مێژووی سەرهەڵدانی دەوڵەت لە هزری مرۆڤدا.. ئاراس سەعید

دەوڵەت: (ڕێکەوتنێکی یاسایی سنووردارە هاوڵاتیان بەمەبەستی پاراستنی بەرژەوەندیەکانیان دایان مەزراندووە.)
هربرت سبنسەر

بەشێکی زۆری مێژووی هزری مرۆڤ، سەرقالی تەتەڵەکردنی ئەو پرسە فەلسەفیانەبووە، کە پەیوەستە بەژیانی مرۆڤ و کۆمەڵگاوە، بیرکردنەوەی سیاسی لەقۆناغە سەرتاییەکانی هزری مرۆڤدا، تا مێژووی هاوچەرخ، هەوڵدانبووە بۆ دەستەبەرکردنی ڕێژێمێکی گونجاوی حوکمڕانی لەگەڵ بەرژەوەندیەکانی هاوڵاتیان بگونجێت. ئەم پرسەش لەسەرهەڵدانی فەلسەفەی گریکەوە تا سەدەکانی ناوەڕاست مشتومڕێکی فەلسەفی زۆری بەخۆوە بینیوە، ئەویش بەپێی تێڕوانین و قۆناغە مێژوویەکانی ژیاری کۆمەڵگا تێڕوانینی فەیلەسوفان گۆڕاون.
بۆنمونە: فەیلەسوفە یۆنانیەکان دەربارەی سروشتی مرۆڤ گوتویانە:( مرۆڤ ئاژەڵێکی کۆمەڵایەتیە)
واتا: مرۆڤ بەسروشت کۆمەڵایەتیەو پێویستە لەچوارچێوەی سیستەمێکدا ژیانی مرۆڤەکان ڕێکبخرێت.

یەکێک لە بۆچونەکانی تر، بۆچونی “تۆماس هۆبز”ە دەربارەی سروشتی مرۆڤ بەم جۆرە دەدوێت:( مرۆڤ بەرسروشت گورگە) لەدیدی هۆبزەوە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی سروشتە دڕندەکەی مرۆڤ دەبێت، دەوڵەتێکی “وەحش” هەبێت، تا بتوانێت بەهێز بەرژەوەندیەکانی هەموان ببپارێزێت، “هۆبز” پێوایە دەوڵەت بە بەکارهێنانی توندووتیژیەکی کەم، توندوتیژیەکی زۆر کۆنتڕۆڵ دەکات، لەڕێگەی دامەزراوە سەرکوتکارەکانیەوە، بەڵام “جان جاک ڕۆسۆ” پێچەوانەی هەردوو بۆچونەکە پێ وایە، (دەوڵەت سروشتی مرۆڤ، لەمرۆڤ دەداماڵێت و هەریەک لەمرۆڤەکان وەکو ئەکتەرێک نمایشی ئەو ڕۆڵە دەگێڕن کۆمەڵگا بەسەریدا سەپاندوون.)

لەفەلسەفەی یۆنانی کۆندا “پلاتۆ” لە کتێبی کۆماردا دەربارەی دامەزراندنی دەوڵەتێکی هەڕەمەکی فەلسەفەکەی داڕشتۆتەوە. هەرچەندە لە پێش “پلاتۆدا” ڕژێمی کۆمەڵگای یۆنانی، ڕژێمێکی دیموکراسی بووە. بەڵام بە بۆچونی “پلاتۆ” هاوڵاتیان بە سیتسمی دیموکراسی ناتوانن بڕیاڕێکی تەندروست بدەن دەربارەی ژیانێکی باش بۆ کۆمەڵگا و لەگەڵ بەرژەوەندیەکانی هەموواندا بگونجێت، بۆیە “پلاتۆ” لە یۆتۆپیای کۆماردا ڕژێمێکی تۆتالیتاری دادەمەزرێنێت، کە فەیلەسوفەکان لەچینی سەرەوەی کۆمەڵگادان و چینی دووەم: چینی سەرباز چینی سێیەم: چینی پیشەواران.
چینی پیشەوارانیش دابەش دەکات بەسەر چینی کرێکاران و پیشەواران و پزیشکان. ئەو دەڵێت: “منداڵی کرێکاران دەبێت ببنەوە بەکرێکار و پێشەواران دەبێ ببنەوە پیشەوەر”. ئەم بۆچونەش پەیوەستە بە بۆچونە فەلسەفیەکانی خۆیەوە، کە ئەقڵ سەنتەری ڕەفتارو پاڵنەری کردە ئاکارییەکانی مرۆڤە.
گەورەترین هەڵەی “پلاتۆ”، دەربارەی دابەشکردنی کار و ڕژێمی کۆمەڵایەتیە، لەدیدی ئەوەوە چینەکان وەکو میراتێک بۆ نەوەکانیان دەمێنتەوە، لەکاتێکدا هیچکام لەمرۆڤەکان بەسروشت کرێکار و پزیشک و ئاغا و پیشەوەر نین، بەڵکو ئەوە ڕژێمە کۆمەڵایەتیەکانە هەڵدەسێت بەدابەشکردنی چینەکان. ئەم تێڕوانینەی “پلاتۆ” دواتر لای “مارکس” هەڵاوگێڕ دەبێتەوەو لە قۆناغی دیالەکتیکدا، کرێکاران وەکو سوبێکت و بزوێنەری مێژوو و دەستنیشان دەکات.

تێڕوانینی فەلسەفەی سیاسی سەدەکانی ناوەڕاست، پشت بەمیتۆدێکی تیۆلۆژی دەبەستیت. ئەویش بەهۆی باڵادەستی ڕژێمی کڵێساوە، لەسەدەکانی ناوەڕاستدا. ئەویش تێکەڵکردنی بیروباوەڕی ئایینی و فەلسەفەی کۆمەڵایەتی بوو. بیرمەندانی ئەم قۆناغەش هەریەک لە( ئۆگەستین و تۆما ئەکوێنی) بوون. کە فەلسەفەی یۆنانی کۆنیان تێکەڵەی ئایینی مەسیحی کرد. تێڕواینی هەردووکیان لەیەکترەوە نزیکەو فەلسەفەی سیاسی ئەوان پەیوەستە دوالیزمەی “ئاسمان و زەوی” ئەوان لەسۆنگەی شرۆڤەکردنی ئەفسانەی ئادەم و حەوا و شەڕی هابیل و قابیل. مرۆڤ دابەش دەکەن بەسەر دووبەشدا، “زەوی نشین و ئاسمان نشین” زەوی نشینەکان بەمرۆڤگەلی پیس دادەنین و ئاسمان نیشینەکانیش شوێنی مرۆڤە باشەکانن. لەدیدی ئەوانەوە مرۆڤ دەبێت گوێڕایەڵی دەسەڵات بێت و پاشا نوێنەری خودایە و ئەگەر فەرمان ڕەوایەکی باش بوو، ئەوا پاداشتی خودایە و ئەگەر فەرمان ڕەوایەکی خراپبوو ئەوا سزای خودایە بۆ ئێوە.

لەسەرەتاکانی سەدەی شانزەهەم و حەڤدەهەم بیری سیاسی گەورەترین مشتوومڕی فەلسەفی بەجێ دەهێڵت و بەشێکی زۆری ئەو تێڕوانیە فەلسەفیانە دژبە توێلۆژی و فەلسەفەی ئادیالیزمی یۆنانیە، لێردا بەکورتی ئاماژە بە بۆ چونەکانی (هۆبز، ڕۆسۆ، ماکاڤیلی)دەکەم.

فیکری سیاسی لە سەرەتاکانی سەدەی شانزەهەمدا، دابڕانێکی لە نێوان یۆتۆپیا و تیۆری دروستکرد، ئەرکی فەیلەسوفان ئاڕاستەیەکی ڕیالیتی دەسەڵاتی وەرگرت، چیتر تێڕوانینی فەیلەسوفان لەسۆنگەی مومارەسەکردنی دەسەڵات و پراکتریزەکردندا خۆی دەبینیەوە، ئەمەش بە ئاشکرا لە بۆچونەکانی “نیکڵۆ ماکاڤیلی” لە کتێبی میردا دەبینینەوە، دەتوانم بڵێم ماکاڤیلی باوکی دامەزرێنەری نوێگەرییە لە هزری سیاسیدا، چونکە ئەو تێڕوانیەنەکانی تەنها لەسۆنگەی پرسیارکردن و تیۆریا داڕشتن خۆی نابینیتەوە، بەڵکو ئەو پێمان دەڵێت واقیعی سیاسەت چیە و چۆن مومارەسەری سیاسیەت بکەین. پوختەی تێڕوانینەکانی” ماکاڤیلی ” لەکتێبی “میر”دا کورت دەکەمەوە. ئەو پێمان ناڵێت میر بۆچی حوکم دەکات، بەڵکو پێمان دەڵێت؛ (میر چۆن حوکم دەکات). لەدیدی ئەوەوە میر هیچ ڕێگە چارەیەکی لەبەردەمدا نیە، جگە لە بەکارهێنانی هێز و داگیرکردنی ئەو سنوورانەی لەژێر دەسەڵاتیدا نیە. میر پێویستە هێز و فێڵ بەکاربهێنێت، چونکە ئەوانە حوکم دەکرێن مرۆڤن، مرۆڤیش خەسڵەتێکی شەڕانگیزی هەیە، میر بۆ ئەوەی لەسەر کورسی دەسەڵات بمێنێتەوە هیچ ڕێگا چارەیەکی نیە، جگە لەوەی دژی ئایین و بنەماکانی سۆز بوەستێتەوە، میر گەر لەتوانای بوو، پێویستە لەڕێگەی چاکە لانەدات بەڵام ئەوەشی لەسەرە کە ڕێگەی خراپە بگرێتە بەر. لەدیدی ماکاڤیلەوە دەسەڵات خەسڵەتێکی مرۆییەو، تەنها لەڕێگەی خوێن و هێزەوە بەدەست دێت و پارێزگاریشی لێ دەکرێت.
لەدوای “ماکاڤیلی” ئەوەی درێژەی بەم دیدگا تۆتالیتارییە دەدات “تۆماس هۆبزە” لەدیدی ئەوەوە مرۆڤ بونەوەرێکی دڕندەیە، یان( مرۆڤ گورگە بۆ گیان برای خۆی). بۆچونە فەلسەفیەکانی هۆبز لەکتێبی “لیڤیسیان”دا، بەم شێوەیەیە، “هۆبز” جەخت لەسەر پەیمانێک دەکاتەوە، پەیمانێک کە تاکەکان بەخواستی خۆیان لەسەری ڕێک دەکەون و کەسی فەرمان ڕەوا دەست نیشان دەکەن، پەیمانەکە لەناوەڕۆکدا ملکەچیە، چونکە تاکەکان دەستبەرداری کۆمەڵێک مافی خۆیان دەبن و لەبەرانبەردا ئاسایش بەدەست دەهێنن و دەوڵەت و ماف و ئاسایشیان دەپارێزێت. “هۆبز” لەڕێگەی پەیمانی کۆمەڵایەتیەوە ڕەهاترین دەسەڵات دەداتە دەوڵەت، چونکە ئەو دەوڵەتە لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هەمووان دادەمەزرێت و پێویستە فەرمان ڕەوا دەسەڵاتێکی ڕەهای هەبێت، بۆ کۆنتڕۆڵکردنی سروشتە ئاژەڵیەکەی مرۆڤ. لەگەڵ سەرەتایی سەرهەڵدانی فیکری لیبڕاڵیەت و بۆرژوازی ئەم تیڕوانینە ناچارییەی “هۆبز” بۆ چونە ژێر باری پەیمانی کۆمەڵایەتی پێچەوانە دەبێتەوە. “جۆن لۆک” فەیلەسوفی ئەزمونگەرایی ئینگلیز، پێ وایە پەیمانی کۆمەڵایەتی بەویست و ئیردەی تاکەکان ئەنجام دەردێت، ئامانجیش لەو پەیمانە پاراستنی بەرژەوەندیەکانی تاکە لەلایەن دەوڵەتەوە، کە سزای ئەو کەسانە دەدات کە دەست درێژی دەکەنە سەر موڵک و ماڵی گشتی. “جۆن لۆک” دەڵێت: (ئەوانەی کە بەشداری دەکەن لەو پەیمانەدا مافی کشانەوەیان هەیە، کاتێک هەستیان کرد فەرمان ڕەوا کەسێکی گەندەڵ و توندو تیژە). واتا جۆن لۆک مافی یاخی بوون و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەت دەداتە دەست تاکەوە و ئەمەش پێچەوانەی “لیڤیسیانی” تۆماس هۆبزە، کە دەوڵەت دەسەڵاتێکی ڕەهایی هەیەو کاتێک مرۆڤەکان یاخی دەبن شەڕی هەمووان دژ بەهەمووان دەست پێدەکات، چونکە دەوڵەت بەشێکە لە هەمووان. جۆن لۆک دژی ئەو تێڕوانینە کەدەوڵەت مافی هەڵوشاندنی کۆمەڵگای مەدەنی هەبێت، بەڵکو لەدیدی لۆکەوە دەوڵەت نابێ دەست وەربداتە ناو ڕەهەندە تایبەتیەکانی ژیانی تاکەوە.

“مۆتیسۆکۆ” درێژە بە تێڕوانینەکانی لۆک دەدات و دەیەوێت کۆمەڵگای مەدەنی لەدەستی دەوڵەت ڕزگار بکات، ئەویش بە داواکردنی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، واتا پێویستە دەسەڵاتی داوەری و جێبەجێ کردن لەلایەن یەک کەسەوە بەڕێوە نەبرین و دوو دامەزراوەی سەربەخۆ و جیاوازبن. بەڵام “تۆماس هۆبز” دەوڵەتێکی ڕەهای پێشنیار کردووە و بەبێ هەموو دەسەڵاتەکانی ڕادەستی فەرمان ڕەواکردووە.

بیرمەند و پێغەمبەری شۆڕشی فەڕەنسی “جان جاک ڕۆسۆ” لە کتێبی “پەیمانی کۆمەڵایەتی” گریمانەی دەوڵەتێک دەکات، لەسەر بنەمای پەیمانێکی کۆمەڵایەتی بێتەوە ئاراوە. لەدیدی “ڕۆسۆ”وە، مرۆڤەکان پێویستە لەچوارچێوەی پەیمانێک ڕێکبخرێن کە پەیمانەکە بریتیە لە ئازادی، ڕۆسۆ دەڵێت:( ئازادی هاوڵاتیەک لەو شوێنە دەوەستێت کە ئازادی ئەوانی تر، دەست پێ دەکات). دەوڵەت لەدیدی ڕۆسۆوە برییتە لە ئێرادەی گشتی و تاکەکان لەچوارچێوەی پەیمانێکدا دەوڵەت دادەمەزرێنن و پێویستیشە هەمووان گوێڕایەڵی یاساکانی دەوڵەت بین، بۆ پاراستی بەرژەوەندی گشتی.
لیبڕاڵیزم دژ بەلیڤیسیان

ئایدۆلۆژیایی لیبڕاڵیزمی کلاسیک لە (سیتوارت میل و جۆن لۆک)وە، دژ بەدەسەڵاتی ڕەهاگەرایی و فیوداڵیزم سەرهەڵدەدات، ئەمەش لەو کۆنتێکستە مێژووییەدا ڕۆڵی کاریگەر دەبێنی، کە جەخت لەسەر پاراستنی ئازادییەکانی تاک دەکاتەوە، بە جۆرێک هیچ دەسەڵاتێک بۆی نیە دەست وەربداتە نێو ڕەهەندە تایبەتیەکانی ژیانی مرۆڤەوە.
ئەم تێڕوانینە پێچەوانەی پڕۆژە فەلسەفیەکەی (تۆماس هۆبزە) که پێشنیاری دەوڵەتی “لیڤیسیان” دەکات، هۆبز دژبە تێڕوانینەکانی پێشخۆی بەتایبەتی (تۆماس ئەکوینی) دەیەوێت شەرعیەت لەدەسەڵاتی کڵێسا وەربگرێتەوەو سەرجەم دەسەڵاتەکان بگوازێتەوە بۆ دەوڵەت.
لەدیدی هۆبزەوە سێ فاکتەری سەرەکی ئامادەن بۆ دروستکردنی دەسەڵات و دەوڵەتی (لیڤیسیان) ئەوانیش (دەگمەنی، ترس، خودشەیدایی). هۆبز پێچەوانەی هەموو فەیلەسوفەکانی پێشخۆی پێوایە: “مرۆڤ بەسروشت ئاژەڵێکی دڕندەیە”
نەک بەتێڕوانینە ئەڕستۆیەکەی (مرۆڤ ئاژەڵێکی کۆمەڵایەتی بێت).
هۆبز دەڵێت: (مرۆڤ لەژێرکاریگەری غەریزە و ئەقڵدایە)لەکاتی دەگمەنیدا هەندێک لەمرۆڤەکان لەسەر سکی ئەوانی تر دەژین و هەندێکیان برسی دەبن. ئەمەش قۆناغی ترس دێنێتە ئاراوە سەرهەڵدەدات بۆ مەترسیدارترین قۆناغ ئەویش شەڕی (هەمووان دژ بە هەمووان). هەرکەسێک کەهێزی زیاتری هەبوو ئەوانی تر دەچەوسێنێتەوە، هۆبز جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە مرۆڤەکان پێویستە لەچوارچێوەی پەیمانێکدا کۆببنەوە و دەوڵەتی لیڤیسیان دابمەزرێنین، کە ئەقڵ بەو کارە هەڵدەسێت. (لیڤیسیان) هەرچەندە دەوڵەتێکە دەسەڵاتی تاکەکان سنوردار دەکات و ئازادییەکانی مرۆڤ دەچەپێنی. بەڵام لەدیدی هۆبز خۆیەوە، دەوڵەتێک لەچوارچێوەی پەیماندا دروستبکرێت نابێتە هۆکاری چەوسانەوەی ئەوانی دی. بەڵکو ئامڕازێکە بۆ کەمکردنەوەی نائارامی و چەوساندنەوەو بەرقەرارکردنی ئاسایش.

لەدیدی منەوە ئاسایش خۆی لەخۆیدا پێچەوانەی ئازادییە، بەڵام لەدیدی “هۆبزە”وە پەیمان دەبێتە هۆی ئەوەی هەریەک لەبڕێک لەئازادیەکانی خۆیان خۆشبن لەپێناو بەدیهێنانی لیڤیسیان. ئەگەر بگەڕێنەوە سەرخاڵە جەوهەرێکە، لیبڕاڵیزم دژبە لیڤیسیانە. لێبڕاڵیزم لە ئەنجامی دەرکەوتنی بۆرژوازی لەدایک دەبێت و سەردەکێشی بۆ قۆناغێکی مەترسیدار، ئەویش (خاوەندارێتی تاکە) کە دەبێتە هۆی سنوردارکردنی دەسەڵاتی دەوڵەت و کەمتوانی دەوڵەت لە دەست تیوەردان بۆ کەمکردنەوەی نا یەکسانی و ناڕەوایەتی، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کەمینەیەک لەسەر سکی ئەوانی تر، سامانەکانی سروشت بۆخۆیان قۆرخ دەکەن و لەڕێگەی دامەزراوە و میدیا و سەرمایەی گەورەوە فشار لەسەر دەسەڵات دروستدەکەن. پاشان دەسەڵاتی دەوڵەت سنوردار دەبێ و چینی بۆرژوا پەلدەکێشن بۆناو سیستەمی حوکمڕانی و لەکۆتایدا خۆیان لەباج دەدزنەوە و سەرجەم کەرتەگشتیەکان بۆخۆیان قۆڕخ دەکەن و وەکو لە ئێستادا داهاتی کەمینەیەکی بۆرژوا بەرانبەرە بە یەک لەسەر سێ ی جیهان.
بەڵام (لیڤیسیان) دەسەڵاتێکی ڕەهایەو دەتوانێ یەکسانی چینایەتی و هاوسەنگی ڕابگرێت. مرۆڤەکان لەناڕەوایەتی دووربکەونەوە، چونکە مرۆڤێک کاتێک دەیەوێ بەرانبەر بچەوسێنێتەوە ناتوانێ لەسەر بنەمای هێز ئەوە بکات، چونکە هێزێکی گەورە تر ئامادەگی هەیە بۆ سزادانی.

لەگەڵ سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازی و شۆڕشی فەڕەنسی باردۆخی سیاسی ڕۆژئاواو کۆمەڵگای ئەوروپی تووشی داڕمانی گەورە دەبێت، شۆڕشی پیشەسازی کۆمەڵگای ئەوروپی لە قۆناغی دەرەبەگایەتیەوە گۆڕی بۆ قۆناغی پیشەسازی و دابەشکردنی چینایەتی. ئەمەش دووشتی نوێ لەمێژووی مرۆڤایەتیدا گۆڕانی بەسەردا هات، ئەویش ستراکۆتۆری کۆمەڵگا لە قۆناغی دەرەبەگایەتیەوە گۆڕا بۆ کۆمەڵگای پیشەسازی و ئایدۆلۆژیای نوێش هاتە ئاراوە. لێرەشەوە لەسەردەستی “سان سیمۆن و ئۆگست کۆنت و هبرت سنبەر” زانستی سۆسۆلۆجیا دامەزرا. تێڕوانینەکانیش دەربارەی دەوڵەت دابەش بوو بۆ دووجۆر دەوڵەت. یەکەم: دەوڵەتی (سەربازی) کە دەوڵەتێکی تۆتالیتاریەو دەسەڵاتێکی ڕەهایی هەیە و، ژیان و بیرکردنەوە و ئایینی کۆمەڵگا دیاری دەکات. دووەم: “دەوڵەتی پیشەسازی” کەئەو سێ بیرمەندە کۆنزیرڤایتڤە پرسی دابەشبوونی چینایەتی و ستەمی سەرمایەدارانیان لەکرێکاران پشتگوی خستبوو، پیان وابوو ئەوەی سروشتی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیە و، جەختیان لەدامەزراندنی دەوڵەتێکی پیشەسازی دەکردەوە بەپاشەکشەکردنی ئایین و پشت بەستن بەزانست، لەدیدی ئەوانە دەوڵەتی پیشەسازی مافی هەمووان دەپارێزیت و لەسایەی ئابوری لیبڕاڵەوە هەر مرۆڤێک بەپێ ی توانای خۆی مافی پێ دەدرێت.

لە ئەڵمانیاش هەردوو فەیلەسوفی ئەڵمانی “هێگڵ” “کاڕڵ مارس” پرسە فەلسەفیەکانی خۆیان دەربارەی دەوڵەت خستۆتە ڕوو، “هیگڵ” بەشێوەیەکی کۆنزیرڤاتیڤانە لایەنگری دەوڵەت دەکات و لەدیدی هیگڵەوە دەوڵەت گەورەترین ئۆرگانی ئاکارییە، پێویستە تاکەکان تێدا بتوێنەوە. بەڵام “کاڕڵ مارکس” پێچەوانەی هەموو فەیلەسوفەکانی پێش خۆی هەوڵی جەخت لەسەر نەمانی دەوڵەت دەکاتەوە، لەدیدی ئەوەوە کۆمەڵگایی مرۆڤایەتی بەهۆی دیالەکتیک و پێکدانی چینەکاندا گەشەی کردووە و هەرقۆناغێک دژەکەی خۆی لەهەناوی خۆیدا هەڵگرتووە،و دواقۆناغیش قۆناغی سەرمایەدارییە، کە تۆوی دژەکەی لەهەناوی خۆیدا هەڵگرتووە، کە کرێکارانن. کرێکاران ڕۆژێک هۆشیار دەبنەوەو وەکو خۆی بزوێنەری مێژوو مرۆڤەکانن بەڵام هۆشیاریان لەبارەوە نیە.لەدیدی مارکسەوە کرێکاران شۆڕش دەکەن و دوای لەناوبردنی ئامڕازەکانی چەوساندنەوە دەوڵەت دەتوێتەوە و قۆناغی کۆمۆنیزم دێتە ئاراوە. “جۆرج تەڕابشی” دەربارەی درێژە پێدەری “مارکس” و دەوڵەتەکەی “لینین” دەڵێت؛ “ئەو دەوڵەتە وەحشەی لەمێژووی مرۆڤایەتیدا هیچ کەسێک نەیتوانی دروستی بکات، لینین لەڕوسیا دروستی کرد”.
هیچ دەوڵەتێک هێندەی سۆڤیەت بەشێوەیەکی دڕندە کۆمەڵگای مەدەنی قوت نەداوە. کۆتا تێڕوانین دەبارەی دەوڵەتی دیموکراسی تێڕوانینەکانی “هانا ئارێنت” وەردەگرین. هانا ئارێنت، یەکێکە لەو فەیلەسوفانەی کاریگەرە بە مێژووی دەوڵەت شارەکانی یۆنان. “هانا ئارێنت” لە تێوری کردەدا جەخت لە کۆمەڵگای یۆنانی و دیموکراسی دەکاتەوە، کە هاوڵاتیانی دەوڵەت شارەکانی ئەسینا، لەدەوری یەکتری کۆ دەبوونەوەو کردەیان دەنواند. “کردە” لەدیدی “ئارێنت”ەوە، سوبێکتی مرۆڤە، لەڕێگەی زمانەوە دێتەبوون. ئارێنت پێ وایە بکەری کردەکان، کاتێک لەڕێگەی دیالۆگەوە بەیەکتری دەگەن و تێز و ئایدیاکانیان دەگوازنەوە، دەوڵەتی دیموکراسی دادەمەزرێنن. ئەو دەوڵەتەی ئەو گریمانەی دەکات، کۆمەڵگا لەچوارێوەی هێزدا ڕێک دەخزێتەوە، “هێز” لەڕێگەی سوپا و دامو دەزگا سەرکوتکارەکانەوە نا، بەڵکو هێزی کردە، ئەو دەوڵەتەی بەرەنجامی کردەیە، ئیرادەی گشتیەو، دەسەڵاتەکان لەخوارەوە دەڕۆن بۆسەرەوە، فەرمان ڕەوا تەنها دەبێت لت بەرژەوەندیەکانی کۆمەڵگا بڕیاڕ بدات، چونکە کۆمەڵگا فەرمان ڕەوا هەڵدەبژرێت و مافی لێسەندنەوەی دەسەڵاتیشیان هەیە.

بەسود وەرگرتن لەم سەرچاوانەی خوارەوە:

مصطفی الخشاب: علم لاجتماع.

سەرەتاکانی سۆسۆلۆژیا: کۆمەڵە وتار
و:شوان ئەحمەد
پێشڕەو محمد: پوختەی سەرمایە سەرمایەی مارکس
پلاتۆ: کۆمار
و: ئاوات ئەحمەد سوڵتان

ماوریز پاسرین: فەلسەفەی هانا ئارێنت
و: ئارام مەحمود. دەزگای ئایدیا 2017