بەڵێ هتلەر جولەکە دەرچوو!… ئیدریس مستەفا
بەڵام رق و نائینسانی بوونەکەی لە جوولەکە لە کوێوە هاتبوو؟!
بەهۆی شەڕی ئۆکراینەوە کێشەیەکی توند کەوتۆتە نێوان روسیا و ئیسرائیلەوە. ئیسرائیل سیاسەتێکی زۆر ناحەکیمانەی پەیڕەو کردووە لەم تەنگژەیەدا کە روسیای نیگەران و توڕە کردووە لە خۆی. سیاسەتی ئیسرائیل لەو شەرەدا چیە و چی نیە ئەوە بابەتی ئێرەمان نیە، بەڵکو ئەوەی دەمەوێ ئاماژەی پێ بدەم ئەوەیە کە هتلەر جولەکە دەرچوو بەڵام ئەو رقەی لە جولەکە لە چیەوە هاتبوو. دیارە رێژەیەکی زۆری ئۆکراینی بە ئاینزایی جوو لە ئۆکراین دەژین و وەک دیارەسەرۆکی وڵاتیش، فلادیمێر زیلینسکی، جولەکەیە بەڵام ئەوەی هەموو دنیا واقی وڕماوە ئەوەیە کە ئۆکراین ئیستا لانکەی نازیەت و فاشیەتی هیتلەریە. دەرکەوت و بە ئاشکراش راگەێنرا کە ئەوانەی یارمەتی دارایی و لۆجستی بۆ نازیەکانی ئۆکراین بەتایبەت کەتیبەکانی بەتالیۆنی ئازۆڤ دابین دەکەن بلیۆنێری جولەکەی بەناوبانگی ئۆکراینیە بەناوی “ایهور کۆڵۆمۆسکی.” ئەوەی روسیای زیاتر پەست کردووە کە ئیسرائیل بە ئاشکرا چووە بەرەی ناتۆ و غەربەوە دژ بە روسیا لە کاتێکدا لە رووی مێژوویی و جوگرافیەوە ئەوەندەی روسیا نیزیکە بە ئیسرائیل و جوو ئەمریکا ئەوەندە نزیک نیە بە ئیسرائیل و جوو.
بەسر پێرێکە، سێرگی لاڤرۆف، وەزیری دەرەوەی روسیا گوتی هتلەر رەگێکی جولەکەی بووە رقی لە روسیا بوو، زیلینسکیش جولەکەیە و رقی لە روسیایە. ئیسرائیل بەم قسانە ئاوری تێ بەربوو بەڵام من لێرەدا ناچمە سەر ئەو ئاگر تێبەربوونەی ئیسرائیل و کێشە لێدوانیەکانیان لەگەڵ روسیادا. ئەوەی گرنگە بۆ من سەرچاوەی ئەوەی هیتلەر رەگێکی یەهودیهەبووە و بۆچی ئەوەند رقی لە جوولەکە بووە. لە رۆژئاوا دەیانەوی رەتی بکەنەوە و ئەم راستیە بە تیئۆری موئامەرە ناوببەن بەڵام سەرجاوەی ئەسڵ لای هیتلەر خۆیەوە بووە. چۆن؟ پارێزگارە تایبەتەکەی هتلەر کە ناوی “هانز فرانک” بووە لە یادەوەریەکانی خۆیدا نوسیویەتی کە دەنگۆیەکی ئاوها لە ناو خەڵکدا بڵاو بوو گوایە پاشخانی هتلەر بە ئاین جووە. دەڵێ هتلەر بەتایبەت رایسپاردم کە بە دوای ئەو بابەتەدا بچم. دەڵێ دوای ئەوەی لێکۆلێنەوەم لەسەر کرد وادەرچوو کە نەنکی هتلەر لە باوکیەوە جولەکە بووە و ئەمەشی بێ سڵەمینەوە بە هیتلەر وتووە. بەڵام ئەوەی جێگەی پرسیار و تێڕامانە بۆچی هیتلەر ئەوەندە رق ئەستور و نائینسان بووە بەرامبەر بە جولەکە.
هەموو ئەو حاڵەتە سایکۆلۆجی و مەسەلی دایکی و دەمانی گەنجێتی هتلەر گوایە وای لێکردووە رقی لە جولەکە بێت بنەمایەکی ئەوتۆی بابەتی نیە و شاردنەوەی راستیەکانە. ئەو راستیانەی کە پرە لە مێژووی مرۆڤایەتی. ئەو مێژووەی پڕە لە کێشە و ململانێ و دوژمنکاری و سەرکەوتن بەسەر یەکدیدا لە پێناو دەسەڵات و خۆڕادان و سەردارێتیدا. ئەو رق و دوژمنکارێتیەی لە نێوان کەسە نزیکەکاندا هەیە لە نیوان خەڵکانی دووردەستدا نیە. مەسەلەیەکی ئەڵمانی هەیە دەڵێت لە رقی ئەو کەسە بترسە کە پێشتر ئازیزت بووە. ژیانی کۆمەڵایەتیمان چ لە چوارچێوە خیزانیەکانی وەک برایەتی و هاوڕێیەتی و هاوسەری و خزمایەتی و چ لە چوارچێوەی سیاسی و ماڵی دا پڕە لە رق و ناحەزێتی بەامبەر بە یەکتر تارادەی بەیەکدادان و یەکتر شکاندن و تەنانەت کوشتنی یەکتریش؛ کەجی بەرامبەر خەڵکانی دوور ئەم رەوشە بەو پلەیە بوونی نیە و هۆکارەکەش ئەو ئەرزەیەتە نزیکایەتیەیە کە ململانێکانی تێدا دەڕواتە پێشەوە. شەڕی مێژووی براکان لە هابیل و قابیلەوە دەستی پێکرد. پەیوەندیە خزمایەتیەکان خراپترین پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکانن، هاوسەرگیری زۆر جار وەک دانوستان و دامرکاندنەوەی شەڕ و دوژمنکاری ئەژمارکراوە. ژن لە تۆڵەی خوێن لێرەوە سەرچاوە دەگرێ. ئەمە رۆدەجێتە ناو سیاسەت و پاشقوکگرتن و کوشتنی هاوڕێ و خزم و تەنانەت کەس و کاری خوێنیش وەک برا و ئامۆزا حاڵەتێکی ئاساییە و مێژووی سیاسی دەسەڵاتدارەکان پڕیەتی لەم نموونانە و لای خۆشمان هەن کە لە پێناو دەسەڵات و سەردارێتیدا چۆن باو و کوڕ و برا و ئامۆزا و خزم و کەس و دۆست و هاوڕێی ئازیزی یەکتریان کوشت و دەشیکەن. داخەکە لیرەدایە کە بۆ نیوەندە سیاسیەکە ئاساییە واتە خەڵک بە ئاسایی وەری دەگرن سەرکردەیەک کەس و کاری خۆی بکوژێ یاخود وڵات تاڵان بکات کەچی لێی خۆش دەبن و بگرە چەپڵەی بۆ لیدەدەن و دەنگی بۆ دەدەن و لە هەموو شوێنیکش داکۆکی لێدەکەن لە کاتێکدا گەر ئەوە لە ائستێکی کۆمەڵایەتیدا بچێتە پێش ئەوا ئیتر بە چاوی خراپ و عەیب و عارەوە سەیر دەکرێ و کۆمەڵەگەی ئێمە پڕە لە حاڵەتی ئاوها. بەهەرحاڵ،
ئەوەی من لێرەدا مەبەستمە ئەو رق و دوژمنکارییەی هتلەر لە چەوە هاتبوو بە رامبەر بە جوو لە کاتێکدا خۆی جوو بووە. ئاینەکان هەمان رەنگدانەوەی ئەو حاڵەتە کۆمەڵایەتی و نزیکایەتیەیان هەیە کە پێشتر ئاماژەم پێدا. وەک دەزانین ئاینەکان ئاوها هاتوون: جوداییزم (ئاینی جوولەکە)، کرسیتیانێتی (مەسیحیەت)، ئینجا ئیسلام. هەرسێ دیانەتەکەش لە یەک شوێن و یەک سەرچآویوە هاتوون و بگرە تێکستەکانیش ئەوەندە لە یەکەوە نزیکن هەر بە برا و ئامۆزای یەکتر دەچن. تەنانەت وەکو قەومیش موسا جوو بووە، عیسی جوو بووە، تاکو ئیستا بە تەواویش دیار نیە پێغەمبەری ئیسلام سەر بە کام قەوم بووە بەڵکو تەنها ئەوە زانراوە وەک لە سەرجاوە مێژووییەکانی خۆیاندا هاتووە کە یەکەم هاوسەری محمەد کە ناوی خەدیجە بووە جولەکە بووە و نزیکتری کەسیش لە محمەدەوە ئامۆزاکەی خەدیجە بووە بە ناوی “وەرەقە بن نەوفەل.”
جوداییزم هەردووکیان، مەسیحیەت و ئیسلام، رەت دەکاتەوە و دانیان پیدانانێ و ئەوانیش رقێکی مێژووییان لێ هەلگرتووە. سەرباری پێکەوەژیانی جودایزم لەگەڵ هەر دوو ئاینەکەی تردا، بەڵام جووەکان هەمیشە بە نەفرەتکراون لە لایەن مەسحیەت و ئیسلامەوە. مێژووی پەلاماردانی جولەکە لە لایەن مەسحیحەتەوە پێش هتلەریش رووی داوە و چەندان جار جووەکان توشی کۆمەڵکوژی هاتوون و ئەو کین و رقەی ئیسلام و مەسیحیەت لە جوو هەیانە یەکێکە لە رقە مێژووییە ترسناکەکان و لەهەر شلەقانێکدا جووەکان پەلامار دەدرێن بەڵام ئەمجارە جووەکان، ئیسرائیل، بوون بە بەشێک لە بەرەیەک کە نەدەبوو ببن. قفڵکردنی ئاینی جوو و داخستنی بە رووی ئەوانی تردا هەم جووەکانی وەک ژمارە بە کەمی هێشتەوە و هەم رێگەی خۆشکرد بۆ دوو دینەکەی تر ئاسان پەلاماریان بدەن و ئەزیەتیان بدەن و نابودیان بکەن و ماڵ و حاڵیان تاڵان بکەن و بێکەس کوژیان بکەن. ئەم پەلاماردانانە هیچ بنەمایەکی ئینسانی و ویژدانی و ئەخلاقی و بگرە خوداییشی نیە بەو مانایەی خودا هیم هەموانە بەڵام بۆ ئەوەی دەسەلاتێک جیگیر بکەیت و سیاسەتێک بەریتە پێشەوە تۆ دەبێ حیلەیەکت هەبێت یان بیانوویەکت هەبێ و شتەکانی خۆتی لەسەر کەڵەکە بکەی. لە دەورانی حوکمی ئاینی و راسیستی و فاشیەتبووندا ئاسانترین و باشترین ئامانج ئەو کەمایەتیە ئاینی و نەتەوەییانەن کە لە پەنا دەستی خۆتدا دەژین. پەلاماری هیتلەر بۆ گیان جووەکان لێرەوە هەنگاو هەلدەهێنێ ئەگەرنا هیتلەر لە هەموو کەس باشتر دەیزانی رەگێکی جولەکەیە و ئەفسەرە پلە بەرزە دڵسۆزەکەی لە دەمانی جەنگی یەکەمی جیهانیدا جولەکە بوو، بگرە لە سەرەتاوە ژمارەیەکی زۆر لە جووەکان چوونە ناو پارتەکەیەوە و هەندێکیان هەر مانەوە لەگەڵ ئەوەی بە روالەت ئاینی خۆیان گۆڕی بەڵام لە ناوەخندا هەر جوو بوون و نزایەانیش ئەمەیان ابش دەزانی. بۆ نموونە ئێلی وایزەڵ گەنجێکی جووی هەرزەرکار لە کامپی ئەشڤیتز دەڵێ ئەو دکتۆری ددانەی کە دەهات دگانە ئاڵتونی و زیویەکانی لە دەم دەرهێناین جولەکە بوو. بەهەرحاڵ،
مەبەستم لەوەیە کە بڵێم گەر جوو لە ئەڵمانیادا نەبوونایە و هەر کەمینەیەکی تری ئاینی و نەتەوەیی هەبوونایە هیتلەر هەمان شتی دەکرد؛ چونکە هەر کۆمەڵێک کەم بن ئامانجەکەی ئاسانتر و باشتر دەپێکی و هەرچی ئاستە سیاسی و فکریەکانیشت کە مەبەستت لێی هەیە شتێکی پێ بکەی لەوێدا لە مەودایەکی دیاریکراودا تاقی دەکەیتەوە و هەڵخراندنی خەڵکیش بە دەوریدا ئاسانە و هەدەفەکە زووتر دەپێکێنرێ. جا لەو روانگەیەوەی کە مەسیحیەت و مێژووە دژ بە جولەکیەکەی وەک مادەیەکی خاو لە بەردەستدا هەبوو هیتلەر ئەو مادە خاوەی بەکارهێنا بۆ مەرامی سیاسی فاشستانەی خۆی. کەسی سیاسی لەو جۆرەی هیتلەریش، هەر وەک چۆن لە هەموو شوێنێکی دنیا هەیە، گرنگ بۆیان مانەوە و دەسەڵاتدارێتی و سەردارێتیە و دەست بەسەرداگرتنی ماڵ و سامانە و گرنگ نیە کێ دەبێتە ژێر پاوە گرنگ ئەوەیە بەسەر لاشەکاندا بڕۆم و بگەمە دەسەڵات جا ئەو لاشانە هی خزم و کەس و دراوسێ و هاوڕێ و دۆست بێت فەرقی نیە و ئەوە چارەنوسەکەیانە. فاشستەکان و رەگەزپەرستەکان، هەر وەک چۆن عەلی حەسەن مەجید دەیگوت قەیچێکە با نیوەی گەلی عێراق بکوژرێ لە پێناو سەرۆکی فەرماندە سەدام حسێن، ئاوهاش هیتلەر چەندە بە سەر لاشەی جووەکاندا رۆیشت بیست ئەوەندە گیانی هاوڵاتیە ئەڵمانیە مەسیحیەکانی خۆی کردە قوربانی دەست بەرزکردنەوەیکی خۆی.
کێشە و ململانێک نێوان جووەکان وەک هەر گرۆپ و خەڵکێکی ئاینی تر جیاوازی بیر و کردار و تێزی ئاینی و سیاسی و ئینسانیان هەیە و بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتێکیش گروپێک یا کەسێک ئامادەیە هەموو ئەوانی تر بکاتە قوربانی خۆی وەک هیتلەر کە خۆی جوو بووە و نەیهێشتووە کەس بزانێ تاکو زانراوە و بە رەسمیش پارێزەرەکەی پێی گوتووە نمونەیەکی بەرجەستەی ئەم خاڵەیە و نمونەی تری زۆریش هەن لە شوێنە جیاوازەکانی تری ئەم دنیایەی ئێمە.
من وەک خۆم بەو پێودانگەی مێژوو دەبینم هیچ بۆم سەیر نیە و سەرسام نابم بەوەی کە هیتلەر گەر خۆی رەگێکی جولەکەی هەبێ و جولەکەی قەتڵوعام کردبێ. یەکەم شت جولەکەیی بوون ئاینە نەک نەتەوە و پاشان لە مێژوودا ئەوانەی کۆمەڵکوژی یەکتریان کردووە زۆرتر لە قەوم و تیرەی یەکتر بوون. مێژووە ئاینەکان پیشانی دەدا کە هەموان یەک زمان بوون کەچی باوەڕ و خوداپەرستیەکەی جیاواز بووە بەڵام ئەو کوشت و کوشتارەی بە یەک کردوویانە هیچ پەلاماردانێکی مێژوویی ئەوەی تێدا نەکراوە. هەر بۆ نموونە کوردی خۆمان ئەوەی لە دەستیان هات دژ بە کوشتنی یەکتر لە دەستیان هات. بۆ نموونە، ئیبراهیم پاشای بابان کە بە دامەزرێنەری سلێمانی دادەنرێ و پەیکەرێکی گەورەی لە ناو شاری سلێمانیدا بۆ کاروە و زۆر کوردی خۆشمان بە رەمزی نەتەوەیی دادەنێن لە شەڕی کۆمەڵکوژی نەتەوەکەی خۆیدا کوژراوە. ئیبراهیم پاشا جاشی حوسمانیەکان بووە و چەندان جار شەڕی یەزیدیەکانی کردووە لە ناوجەی موسڵ و شەنگار و لە دوایی جاریشدا هەر لەوێ دەکوژرێ و مەیتەکەشی لەوێ دەنێژرێ.
ئەوەی ئێستا جووەکانی ئۆکراین دەیکەن بە هاوکاری و یارمەتیدانی ماڵی گەورە بۆ نازیەکانی ئۆکراین شتێکە لەم جیرۆک و باسە مێژووییە کۆمەلایتیە سیاسیە ئەگەرنا چۆن دەبێ بلیۆنێرێکی جوو، سەرۆکێکی جوو، یاخود دەولەتێکی جووی وەک ئیسرائیل نە هەر بچێتە بەرەی نازیزمی ئۆکراینی و ناتۆ و غەربەوە بەڵکو پشتیوانی دارایی و سەربازی و لۆجستی هێزێک و قەوارەیەکی نازی هیتلەری بکات. ئەو پڕوپاگەندانەی لە غەرب دەکران وەک هۆکارێک باس دەکرا گوایە بۆچی هیتلەر رقی لە جولەکەیە و مەسەلەکەیان بۆ شتێکی شەخسی دەگێڕایەوە ئەوا نەک هەر راست نەبوو بەڵکو درۆیەکی شاخدار بوو کە خودی هەڵوێستی ئیستای ئەوروپا بە پشتیوانی کردنیان لە نازیەکانی ئۆکراین ئەو درۆیە دەسەلمێنێ.
ئیدریس مستەفا
٧ی ئایاری ٢٠٢٢
