Skip to Content

ورد و درشتی پڵۆت.. گۆران سەباح

ورد و درشتی پڵۆت.. گۆران سەباح

Closed
by شوبات 9, 2022 General, Literature

لە کوردی “گرێ” یان “گرێچن” دێنە بەکاربردن. با “پڵۆت”یش هەبێ. بۆ نا؟ وەرگرتنی وشەی بیانی زمان دەوڵەمەند دەکات.

ڕۆمان بێ پڵۆت نابێ. خراپترین ڕۆمان بێنە، پڵۆتی هەیە. مەرج نییە ڕۆماننووس پڵۆت بخوێنێت تا ڕۆمانەکەی پڵۆتدار بێت، بەڵام مەرجە بیخوێنێت (یان لانی کەم زانیاری لەسەر هەبێت) تا پڵۆتێکی باش دابنێت بۆ ڕۆمانەکەی. پڵۆتی باش هێز و چێژ بە ڕۆمان دەبەخشێت. سەرکەوتنیش. پڵۆتی خراپ خوێنەر بێزار دەکات. قەت نەتبیستووە لە خوێنەرێک بڵێ، “هەر لە دە لاپەڕەی یەکەم لێی بێتاقەت بووم وفڕێم دا”؟

ئەگەر ڕۆمان بە ئۆتۆمبیل بچوێنین، دەتوانین بڵێین پڵۆت بزوێنەری ڕۆمانە، (زمان)یش ڕۆنی بزوێنەرەکەیە.

پڵۆت چییە؟

پڵۆت زنجیرە ڕووداوێکە چیرۆک دروست دەکات. ڕووداوەکان پێوەندییان پێکوە هەیە. گرێدانی ڕووداوەکان بە یەکتر و چۆنێتیی پێوەندیی نێوانیان گرنگن. بۆ نموونە: پەنجا ڕووداوت هەیە لە ڕۆمانەکەت. کامەی دەبێتە یەکەم، کامەی کۆتایی، کامەی دووەم، کامەی پێش کۆتایی؟ بۆچی بیستەم ڕووداو بیستەمە، بۆ پێنجەم نەبوو؟ بۆ پێنجەم ڕووداو چلەم نەبوو؟ ئەگەر ڕۆماننووس سەری لەم کەینوبەینە دەرچوو، دەتوانێت پڵۆتێکی باش دابنێت.

ئەم پڕۆسەیەی سەرەوە وەک دیزاین وایە. چی لە کوێ دادەنێی؟ دیزاین لە ڕۆمان پێی دەگوترێت (structure) واتە بونیاد. لێتان تێک نەچێت من باسی تیۆری ڕەخنەییی بونیادگەری ناکەم، کە شتێکی ترە. باسی بونیادی ڕووداوەکان دەکەم. کەواتە پڵۆت و بونیاد زۆر لێک نێزیکن و بێ یەکتر نابن.

دەیان پێناسەی ئەکادیمی هەن بۆ پڵۆت. با سەری خۆمانیان پێ نێشینین لەبەرئەوەی من باسی پڕاکتیک دەکەم، باسی تیۆر و پێناسە ناکەم.

بۆ پڵۆت و دیزاین چەند مۆدڵێک (شێواز) هەن.

مۆدڵی یەکەم:  بونیادی سێ پەردەیی: Three-act structure model

سید فیڵد (Syd Field) لە ١٩٧٩ ئەم مۆدڵەی داهێنا. ئەم مۆدڵە ڕووداوەکان دابەش دەکاتە سەر سێ پەردە: دەستپێک (setup)، ڕووبەڕووبوونەوە (confrontation) و چارە (Resolution). بەڵام ئەوە بەس نییە. چۆن ڕووداوەکان بەسەر ئەم سێ پەردەیەدا دابەش دەکەی؟ کامە ڕووداو دەهێنییە پێشەوە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە سەیری مۆدڵی هەشتەم بکە.

مۆدڵی دووەم: بونیادی حەفت خاڵە چیرۆک (Seven-point story structure)

ئالگیس بەدریس (Algis Budrys) ئەم مۆدڵەی داهێنا. یەکێک تووشی کێشەیەک دەبێت. هەوڵدەدات چارسەری بکات. پاش پلان و هەوڵێکی زۆر، تووشی شکستێکی گەورەی چاوەڕواننەکراو دەبێت. کۆڵنادات و ڕێیەکی تر دەگرێتە بەر. ڕەنگە سەر بگرێت و ڕەنگیشە تووشی شکستێکی تر بێت. پاشان پاساو دەهێنێتەوە بۆ وای لێ هات.

  • کارەکتەر
  • ڕووداو
  • کێشە
  • هەوڵی چارەسەر
  • شکستی چاوەڕواننەکراو
  • ڕێیەکی تر، سەردەکەوێت یان شکست دێنێت
  • بۆ وای بەسەر هات (پاساوهێنانەوە)؟

لە ئەدەبی ئەمریکیدا، ئەم جۆرە پڵۆتە زۆر دێتە بەکاربردن.

مۆدڵی سێیەم: ڕاچێتەی پڵۆتی لێسە دێنت (Lesser Dent Plot Formula)

لێسە دێنت ئەم مۆدڵەی داهێنا. ڕاچێتەکەی بەناوبانگە لە نێو نووسەراندا. ڕووداوەکان دەبنە چوار کۆمەڵە. ڕووداوگەلی کۆمەڵەی یەکەم شێوازی کاری ئەنتاگۆنیستەکە پێشان دەدات (ئەگەر بکوژ بێت، چۆن خەڵک دەکوژێت، ئەگەر پارێزەر بێت چۆن کەیسەکانی دەباتەوە/دەدۆڕێنێت). دەبێ شێوازەکەی جیاواز بێت لە هەموو شێوازەکانی تر. کۆمەڵەی دووەم پێشانی دەدات ئەنتاگۆنیست چی دەوێت. ئەو شتەی دەیەوێت دەبێ جیاواز بێت لە هەموو داواکارییەکی تر. کۆمەڵەی سێیەم شوێن دەناسێنێت. شوێنەکان دەبێ جیاواز بن. کۆمەڵەی چوارەمیش باسی تێوەگڵانی پڕۆتاگۆنیست دەکات، چۆن ئەنتاگۆنیست بۆ ئەو هەڕەشەیە و چۆن چارەی دەکات. ئەم پڵۆتە زێتر بۆ کورتە چیرۆک دێتە بەکاربردن.

مۆدڵی چوارەم: شەش توخمی پڵۆت (Six elements of plot)

جۆو بەنتینگ (Joe Bunting) ئەم مۆدڵەی داهێنا لە کتێبەکەی بە ناوی (بونیادی نووسین: The Write Structure). ئەم مۆدڵە باوە لە نێو ئەدەبی کوردیدا. پڵۆت دابەش دەکات بەسەر ئەم شەش توخمەی خوارەوەدا:

یەکەم: دەرخستن (Exposition)

باسی پڕۆتاگۆنیست و جیهانەکەی دەکەی. بەو ڕووداوانە دەست پێ دەکەی کە بەها و کەسایەتی و ئاکاری کارەکتەرەکەت دەخەنە ڕوو.

دووەم: ئاگری بن کا (Inciting incident)

شتێک ڕوو دەدات، ئەم ڕووداوە دەبێتە هەوێنی ڕووداوەکانی تر، ئاگرەکە خۆش دەکات.

سێیەم: ئاگرەکە ئاڵۆز دەبێت (Rising action)

چەند شتێک ڕوو دەدەن، ئەم ڕووداوانە دەبنە هۆی دروستبوونی ترس و ئاستەنگ بۆ پڕۆتاگۆنیست. ڕەنگە سەرەتانی هەبێت، شتێکی بەسەر بێت، یان بە ئاسانی لە ئەنتاگۆنیست ناگات، یان شتێکی زۆر گرنگ ون دەکات، هتد. ئەم ڕووداوانە تەشویق (suspense) دروست دەکەن. خوێنەر لە مەراق دەمێنێتەوە، حەز دەکات بزانێت چی ڕوو دەدات.

چوارەم: ڕاڕایی (Dilemma)

لەم ڕووداوانەی لێرە ڕوو دەدەن، پڕۆتاگۆنیست ڕاڕایە، نازانێت چی بکات. دارێکی بەدەستەوەیە پەنجا سەری بە هەرامەیە. دەبێ سەرێک، ڕێیەک هەڵبژێرێت.

پێنجەم: لووتکە (Climax)

لەم ڕووداوانەی ئێرە، پڕۆتاگۆنیست ئەو بڕیارانەی لە قۆناغی پێشوو داونی، جێبەجێیان دەکات. ئەوەی لە سەرەتاوە کاریان بۆ دەکەیت، ڕوو دەدەن، لێرە دەیاندوورییەوە، هەمووی بەگۆڕێ وەدەکەی. ئێرە ئەو شوێنەیە خوێنەر لە سەرەتاوە بەدوایدا دەگەڕێت، حەز دەکات بیگاتێ.

شەشەم: پێچانەوە (denouement)

ئەم ڕووداوانە کۆتاییەکە بۆ خوێنەر ئاشکرا دەکەن. بارگە پێچانەوەیە، شتەکان دەگەن بە ئەنجامێک. وەک ئامادەکردنی دۆڵمە، پاش هەموو شتێک دەبێ بیپێچییەوە و بیخەیە سەر ئاگر. جا نووسەر ئازادە بە کراوەیی یان بە داخراوی کۆتایی پێ دێنێت.

مۆدڵی پێنجەم: پڵۆتی سکۆت مێریدیت (Scott Meredith’s plot)

سکۆت مێریدیت ئەم مۆدڵەی هەیە: پڕۆتاگۆنیست کێشەیەکی هەیە. هەوڵ دەدات چارسەری بکات، بەڵام چەند ئاستەنگێکی دێنە پێش. پاشان شتێکی تری بۆ ئاشکرا دەبێت، وای لێ دەکات هەوڵێکی تر بدات و بگاتە چارەسەر. لە مۆدڵی دووەم نێزیکە.

مۆدڵی شەشەم: حەفت هەنگاوە بنەڕەتییەکەی کرداری مرۆڤ (The Seven Basic Steps of Human Action)

جۆن تێربی (John Turby) ئەمەی داهێناوە.

  • کێشەیەک کار لە یەکێک دەکات.
  • حەز و کاردانەوەی کەسەکە.
  • یەکێکی لێ قیت دەبێتەوە و دەبێتە ڕێگر.
  • بیرکردنەوە و پلاندانان.
  • شەڕ، ململانە.
  • لەخۆتێگەیشتن، کەسەکە کۆمەڵێک شتی بۆ ڕوون دەبێتەوە.
  • ژیان بەردەوام دەبێت، ئەو کەسە کێشەکە چارسەر بکات یان نا.

مۆدڵی حەفتەم: هەواڵی باش/خراپ  

نووسەری ئەمریکی، كێرت ڤانەگەت (Kurt Vonnegut)  ئەم مۆدڵەی داهێنا. مۆدڵەکە پێنج جۆرە پڵۆت لەخۆ دەگرێت:

یەکەم: دە کونێ (man in hole)

دووەم: کوڕێک کچێک دەبینێت (boy meets girl)

سێیەم: ساندراێلا (Cinderella)

چوارەم: لە خراپەوە بۆ خراپتر (from bad to wrose)

پێنجەم: هەواڵی باش/خراپ

ناوی ئەم مۆدڵە بە پڵۆتی کۆتایی ڕۆیشتووە (هەواڵی باش/خراپ) چونکە کێرت ڤانەگەت زۆر کەیفی پێ هاتووە. لەم هێڵکارییەی خوارەوە، هەر پێنج پڵۆتی ئەم مۆدڵە ڕوون کراوەتەوە:

مۆدڵی هەشتەم: مۆدڵی دانەخۆرە (Hook Model)

بۆ خۆم ئەم مۆدڵەم دروست کردووە. لە ئەزموونی خۆم بۆم دەرکەوتووە باشترینە بێو دەستپێکی هەر بەشێک لە ڕۆمانەکەت ئەمانەی تێدا بێت: ڕووداوی دانەخۆرە (hook)، خێرا و ئاکشن. ئەم سێ جۆرە ڕووداوە خوێنەر ڕادەکێشێت بۆ نێو ڕۆمانەکە. لە نێو هەر بەشێکدا دەکرێ ململانە، ئاستەنگ و کێشە هەبن. دەکرێ لە هەر بەشێکدا کڵایماکس هەبێت بۆ پڵۆتی سەرەکی و وردە پڵۆتەکان. دەکرێ هەر بەشێک پێک بێت لە چەند ڕووداوێک خوێنەر بخاتە مەراق بۆ بەشی دواتر.

وردە پڵۆت (Sub-plot)

وردە پڵۆت (وردە گرێ) وەک چیلکە وان، ئاگرەکە خۆشتر دەکەن. زگت بە پڕۆتاگۆنیست نەسووتێت. بە دار و بەردی دادە. با لە یەک کاتدا، زیاتر لە کێشەیەکی هەبێت. کێشەیەکی سەرەکی (پڵۆت) لەگەڵ چەند وردە كێشەیەک.

بەکورتی، پڵۆت واتە ڕووداو، کەواتە ڕووداو واتە ڕۆمان. ڕۆمانی کەم ڕووداو بێزارکەرن. سەرەتای هەر بەشێکی ڕۆمانەکەت دەبێ بە ڕووداوێکی سەرنجڕاکێش دەست پێ بکات. باسی کەش و هەوا و وەسفی شوێن و لاواندنەوە و هەست و ئەو شتە سواوانە مەکە کە ڕۆمانی کلاسیک خۆی پێیانەوە خەنی کرد.

تۆی نووسەر ئازادی کام مۆدڵ بەکار دەبەی. دەتوانی هیچیان بەکار نەبەی! چۆنی دەنووسی، بینووسە، بەڵام خۆشی بنووسە، بەتامی بنووسە. چۆن وای بنووسم؟ جارێکی تر باسی ئەوە دەکەم.  

————————————————————————–

سەرچاوەکان

Alberski, W., 2012. Selected Functions of Narrative Structures in the Process of Social and Cultural Communication. Styles of communication, 4(1).

Bunting, J., 2021. The Write Strcuture.

Field, S., 2005. Screenplay: The foundations of screenwriting. Delta.

Vonnegut, K., 1980. How to write with style. International Paper Company.

Truby, J., 2008. The anatomy of story: 22 steps to becoming a master storyteller. Farrar, Straus and Giroux.

Grindon, L., 2012. Cycles and clusters: The shape of film genre history. Film genre reader IV, pp.42-59.

Previous
Next
Kurdish