بە بۆنەو هەشتوو(8) مارسی، ڕۆ گەردوونی ژەنێوە … موختار کەریمی

مافوو ژەنێ مافێو ئێنسانین

پەی گردیما ئاشکران کە عانێو باسوو مافی و پاشێلکاری مافی کریۆ، فرەتەر باسوو مافوو ژەنێ کریۆ تا مافوو پیای. چیگەنە ئی پەرسێ مەێ وەرەو کە مافوو ژەنێ کامەنە کە فرەتەر باسش سەرەو کریۆ یان پاشێل کریۆ؟ مەگەر باسکەردەی جە مافوو مرۆڤی مافوو ژەنێ نمەگێرۆوە؟ مەگەر گرد ئانزانێو، چ ژەنی بۆ و چ پێا هەر چەنی جە ئەڎابیەیشاوە مافی یەکسانشا نیەن؟ مەگەر مادەو یۆهەموو مافەکاو مرۆڤی نمەواچۆ: ” مرۆڤەکا بە ئازادی جە ئەداێ بیەنێ و جە ماڤ و ڕێزەنە پێسەو یۆینێ. گردشا ساحیوو ژیری و ویژدانینێ و مشۆ چەنی یۆترینی بە گیانێوە (واڵەو) برایانە هۆرزووکەوت کەرا”؟. جە ڕاسیەنە مەخسەڎو جاڕنامەو گەردوونی مافەکاو مرۆڤی هەردوی ڕەگەزێن بە بێ جیاوازی.
بەڵام بە کردار و جە ژیوای ڕوانەینە و دلێ فرەو گۆمەڵگاکانە پاسە نیەن و واقێعیەت چێویەتەرما پەنە ماچۆ.
جە ئاستوو دنیاینە ئێمە ڕوانە وینمێ و موانمێوە و مژنەومێ کە بە ئاشکرا مافوو ژەنێ بێڕەحمانە پاشێل کریۆ تەنیا بۆنەو ئانەیوە کە ژەنینە. ئی ویرە سەقەتە بە درێژایی تارێخینە بیەن و ئیسەیچە هەر هەن. تەنانەت جە شۆڕشوو فەرانسەینە (1789) گەڵالەکەری “مافوو مرۆڤی و مافوو شارۆمەندی” تەنیا پێاشا بە ساحیو ماف دا قەڵەم. جە وەڵاتوو سویسینە کە یۆ چا وەڵاتانە ویەردێوی دووری دێمۆکراسیوازانەش هەن، 700 ساڵێ ژەنی مافی سیاسی نابەرابەرشا بێ.
ساڵانە سەڎان ھەزار کناچڵێ ھەر جە لەمەو ئەڎاێشانە سەقتێ کریا و یان بە زاڕۆلەیی کوشیا و ودلێنە مشا چوون کناچێنێ و ویری پیاسالار و هۆکارەکاتەری کوڕی بە شیاتەر مزانا تا کناچێ. بە ھەزاران و گێرە دەیان ھەزار ژەنی جە جەنگەکانە دەس بەسەرێ کریا و و بەزۆر دەسدرێژی سکیشا کریۆ سەر و یان پێسەو کۆیلەی ورشیا.نموونەو داعشی چی سەردەمەنە هیشتا ئینا وەرەچەماماوە. جە 5 ژەنا ژەنیە جە لاو شووەکەیشەو ھەڕەشێش وەنە کریۆ، دریۆش وەنە یان بە زور دسدرێژیش کریۆ سەر. ساڵانە یەرێ(3) ملیۆنێ کناچێ خەتەنە کریا و پەی ھەمیشەی جەپێوەنڎی سروشتی جنسی بێ بەشێ با.
هەر جە پانیشتوو کوردستانی (بێجگەم هەورامانی) جە ماوەو دەسەڵاتداری 29 ساڵەیشەنە بە هەزاران ژەنێ بە بەهانێ جۆراوجۆرێ بە دەسوو کەس وکاریشا کوشیاینێ و یان چیروو گوشار و هەڕەشانە وێش سۆچنان.
گردوو ئی پاشێلکاریا تەنیا بە بەھانێ ئا دەور و پاگە کۆمەڵایەتیاوە کریا کە کۆمەڵگا و داب و نەریتە کۆنە و دماکەوتەکا پەی ژەنێشا دیاری کەردەن و بە زور سەپنانشا سەرشەرە. بکەرێ ئی پاشێلکاریا تەنانەت ئەگەر دریا بە دادگایچ، جە کۆتایینە بە بێ تاوان و بە بێ سەزا برێ مشا. فرەو جارا بە بەهانێ ئانەیوە کە ئینە کێشێو شەخسین و پێوەندیش بە کۆمەڵگا و بە یاسایوە نیەن، ئی تاوانکاریە شاریۆوە. سەروو بنەماو ئی وێرە چەوتەیوە وێنمێ کە چەنی مافەکاو مرۆڤی جە ” ژیوای شەخسینە” بێڕەحمانە پاشێلێ کریا و بێ پەشتیوانێ مەناوە.
ئی کردەوا بە ئاشکرا دژ بە جاڕنامەو گەردوونی مافەکاو مرۆڤینێ، چوونکە ئی مافا گەردوونیەنێ و سنوور نمەشناسا و هەمێشە و گرد یاگیەنە مشۆ بە بێ جیاوازی پەیڕەو کریا و پارێزیا. ئی جاڕنامە بە ئەرکوو گرد دەوڵەت و دەسەڵاتدارێوەش مزانۆ کە پاشێلکەراو ئی مافا بە بێ جیاوازی بڎۆ بە دادگای و بە سەزای یاسایشا یاونۆ، وھەمیشە و ھەر یاگیەنە کە با، چ جەنگ بۆ، چ ئاشتی، چ دلێ گلێرگەینە بۆ یا جە ژیوای شەخسینە، پەیگێڵی یاسایشا پەی کریۆ.
ڕێکوزیاو چنەویەردەی میانەتەوەیی(ئەمنێستی ئینتێرنەشنەڵ)* پێسەو پارێزەروو مافەکاو مرۆڤی گوشار وزۆ سەروو گردوو دەسەڵاتدارا کە بە ئەرکوو وێشا هۆربێزا و سنوورێو پەی پاشێکەراو مافوو ژەنێ بنیارە و بە سەزاشا یاونا. پەی ئی مەخسەڎیە و پەی کۆتای ئاردەی بە پاشێلکاری مافوو ژەنا، ڕێکوزیاو چنەویەردەی میانەتەوەیی داوا جە دەسەڵاتدارا کەرۆ کە کرژ پی ئەرکا هۆربێزا:
١- هۆرەوڕوشکنای هەر یاسایەو کە جیاوازی وزۆ بەینوو ژەن و پیای و بۆ بە هۆکاروو بەکارئاردەی توندوتێژی دژ بە ژەنا.
٢- پەسەند کەردەی یاساو پارێزنای ژەنا وەرانوەروو دیاردەو توندوتێژیەو.
٣- کرداری توندوتێژ وزیۆ چێروو چەمداری و پەیگێڵی و سەزای یاسایش پەی دیاری کریۆ
٤- گرد کردارێو کە بە بەھانێ جیاوازی ڕەگەزی دژ بە ژەنا ڕوە مڎۆ، بە یاسا وەرش پەنە گێریۆ و بکەراو ئی کرداریە دریا بە دادگای.
٥- ئێمکانات پەیواز جە دەسیاوو ژەنانە بۆ پەی وێپارێزنای و پەنابەردەی بە دەموودەسگا یاساییەکا.
٦- ڕێکوزیای یاسایێ و کۆمەڵایەتیێ پەی ئا ژەنا کە بێێنێ قورابنی توندووتێژی مەرزیارە و ئانێچ کە ھەنێ پەشتیوانی یاساییشا چەنە کریۆ ئێمکاناتشا پەنە دریۆ.
٧- ئا کەس و لایەنا کە پەی مافەکاو مرۆڤی بە گردی و پەی ماڤوو ژەنا بە تایبەتی گژیا، یاسا پارێزنۆشا و هامکاریشا کەرۆ.
٨- ئا دەموودەسگا و ڕێکوزیا نادەوڵەتیا(ن. جی. ۆ) کە پەشتیوانی چی مافا کەرا، بە بێ جیاوازی پەشتیوانی یاساییشا چەنە کریۆ، بە هێزتەرێ کریا و پارێزیا.
(ڕێکوزیاو چنەویەردەی میانەتەوەیی) amnesty international*

موختار کەریمی – ئاڵمان، 2020.03.08

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.