ڕانانێک دەربارەی میتافۆری ئەشکەوت: لە پلاتۆنەوە تا بەیکۆن.. نوسینی: ئاراس سەعید
لەناو ئەم پڕۆسیسی بەناکەس بوونەدا، لەکار خانەکانی ئایین و ئایدۆلۆژیا و کۆمەڵگاوە، مرۆڤ وەکو؛ ئۆبێکتیڤی بەرهەمهێنان، بەر لە قاڵبدان و دروستبوونەوە دەکەوێتەوە بۆ تاپێک لەمرۆڤی ڕامکراو و لێکچوو. یان بەتەفسیرە مارکسیەکەی؛ سەردەمی نامۆبوونی ئینسان لەهێزەخودیەکانی خۆی و ئالودەبوونی بەدونیایەکی فانتازیا و نەبینراو. هەرچی زانستی مۆدێرنیتەشە، دووبارە ئەو نابوونە دەخولقێنێتەوە. ئێمە لەناو ئەم چرکەساتەدا، کەبەر خولقاندن و لەقاڵبدانەوە دەکەوین، کە کارخانەکانی سیستەم ڕۆژانە دەمان هاڕن و بەئارەزووی خۆیان دەمان کەن بەتاپێک لە مرۆڤی لێکچوو. بەشێویەکی تر، دروستکردنی گاڕان و مێگەلێک، کە هەموو ئۆرگانەکانی بەیەک شێواز دەهزرین و بیردەکەنەوە. سەردەمی ئێستا، سەردەمی نامۆبونی مرۆڤ و تواندنەوەی منەکانە لەناو ئەوانی تردا، ئەو منەی کە ناتوانم ببم بەخۆم. خودشوناسێکی ساختە، یان خودێک کە بەرهەم هێنراوی ئەوانی ترە. سۆسۆلۆجیستەکان پیان وایە؛ “مرۆڤ لەچرکەساتی لەدایک بونیەوە، تاکێکی بێ زمان و شوناس و ناسنامەو ئایینە، بەڵکو شوناس و کەسایەتی و ڕەفتاری مرۆڤ، بریتیە، لەڕەنگدانەوەی کۆمەڵگا و کلتور و ژینگەی نیشتەجێ بوونی”. واتا؛ هیچ کام لەمرۆڤەکان ئایین، زمان، شوناسیان، هەڵبژێردراوی خۆیان نیەو، بەشێوەیی بۆماوەیی یان میراتی کلتوری بۆی دەمێنێتەوە.
ئێمە لەم پڕۆسەی (ناکەس) بوونەدا، چۆن ببین (بەکەس). لەم پڕۆسەی خۆنەبوونەدا چۆن ببین بەخۆمان. ڕەنگە زۆرجار ڕوبەڕووی پرسیاری تۆکێت؟ ببینەوە، کە قوڵترین پرسیاری ئۆنتۆلۆژیە، کە زۆرینەمان دەڵێن؛ “من خۆمم”.
بەڵام ئایا ئێمە بەڕاستی خۆمانین. ئەگەر تەماشایەکی ڕەفتارەکانی مرۆڤ بکەین، لەخۆگۆڕین و هەڵسوکەوتەکانمانەوە، تا وتن و کردنەکانمان، لەژێر کاریگەری ئەوانی تردایە، ئێمە بۆ کۆمەڵگە خۆمان دەگۆرین و لەترسی بەهاباوەکاندا، بوونی خۆمان وەکو خۆد دەشارینەوە. زۆرینەمان مرۆڤی کاڵاگەراو پاسیڤین و لەژێرکاریگەری ئەوانی تردا دەژین. یان تاپێکین، لەمرۆڤی ماسک پۆش و کارەکتەرێکی شانۆگەرین.لەکۆمەڵگادا ترادسیۆنی باو، بووە بەبەشێک لە مۆڕاڵ و بەهاکانی مرۆڤی پێ هەڵدەسەنگێندرێ.
ئایا زانینەکانمان، زانینی ڕاستەقینە، یان ئەوەی دەیزانین، لە میدیاو ئایین و قوتابخانەوە فێری دەبین. ئایا ئەو سێکتەرە پەروەردەیانە، وەڵامی پرسیار و تێڕامانە قوڵەکانمان دەدەنەوە، یان ئاماددەمان دەکەن بۆ لەبەرکردنی کۆمەڵێک پرسیاری ئامادەکراو.
ئێمە چۆن ببین بەخۆمان، خۆبوون، بەو مانەیەی ببینە خاوەنی ڕوئیاو تیڕوانینی خۆمان، تا هیچ هێزێک لەسەروی ئەقڵی ئێمەوە بڕیاڕ نەدا.
با بگەڕێنەوە بۆ دووهەزار و پێنج ساڵ بەر لەئێستا، ڕەنگە میتافۆری ئەشکەوتی فەیلەسوفی یۆنانی پلاتۆ، یارمەتی دەرێکی باشمان بێت، لەم فەوزا لێکچوو دووبارەیەدا، لەو دونیایەی کە هەموومان گیرۆدەی کۆمەڵێک بەربەستی کۆنکرێتین، کە توانانی تێکشکاندینمان نیە، وەکو بەیکۆن، دەڵێت بۆ ڕاچەڵەکین و دەربازبوون لەو شتانەی فریومان دەدەن، دەبێت پەیکەرەکان بشکێنین.
ئێمە چۆن بتوانین ئەو بەربەستانە بشکێنین و ببین بە خۆمان. ئایا ئێمە لەهەمان چرکەساتی میتافۆرەکەی پلاتۆن دەژین، یان هەنگاوی گەورەمان ناوەو تەواوی بەربەستەکانمان تێکشکاندووە، خوێنەر دوای خوێندنەوەو وردکردنەوەی ئەم دەقە دەتوانی بڕیاڕ بدات، تاچەند لەو چرکەساتەداین، کە پلاتۆی تێدا ژیاوە.
میتافۆر، یان داستانی ئەشکەوت:
پلاتۆن فەیلسوفێکی یۆنانیە، بەباوکی مێژووی فەلسەفە ناسراوە. لێرەدا، باس لەفەلسەفەی پلاتۆن یان شیکردنەوەی فەلسەفەکەی ناکەم، بەڵکو دەربارەی داستانی ئەشکەوت دەدوێن و وەکو دەستپێکیک بۆ چونە ناو بابەتەکەمانەوە، پلاتۆ لەکتێبی حەوتەمی کۆماردا، میتافۆرێکی هەیە کە گریمانەی ئەشکەوتێک دەکات و دەڵێت: ” گریمانەی ئەشکەوتێک بکەن، کەدەروازە بەرفروانەکەی ڕووەو ، ئاگرێک، کە خۆری حەقیقەتە، کراوەتەوە، لەناو ئەم ئەشکەوتەدا کۆمەڵێک مرۆڤ بەندکراون، کە لەمنداڵیەوە گەردن و پێکانیان بەزنجیر بەستراوەتەوە، تەنها دەتوانن لەدیواری ئەشکەوتەکە بڕوانن، کە بەرانبەریانەو هەرگیز ڕۆشنایی دەرەوەی ئەشکەوتەکەیان نەبینیوە. لەپشتی سەریانەوە واتا دەرەوەی ئەشکەوتەکە ئاگرێک کراوەتەوەو لەنێوان ئەوان و ئاگرەکەدا ڕاڕەوێک لەسەر دیواری بەرانبەریان دروستکراوە، ( وەکو؛ شوێنی نمایشی سینەما). لەدەرەوەی ئەشکەوتەکەدا، مرۆڤ و گیانلەبەران و دارودرەختەکان دەجوڵێنەوەو دیواری ڕاڕەوەکەش سێبەری ئەوانی هەڵگرتووە، بەشێوەیەک کەسێبەری شتەکان نمایش دەکات. بەندیەکان ناتوانن ئاوڕبدەنەوەو ئەوشتانەی کە وەکو سێبەر دەردەکەون ببینن، بەم شێوەیە، بەندیەکان بەدرێژایی ژیانیان سێبەری ڕاستەقینەکان دەبینن و ئەو دەنگانەی دەیبیستن دەنگدانەوەی دیوارەکەیە. پلاتۆن گریمانەی ئەوەدەکات کەسێک لەمانە ئازاد بێت و لەبەر ڕۆشنایی ئاگرەکە زیندانیەکانی تری ببینایەو خۆری حەقیەتی دەرەوەو چاوی کوێر نەکردایە، ئەوا جیهانی ڕاستەقینەو ئایدیاکانی دەرەوەی دەبینی. وە دەیتوانی جیاکاری لەنێوان جیهانی ڕاستەقینەو جیهانی سێبەرەکان دەکرد”.
ئایا بگەڕایەتەوە ناو ئەشکەوتەکە ڕووبەڕووی گرفتی گەورەی خوگرتن بەتاریکیەوە نەدەبوو، بەشێوەیەک نەیدەتوانی ڕووبەڕووی ئەوانی تربێتەوە کە هەرگیز ئەشکەوتەکەیان جێ نەهێشتووە؟
پلاتۆ لەم میتافۆرەدا، جیهانی ئێمە بە ئەشکەوت گریمانەدەکات، کە ئەو بابەتانەیی زانینمان لەبارەیانەوە هەیە، لەخود ناسینەوە، تا زانینی ڕاستەقینەی شتەکان، لەڕێگەی هەستەکانەوە، سێبەرن. بەڵام یەکێک لە ئێمە، بیەوێت، لە ئەشکەوتەکە بێتە دەرەوە، خۆری حەقیقەت، بەرچاوی لێڵ دەکات و تووشی سەرسامبوون دەبێ، کە جیهانی ناو ئەشکەوتەکە، جیهانی ساخەتەو سێبەرەکانن. بەڵام ئەوکەسە کێیە دەردەچێ، یان دەگەڕێتەوە و ئەوانی تر، بڕوایی پێ دەکەن یان نەفی دەکەنەوە. یان دەیکوژن. یان بەناچاری خۆبوونی خۆی پەردەپۆش دەکات و لەگەڵ ئەوان دەست دەکاتەوە بەژیان؟
ئێمەی لە ئەشکەوتەکەداین یان لەدەرەوەی ئەشکەوت:
لەسەردەمی یۆنانی کۆندا، سۆفستایەکان کۆمەڵێک کەس بوون، کە خەڵکیان فێری هونەری وتاردان دەکرد بەڕێک پارە، خەڵکیان فێری پیشەو، تەکنیکی زمانەوانی دەکرد وەکو؛ هونەری قەناعەتپێکردن. چۆن لەدادگا خۆت ڕزگار دەکەیت، کەتاوانێکت کردووە. کە ئەو زانینە سێبەرەیە پلاتۆ لەبارەیەوە دواوە. بەڵام ئایا لەسەردەمی ئێمەدا، سەرچاوەکانی زانینی ئێمە متمانە پێکراون، یان لە وتاربێژ و میدیا و هەستەکانەوە وەری دەگرین. ئایا ئاکاری دەستەجەمعی و نۆڕم و ترادسیۆنەباوەکان، بەهایی ڕاستەقینەن، یان دەق گرتن و خوپێوەگرتنە. ئایا مۆڕاڵ و ئاکار، بەهایەکی ڕاستەقینەن، یان بریتین لە حەرام و حەڵالی ئایین و عەیب و عاری خێڵ. ڕوونە کە بەهایی ڕاستەقینە نین. ئێمە سەرچاوەکانی زانینمان، لە ئەنجامی پڕۆسێسێکی ئەقڵانی و ڕامانێکی قوڵەوە نەهاتووتە بەرهەم. بەڵکو ئەو زانینەیە، لەوتار بێژ و میدیا و ئایین و خیزانەوە وەری دەگرێن. ئێمەش لەو چرکەساتەدا دەژین، کە پلاتۆ گریمانەی دەکات. ئەوچرکەساتەی کە خۆمان نین و توانای دۆزینەوەی خۆمان نیە، توانایی تاقیکردنەوە ژیان و بوێریمان نیە. بەڵکو تاپێکین لەمرۆڤی تواوە لەناو ئەوانی تردا، کە بەدوای قەرەباڵغیەوەین. مرۆڤی ترسنۆک و پاسیڤین. هەرگیز لەو چرکەساتەی هەمووان دەڵێن بەڵێ، جورئەتی خۆبوونمان نیە، بڵێن نەخێر.
لەدیدی پلاتۆنەوە، ئەوەی لە ئەشکەوتەکە دێتە دەرەوە، فەیلەسوفە، لەڕێگەی ڕامان و بیرکردنەوەی قوڵەوەوە، لەم فەوزایە دێتە دەرەوە و حەقیقەت بەچاوەکانی دەبینی. یان نیچە وتەنی، مرۆڤەباڵاکان دێنە دەرەوە. وەلێ من جودا لە نوخبەگەرایی و بێ بەهاکردنی تواناکانی مرۆڤ، پێم وایە هەموو مرۆڤێک دەتوانی بێتە دەرەوە، هاتنەدەرەوە واتا؛ هەنگاونان بەرەو خۆبوون، کاتێک سوکرات دێتە دەرەوەو دەڵێت؛” ژیانێک تاقی نەکرابێتەوە مانایی ژیان نیە”. ئەمە ئەو چرکەساتەیە، کە سوکرات ئەو ژیانە نەفی دەکاتەوە، کە دەیداتە بەر نەشتەری ڕەخنەکاری. تا ئاستێک کە ئەو ژیانە ساختەیەی ئەوان خۆیان لەسەری گرتووە، قبوڵی ناکات و بەرەو ژیانێکی شایستە هەنگاو دەنێت. دەرچوون لەئەشکەوت، واتا، تاقیکردنەوەو ڕەخنەکردنی هەموو ئەو سێبەرانەی وەکو؛ ڕاستیەک فریوی داوین. واتا نەبوون بەوانی تر و هەنگاونان بەرەوە ناسینی خود.
گەڕانەوە بەرەو ئەشکەوت:
وەکو لە بەشەکانی پێشوودا، ئاماژەم پێکرد، کە دەرچوون لەئەشکەوت، واتا هاتنەدەرەوە لەوبازنە چەقبەستوو دۆگمانەی، کە کۆمەڵگا و ئەوانی تر دەقیان پێوەگرتووەو زاینینی ڕاستەقینەنین، بۆ هەنگاونان بەرەو دۆزینەوەی خود و سەلماندنی بوونی خۆت لەناو ئەوانی تردا، مرۆڤ لەڕێگەی بیرکردنەوەو تێڕامانەوە دێتە دەرەوە، وەکو؛ دیکارت فەیلەسوفی نوێ، هزری ئینسان دەکاتە سەنتەر و دەڵێت؛ من بیردەکەمەوە، کەواتە من هەم.
بەڵام ئەوکەسەی بەو پڕۆسەیەدا دەڕوات و جیهانی ڕاستەقینەو خۆری حەقیقەت دەبینی، لەمیانەی هەستکردن بەبەر پرسیاریەوە دەگەڕێتەوە بۆ ناو ئەشکەوتەکە، تا ئەوانی تر، لە ڕاستی ئاگادار بکاتەوەو بانگیان بکات بۆ حەقیقەت. بەڵام ئەوانی تر، چاویان ڕاستی نابینی و توانایی ئاوڕدانەو گەڕانیان نیە، بەدوای ڕاستیدا، وەکو ئەوەی دەقیان گرتووە بەسێبەرەکانەوە، ئامادەنین بەرەو بانگی حەقیەقەت بێن و بوونی تۆش نەفی دەکەنەوە. سەلماندنی خۆت و دەرچوون لەئەشکەوت، گەورەترین هەڕەشەیە، بۆ لەقکردنی پیرۆزیە ڕوکەشەکانی ئەوان.
لەدیدی (بەیکۆن)نەوە، کۆمەڵێک بەربەستی کۆنکرێتی هەن، کە <<بەپەیکەر>> ناوی بردوون، ڕێگە لەخۆبوون و بیرکردنەوەی تەندروست دەگرن، پێویستە بیان شکێنن. ئەوانیش ئەمانەن:
(بتی بازاڕ، بتی خێڵ، بتی شانۆ، بتی ئەشکەوت)
بتی بازاڕ، لەدیدی بەیکۆنەوە، ئەو زمانەیە، کە پەیوەندیەکان پێکەوە دەبەستێت و گروپێک لەبازنەیەکی زمانەوانی بازاڕیدا دروست دەکات، کە بەبێ ڕیساو لۆژیکی تەندروست، ڕستە دەردەبڕن و ڕاستی ناپێکن و دوورن لەزمانی ڕامان و بیرکردنەوە. هەریەک (لەبتی خێڵ و شانۆ) خێڵ؛ کە میکانیزمێکی کۆمەڵایەتیەو ڕێگرە لەوەی مرۆڤ، لەسەروی ئینتما بۆ گروپەکەی یان خێڵەکەی بڕیاڕی ئاکاری و تەندرووست بدات. شانۆ ئەو سێبەر و نواندانەن، کە وەکو ماسک و شاردنەوە، یان بەخاتری ئەوانی تر، یان لەژێر کاریگەری کۆمەڵگا دەینوێنن.
بتی ئەشکەوت: جودا لەمیتافۆری ئەشکەوت، بەبڕوایی بەیکۆن هەریەک لەئیمە، خاوەنی ئەشکەوتێکی شارەوەین، کە دوونیا بینی خۆمانی تێدا دەبینین. بەواتایەکی ڕونتر، ئێمە گروپی ئێگۆ سەنتەرین، لە سۆنگەی ئینتما بۆگروپ و ئایین و ئایدۆلۆژیا و نەتەوەوە، ئەوانی تر نەفی دەکەینەوەو بڕیاڕ لەسەر ڕوداوەکان دەدەین. یان دونیابینی و خوێندنەوەمان، بەشێکە لە سۆز و عەتف. وەکو هیراکلیتۆس دەڵێت:” ئەوانە لەجیهانە بچوکەکەیاندا، سەرگەرمی گەڕانن بەدوای زانین، نەک لەجیهانی گەورەو فراوان”.
سەرچاوەکان:
گریت تامسۆن، فەلسەفەی دیکارت:
وەرگێڕانی پێشڕەو محمد
ت.ز. لاڤین فەلسەفە بۆ هەمووان
وەرگێڕانی: ئارام مەحمود.
فەلسەفەی نوێی ئەوروپا، د حمید عەزیز
francis bacon : neues organon.teil band.i.(hrsg)von wolfgang krohn. felix meiner verl . hamburg 1990,s .99.ar.38.
