه‌ڤده كه‌س له كه‌س و كارو ناسیاوه‌كانی نوح ده‌كوژرێن و دواجاریش گونده‌كه‌یان چۆڵ ده‌كه‌ن. تائێره، ئێمه له به‌رده‌م نوحێكی عێڕاقی داین، مرۆڤێك كه كه‌سیه‌تییه‌كی خێڵه‌كی، میللی وپه‌تریاكی هه‌یه.مرۆڤێك كه شانازی به شه‌ڕه‌فی خێَڵ و بنه‌ماڵه‌وه ده‌كات و جه‌سته‌ی ژن، وه‌ك هێمای شكۆمه‌ندیی و شه‌ڕه‌ف ده‌بینێت. بۆیه چه‌ند پارێزگاری له‌و جه‌سته‌یه بكات، ئه‌وه‌نده شكۆ و پێگه‌ی جه‌ماوه‌ری خۆی و بنه‌ماڵه‌كه‌ی به سه‌ربه‌رزی ڕاده‌گرێت. نوح ئه‌و ده‌مه‌ی له گونده‌كه‌یدا ده‌ژیت، كه‌سێكه وابه‌سته‌ی داب و نه‌ریتی میللی و خێڵه‌كی، هه‌موو ئه‌و ڕێسایانه پیاده ده‌كات كه خه‌ڵكی گونده‌كه‌ی و بنه‌ماڵه‌كه‌ی پێ ده‌ناسرێنه‌وه.
به‌ڵام كاتێ هه‌مان ئه‌و مرۆڤه، واته نوح، ئاواره‌ی هه‌نده‌ران ده‌بێت و له ئیسپانیا ده‌گیرسێته‌وه، ده‌بێته كه‌سیه‌تییه‌كی دیكه‌ی سه‌دو هه‌شتا پله جیاواز له وه‌ی له عێراقدا هه‌یبوو.نوح كاتێ ئاواره‌ی ڕۆژئاوا ده‌بێت،دیسكۆیه‌ك داده‌نێت و گارسۆنه‌كانیشی هه‌موویان له ڕه‌گه‌زی مێن. نوح ده‌بێته مرۆڤێكی دیكه، تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی سه‌لیمی كوڕی شۆك ده‌یگرێت كه چۆن باوكی و كوڕی موتڵه‌قی به ناو و ده‌نگ، به‌م شێوه‌یه گۆڕاوه. نوح كه ته‌نها له به‌ر ئه‌وه‌ی كێشایان به سمتی كچه‌كه‌ی، هه‌ڤده كه‌سی له عێڕاقدا به‌كوشتدا، كه‌چی خۆی له دیسكۆكه‌یدا، ڕۆژانه ده‌ست له سمتی ڕۆساو فاتیمه ده‌دات و چێژ له‌و كرده‌وه‌یه وه‌رده‌گرێت.
ئه‌مه وێرای ئه‌وه‌ی كه مه‌ی ده‌خواته‌وه و له‌یانه‌كه‌یدا، كوڕان و كچان سه‌ما ده‌كه‌ن و ئه‌ویش وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌رگیز ئه‌و كه‌سه نه‌بێت كه له گوندی سوبح داده‌نیشت و چه‌ند وابه‌سته‌ی خێل و بنه‌ماڵه‌كه‌ی بوو. ئه‌مجاره‌یان نوح ده‌بێته كه‌سێكی دیكه‌ی جیاواز كه پشت ده‌كاته داب و نه‌ریتی میللی و خێڵه‌كی بنه‌ماڵه‌كه‌ی . وه‌ك كه‌سێك ڕه‌فتار ده‌كات كه نه ڕۆژێك عه‌ره‌ب بووه، نه موسڵمانیش. به‌ڵكو مرۆڤێكه خۆی له‌گه‌ڵ هه‌موو بارودۆخێك ده‌گونجێنێت.ئه‌زموونی ئه‌و مرۆڤه له ژیاندا پێمان ده‌ڵێت كه زۆرجار مرۆڤه‌كان، ئایین و ناسنامه، خێل و بنه‌ماڵه،شكۆو كه‌سیه‌تی، بۆ هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن و فریودان به‌كاردێنن. نوح ماسكێك ده‌پۆشێت كه له عێڕاقدا، پێویسته و پێی ده‌ناسرێته‌وه، كه‌چی كاتێ ده‌چێته ئیسپانیا، ئه‌و ماسكه فڕێده‌دات و یه‌كێكی ترده‌پۆشێت.
لێره‌وه‌ش ئه‌و بۆچوونه‌ی عه‌لی وه‌ردی له باره‌ی كه‌سیه‌تی تاكی عێڕاقی، جوانتر به‌رجه‌سته ده‌بێت. خورمای سه‌رپه‌نجه‌كان، ڕۆمانێكی ساده‌یه، وه‌لێ ڕه‌هه‌ندێكی قووڵی كۆمه‌لاِیه‌تی هه‌یه. ڕۆماننووس هونه‌رییانه ڕووداوه‌كانی له نێوان عێراق و ئیسپانیا، مۆنتاژكردوون و به‌یه‌كه‌وه‌ی گرێداوان.
به ڕاده‌یه‌ك خوێنه‌ر كه ڕۆمانه‌كه ده‌خوێنێته‌وه، چێژی لێ وه‌رده‌گرێت.ئه‌و ڕۆمانه، نموونه‌یه‌كی دیارو به‌رجه‌سته‌ی، لایه‌نه ده‌روونی و په‌روه‌رده‌ییه‌كانی تاكی عێڕاق ده‌رده‌خات. نموونه‌ی مرۆڤێكمان پیشان ده‌دات، كه‌حه‌ربا ئاسا خۆی له‌گه‌ڵ هه‌موو بارودۆخ و سه‌رده‌مێك ده‌گونجێنێت. مرۆڤێك كه هه‌موو به‌هایه‌كی ئاكاریی و مرۆیی، نیشتمانی و ئایینی، له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندی خۆی له‌ژێر پێ ده‌نێت. مرۆڤێك( وه‌ك ئه‌وه‌ی ئێستاش باوه) ئایینی ئیسلام و موسڵمانیبوون، ده‌كاته ئامرازێك بۆ فریودان و هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن و چه‌واشه‌كاریی، هه‌موو شتێك له پێناو به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی و كه‌سی خۆی ده‌كات.
ده‌نا نوح كه به ڕه‌وای نه‌ده‌بینی كه‌سێك ده‌ست له سمتی كچه‌كه‌ی بدات و هه‌ڤده كه‌سی له‌و پێناوه به‌كوشت دا،بۆچی بۆ خۆی به‌ڕه‌وا ده‌بینێت ڕۆژانه ده‌یان جارده‌ست له سمتی ژنان بدات؟مه‌گه‌ر ئه‌مه دووفاقی نییه؟ دواجار سوپاسی وه‌رگێڕی ڕۆمانه‌كه ده‌كه‌م كه جوان ڕۆمانه‌كه‌ی كردووه به‌كوردی. وه‌ك خوێنه‌رێك چه‌ند وه‌رگێڕانێكی ئه‌و وه‌رگێڕه‌م خوێندوونه‌ته‌وه و چێژم لێ وه‌رگرتوون.ئومێدم هه‌یه له داهاتوو ببێته یه‌كێك له وه‌رگێڕه دیاره‌كان.
*په‌راوێز: ناوی ڕۆمان(خورمای سه‌رپه‌نجه‌كان) نووسینی(محسن ئه‌لره‌ملی) وه‌رگێڕانی(ره‌نجده‌رجه‌بار) بڵاوكراوه‌ی ناوه‌ندی ڕۆشنبیری ڕه‌هه‌ند_سلێمانی 2019.
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
