ڕه‌خنه و كاردانه‌وه.. سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
زۆربه‌ی نووسه‌رانی ئێمه، ڕاهاتوون ستاییش بكرێن و په‌سنی نووسینه‌كانیان ئه‌گه‌ر لاواز و بێ ناوه‌ڕۆكیش بن بدرێت. به‌شێكی زۆریان، خۆیان له سه‌رووی ڕه‌خنه‌وه ده‌بینن و بۆچوونیان وایه هه‌ر شتێك كه ده‌ینووسن، خاڵییه له كه‌موكوڕی و پێویست به‌وه ناكات هیچ خوێنه‌رێك سه‌رنج و تێبینییه‌كی له باره‌وه هه‌بێت. له كاتێكدا تیایاندایه، ڕۆمانی نووسیوه و باسی مێژوو ده‌كات، وه‌لێ هیچ ئاگای له ڕووداوه‌كان نییه. هه‌یانه به مه‌به‌ست، نووسینی نووسه‌رێكی ناودار و دیار ده‌شێوێنێت، بۆ ئه‌وه‌ی به بچووككردنه‌وه‌ی ناو ئه‌و ، هه‌وڵی گه‌وره‌كردنی ناوی خۆی بدات. كاتێ خوێنه‌رێكیش ڕه‌خنه‌ی لێ ده‌گرێت، له ده‌ره‌نجامی ئه‌و باره ده‌روونییه‌ی تێی كه‌وتووه، هیچی پێ نییه بۆ وه‌ڵام دانه‌وه و ناچار خوێنه‌ره‌كه یاخود ڕه‌خنه‌گره‌كه، به نه‌زان ده‌ناسێنێت. بێ ئاگا له‌وه‌ی خوێنه‌رانێكی جددی هه‌ن، بیرتیژن و زۆر به ئاسانی ده‌چنه‌وه سه‌ر وتاره‌كان و ده‌یانخوێننه‌وه و به‌راوردی یه‌كترییان ده‌كه‌ن.
هه‌یانه، له ڕووی فۆڕم و ناوه‌ڕۆكه‌وه، لاسایه‌كی زه‌قی سه‌باح ڕه‌نجده‌ر ده‌كاته‌وه، كه‌چی كه ڕه‌خنه‌ی لێ ده‌گریت، هیچی پێ نییه ئه‌وه نه‌بێت پێت بڵێت تۆ كوا ئاگاداری شیعر و ئه‌زموونی شیعری كوردی! به‌شێكی زۆری له نووسه‌رانی ئێمه، هه‌میشه له نووسینه‌كانیاندا باسی ئازادی ڕاده‌ربڕین، ڕه‌خنه‌گرتن، وه‌ستانه‌وه له دژی هه‌موو به پیرۆزكردنێك ده‌كه‌ن، كه‌چی به‌لایانه‌وه ئاساییه خۆیان و به‌رهه‌مه‌كانیان، پیرۆز بكرێن و ڕه‌خنه‌یان لێ نه‌گیرێت. ڕه‌خنه‌گرتن له نێو ئێمه و ته‌نانه‌ت له نێو ئه‌و نووسه‌رانه‌ی گوایا ساڵانێكی زۆریشه له نێو كولتووری پێشكه‌وتووی خۆرئاوا به ئه‌قڵی خۆرهه‌ڵاتییانه‌ده‌ژین، نه‌ك به ئاسانی وه‌رناگیرێت، بگره كاتێ ڕه‌خنه له نووسینێكییان ده‌گری، ده‌كه‌ونه كاردانه‌وه‌ی ده‌روونی توندوو هاوشێوه‌ی ئه‌و مرۆڤه‌یان لێ دێت، كه بۆ ئه‌وه‌ی خۆی له خنكان ڕزگار بكات، ده‌ست بۆ بنجه گیا و پووشێكی بچووكیش ده‌بات و له كاتێكدا دڵنیاشه كه ئه‌وانه فریای ناكه‌ون.
كاره‌كته‌ری ڕه‌خنه‌گر له نێو ئێمه‌دا، هه‌میشه ئه‌و كاره‌كته‌ره‌یه كه بێزراو و قێزه‌وه‌ن و ڕه‌ت كه‌ره‌وه‌یه. چونكه مه‌حاڵه له كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا، ڕه‌خنه بگریت و ئاساییش وه‌ربگیرێت. ته‌نانه‌ت ئه‌و ڕه‌خنانه ئه‌گه‌ر لۆژیكی و زۆر له جێی خۆی و بابه‌تیش بن. جارێكییان ڕه‌خنه‌م له ڕۆمانی ڕۆماننووسێك گرت، كه له ڕۆمانه‌كه‌یدا ڕووداوه‌كانی ساڵی 2002 ده‌گێڕێته‌وه، كه‌چی باسی شه‌ڕی داعش و داگیركردنی شنگال ده‌كات، كه ئه‌م ڕووداوانه دوانزه ساڵ دواتر ڕووده‌ده‌ن! ئه‌و ڕۆماننووسه، كه‌وته كاردانه‌وه‌یه‌كی ده‌روونی خراپ و لای ده‌یان نووسه‌ر باسی له‌وه كردبوو، كه من نووسینه‌كه‌ی ئه‌وم شێواندووه. به‌ڵام هه‌مان ئه‌و نووسه‌رانه، كاتێ به مه‌به‌ستی ساغكردنه‌وه‌ی بۆچوونه‌كه‌ی ڕۆماننووس كه ئایا ڕاسته، چووبوونه‌وه سه‌ر هه‌مان ئه‌و په‌ڕه‌گرافانه‌ی له ڕۆمانه‌كه‌دا ڕه‌خنه‌م لێگرتبوون، ئیدی دڵنیابوون له‌وه‌ی كه من هیچ شێواندنێكم بۆ نووسینی ئه‌و نووسه‌ره نه‌كردووه و سه‌ره‌نجام وێرای ده‌ستخۆشی، پاڵپشتییه‌كی گه‌وره‌شیان كردم.
بێگومان ئه‌مه بۆچی وایه؟ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌گرتن و شكانه‌وه له نێو ئێمه وه‌ك یه‌ك ته‌ماشا ده‌كرێت، ئیدی بڕوامان وایه كه ڕه‌خنه‌مان لێ گیرا، ئه‌وا بچووك ده‌بینه‌وه و له كه‌سیه‌تی و پێگه‌مان ده‌درێت. وه‌ك چۆن دڵنیام كه ئاسمان شینه، به‌و شێوه‌یه‌ش دڵنیام سێ له‌سه‌ر چواری نووسه‌رانی ئێمه، ڕه‌خنه‌یان قبوول نییه و كاتێ ڕه‌خنه‌یه‌كییان لێ ده‌گری، كێچ ده‌كه‌وێته كه‌وڵییان و ئیدی به نه‌زان و بێ ئاگا و نه‌خوێنده‌وار، هه‌روه‌ها چه‌ندین ده‌سته‌واژه‌ی دیكه‌ی له‌و شێوه‌یه، كه ڕوون و ئاشكرایه كاردانه‌وه‌ی ده‌روونییه، وه‌سفت ده‌كه‌ن. ئه‌م جۆره كاردانه‌وانه، نه‌ك هه‌ر ئیزافه‌یه‌ك ناخه‌نه سه‌ر دیالۆگی ڕه‌خنه‌ییانه و ڕۆشنبیرییانه، بگره بوون و نه‌بوونییان وه‌ك یه‌ك وایه و ته‌نها یه‌ك ئاماژه ده‌گه‌یه‌نن، ئه‌ویش ئاستی هوشیاریی و ڕۆشنبیریی نووسه‌ره‌كه خۆی ده‌رده‌خه‌ن.
ڕه‌خنه، به‌رمه‌بنای خوێندنه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندنی ده‌قه. ئه‌ركی ڕه‌خنه‌گر ئه‌وه نییه ده‌قێكی دیكه له ده‌قی نووسه‌رانه‌وه هه‌ڵێنجێت و بنووسێته‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ی زۆرجار له تێ نه‌گه‌یشتنمان له ڕه‌خنه باس له‌وه ده‌كرێت، به‌ڵكو ڕۆڵی ڕه‌خنه‌گر وه‌ك ڕۆڵی چاودێرێكه كه له كوێوه هه‌ستی كرد هه‌ڵه‌یه‌ك هه‌یه، ڕه‌خنه‌ی بكات و ڕاستی بكاته‌وه. چونكه دوا جار ئه‌و نووسینه ده‌بێته به‌شێك له مێژوو، ئه‌رشیفی نووسراو، ده‌كه‌وێته به‌ردیده‌ی هه‌زاران خوێنه‌ر. ئه‌گه‌ر به‌و گوزارشته هه‌ڵه‌یه‌وه ڕۆیشت، ئیدی خوێنه‌ران به‌ر زانیاری هه‌ڵه،چه‌واشه و نادروست ده‌كه‌ون. ناكرێت بێده‌نگی له‌به‌رامبه‌ر جۆره نووسینێك بنوێنین، كه به ئاسانی مه‌به‌ست و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی دیاره، كه ئامانج لێی لێدان و شێواندن و كه‌مكردنه‌وه‌یه له به‌های نووسینی كه‌سانی دیكه. هه‌موو ڕه‌خنه‌یه‌ك له ده‌ق، ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و خوێندنه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌یه كه خوێنه‌ر بۆ ده‌ق ده‌یكات. چونكه ڕه‌خنه‌گریش جۆرێكه له خوێنه‌ر، به‌ڵام خوێنه‌رێكی ورد، زیت، به سه‌لیقه. له نێو ئێمه‌دا، چونكه ڕه‌خنه‌گرتن نه‌بووه به‌كولتوور، هێشتا ڕه‌خنه وه‌ك شكاندن، تۆمه‌ت، سڕینه‌وه، قسه‌ی ترۆهات و پووچ و بێ مانا ده‌بینین. بۆیه كاتێ ڕه‌خنه له نووسه‌رێك ده‌گیرێت، هه‌ست به كێماسییه‌كی زۆر ده‌كات و ڕه‌خنه‌گر وه‌ك دوژمن ده‌بینێت و ده‌كه‌وێته سه‌نگه‌ری به‌رامبه‌ری و هه‌ر چۆنێك بێت هه‌وڵده‌دات وه‌ڵامی بداته‌وه. له زۆر كاتدا ئه‌و وه‌ڵامدانه‌وه‌یه، نه‌ك هه‌ر بابه‌تی و له جێی خۆی نییه، بگره جۆرێك له زمانی زبر و گوزارشتی نابابه‌تیشی تێدایه، كه بشێ له‌په‌راوێزییه‌وه نووسه‌ران و خوێنه‌ران، ئاستی زمان و تێگه‌یشتن و وه‌رگرتنی ڕه‌خنه لای نووسه‌ره‌كه بزانن و شاره‌زاببن. هه‌ر كاتێك وه‌ك خوێنه‌رێكی ئاسایی، سه‌رنجه‌كانم له باره‌ی كتێبێك، یاخود نووسینێكه‌وه خستبێته ڕوو، ئه‌وا زۆر بێ باكانه و به بوێرییه‌وه، به ڕاشكاوانه و بێ دوودڵییه‌وه، هه‌موو خوێنه‌رانم سه‌رپشك و ئازاد كردووه كه بگه‌ڕێنه‌وه سه‌رهه‌مان ئه‌و په‌راوێز و لاپه‌ڕه و په‌ڕه‌گرافانه‌ی ڕه‌خنه‌م لێگرتوون.
بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیاببنه‌وه له‌وه‌ی كه ئه‌وه‌ی نووسراوه قسه‌ی ڕووتی منه، یان دیدێكه هه‌ڵێنجراوی ئه‌و هه‌ڵانه‌یه، كه نووسه‌ره‌كه بێ ئاگایانه تێی كه‌وتووه. قسه‌كردن، كارێكی زۆر ئاسانه و هه‌موو نووسه‌رێك ده‌توانێت هه‌رچییه‌ك مه‌به‌ستی بێت ده‌ریببرێت. به تایبه‌تیش له سه‌رده‌مێكدا، كه ئامرازه‌كانی چاپ و په‌خش (بۆ نموونه وه‌ك فه‌یسبووك) ئه‌وه‌نده به‌ربڵاون، هاوكات بێ سانسۆریشن، كه هه‌مووان ده‌توانن قسه‌ی تێدا فڕێ بده‌ن.
بۆیه قسه‌كردن، هیچ حیكمه‌تێكی تێدا نییه و ده‌رخستنی هه‌ڵه‌ی نووسه‌رێك و باسكردن له‌وه‌ی هیچ نازانێت و هه‌ڵه‌ی كردووه، به قسه نابێت، به‌ڵكو به ئه‌رگۆمێنت، شڕۆڤه‌كردن و به‌ڵگه‌ی دیار و به‌رچاو ده‌بێت، بۆ ئه‌وه‌ی متمانه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه و پته‌و، لای ئه‌و خوێنه‌ره سه‌نگین و زیتانه دروست بكه‌ین، كه به‌رهه‌ماكانمان ده‌خوێننه‌وه و له سه‌ریان ده‌وه‌ستن. ده‌بێ ڕه‌خنه‌ی بابه‌تی، جیا بكه‌ینه‌وه له كاردانه‌وه‌ی ده‌روونی نووسه‌ران و قسه‌ی سه‌ر زاره‌كی. دوا جار ده‌ڵێم، من ئه‌و كاردانه‌وه ده‌روونییانه‌ی به‌شێك له نووسه‌ران به ئاسایی ده‌بینم، چونكه تاوانبارێك كه تاونێكی كردووه‌وه هه‌موو به‌ڵگه و گه‌واهییه‌كیش له‌سه‌ری هه‌یه ،كه‌چی كه ده‌چێته به‌رده‌م دادوه‌ر، نكۆڵی ده‌كات و به‌رگری له خۆی ده‌كات. بۆیه ئه‌وانه‌ی ڕه‌خنه له نووسینه‌كانیشیان ده‌گیرێت و دان به هه‌ڵه‌كه‌ی خۆیان دانانێن، به بڕوای من هیچ جیاوازییه‌كییان له‌گه‌ڵ تاوانباره‌كه نییه!
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
