كه خهون دهبێته وێنه،كه خهون دهبێتهشیعر: … ئهدیب نادر
ههڵوێستهیهك لهسهر وێستگهیهكی تری ئهزموونه شیعرییهكهی (سهباح ڕهنجدهر)
ئهدیب نادر
(بهریتانیا)
*شیعروخهون
ئهزموونی ههموو شاعیرێك بێچهند و چوون خهون گهمارۆی دهدات، وێڕای ئهوهیش ههموو شیعرێك تا ئهو ڕادهیه له خهوندا ڕۆنهچووه تاكو خوێنهر وا ههست بكات خهوتوویهكه و لهبریی خوێندنهوه خهون دهبینێ، خهونی به پیت و فهڕ دهبینێ، كه ڕهنگدانهوهی ژیانێكی پڕ چالاكی و كامڵه، ژیانێك كه تژییه له ههموو ڕهگهزهكانی ههڵكردن، ژیانێك (بێدهنگیی دههێنێته دهنگ) و هێنده ڕاستهقینه و بهرههسته (حهكایهتی مردن) له تانوپۆیدا كهمێك له حهكایهتی”ژیان درێژ تره”. جا لهبهر ئهوه شیعر به سروشت وهكو خهون له دوو ناواخن پێكهاتووه، یهكێكیان دیاره، ئهوی دیشیان نادیار، ناواخنه دیارهكه ساختومان و پهیكهرهی شیعرهكهیه كه وشه ههڵی دهچنێت، یانی واقیعه دهرهكییهكهیهتی، بهڵام ناواخنه نادیارهكه بهرجهسته نییه، بهڵكو وێنه و ئیماژ و سیمبوڵا دهیڕسكێنن، له ڕێگای ئهمانهوهیه پهی پێ دهبرێت كه وشهكان له واقیعی دهرهكییهوه دهیقۆزنهوه و دنیایهكی نابهرجهسته، وهلێ دركێنراوی پێ ئافهریده دهكهن.
كهواته شیعر، ههروهكو كۆڵیریج دهڵێت پێویسته بابهتێكی یهكگرتووی ههبێت و پێك هاتبێت له دیار و نادیار، كه به شێوهیهكی سۆزدارانه درك پێبكرێت و به شێوهیهكی سێنتیمێنتاڵانهیش پێش بكهوێت و یهكێك له كارفرماكانی ئهوه بێت كه واقیعی دهرهكیمان لهبهرچاودا دهوڵهمهندتر بكات. بێگومان، مادامهكی شیعری جیددی به دوو ڕهههند مهحكوومه، با بزانین داخۆ مانای خۆی له كوێ ههڵدهگوێزێتهوه و چۆن تهماشای گێتی دهكات و هاوكات چۆن دهبێته بهشێكی دانهبڕاو لێی؟ لهو جوانییانهی كه دایان دههێنێت و به پێی ولیهم ڕای به بههاگهلێكی گرینگ بارگاوییه و لهو سهرسووڕمانه دانسقانهی كه دهیانبهخشێت و لهو وێنانهی كه دهستكاری سروشت دهكهن و به شانازی و فیزهوه تێیدهپهڕێنن و لهو گوزارشتانهیشهوه كه پهرده له ڕووی خهم و پهژارهو كۆڤانه مرۆییهكان ههڵدهماڵن ونهمرییان پێدهبهخشن،یان لهو وردهخۆشیی و ئۆخژنانهی كه قووڵاییهكانی بنیادهمیان لێ پڕاوپڕ دهبێت؟ چی لهو شتانه دێت كه شیعر دهبێته جیهانیان، بێگومان بابهتهكان و ئهزموونهكان ههر به تهنیا نابنه تۆپۆگرافیایهك له كاغهز، تۆپۆگرافیایهك له زمان و خهیاڵا و ههست و سۆزهكان، بهڵكو دهبنه هزر، دهبنه شتی بهرههست وبۆن دهكرێن، دهستیان لێ دهدرێت و ههستیان پێدهكرێت، دهبینرێن و چێژ و لهزهتیان لێدهكرێت.جا ئا لێرهوهیه كه شیعر مانا به جیهان دهبهخشێت، ئهویش به دهرخستنی ئهو پێوهندییانهی كه ههن و پێشتر دركمان پێنهكردوون. بهڵگهنهویستیشه كه بهبێ پهیوهندی نێوان شتهكان ئهو جیهانه وندهبێت، جیهانێكی ونیش خودانی مانا نییه. شیعر پێویسته وهكو بنیاتنانی ئهو دنیایه وابێت كه مرۆڤ – خوێنهر له ناكاو دهكهوێته ناوی و ههموو شتێك بۆی ڕمۆكه، پێشتر نهدیتراوه، حهپهسێنهر و داكاسێنهره، وهلێ داخۆ ههموو شاعیرێك دهكارێت ئهو دنیایه بنیاد بنێت؟ یان له باشترین حاڵهت و باردا ڕهنگه شیعر بكهوێته میانی دوو دنیاوه، كه نه ئهمهیه و نه ئهوهیشه، بهڵام”ئهو”ی خوێنهر دووچاری پشێویی و شپرزهیی دهبێت و نایهوێت له شوێنێكدا ئهوق و قهتیس بمێنێ، واتا گیرۆدهی دۆخێكی سایكۆڵۆجی ئهوتۆ دهبێت كه ئاتاجی بهوه بێت بهسهریدا بازبدات و خۆی لێ قوتار بكات.
شیعر لهبهر ئهوهی مرۆڤ، به پێی نیما یۆشیج، لهسهرزهویدا مهحكوومه به ههموو شتێك و پێویسته به ئهزموونیبكات، كهواته ئهزموونه، یاندووباره كردنهوهی ئهزموونهكانه، به بێئهوهی ئهزموونگهرایی بێت و ههمیشهیش به پرسه كۆمهڵایهتی و ژیانییهكانهوه پێوهندیداره، له ژیان خۆیهوه سهرچاوه دهگرێت و به هۆی ئهویشهوه مانا و وێنه جۆراوجۆرهكانی خۆی دهئافرێنێ و دهسهڵات پهیدا دهكات،”ڕۆحێكه فۆرمێك دادهڕێژێت”پتر لهوهی كه فێنۆمێنۆلۆژیای ئاوهز بێت، فێنۆمێنۆلۆژیای ڕۆحه ئهگهر بشێ ئهم دهستهواژهیهی گاستۆن باشلار وهربگرین، ههڵگری درهوشانهوهیهكی ناوهكییه، ئهو درهوشانهوهیهی كه دیدێكی”ڤیژن” ناوهكییانه لێی به ئاگایه و دهری دهبڕێت. دیاره ئهزموون ههوڵێكی سهرومڕه بۆ سهپاندنی خود بهسهر بابهتدا، دهنگی دیار و بهرجهستهی ئیندیڤیدواڵه،پێوهندییه به دهروونهوه، به كۆمهڵگاوه، به مێژووهوه، كهواته بهم پێیه شتێكی خودییه، بهڵام یهكێكه له ڕهههندهكانی پێوهندی، یان پهیوهندی كردنه به دهرهوهی خۆیهوه، یانی لهو ئهزموونه خودییه ڕادهپسكێت و دهچێته چوارچێوهی ئهزموونێكی مرۆییهوه. بێگومان نوێبوونهوهی ئهزموون، نوێبوونهوهی شێوازی دهربڕین، نوێبوونهوهی ههڵوێستی شاعیر بهرانبهر به ژیان، چێژی زیاتر و توانای زیاتر و وزه و ترپهی شیعریی دهوڵهمهند تر به بهرههمهكانی دهبهخشن.
نیما یۆشیج له شوێنێكدا دهڵێت: نوێبوونهوهی ئێمه، پهیوهسته به نوێبوونهوهی پێوهندییهكانمان لهگهڵا ئهو شتانهی كه پنته تاریكهكان لهبهرچاوماندا ڕۆشن دهكهنهوه. بهمئاوایه شاعیری داهێنهر پهیوهندی نوێ له نێوان شتهكان و مرۆڤ له لایهك و له نێوان شتهكان و مرۆڤ و جیهان له لایهكی ترهوه بهرقهرار دهكات، چونكه ههمیشه مهبهستێتی خۆی له نوێبوونهوهدا بهدیبكات و به پێی پۆڵا ڤالیریش شیعر بهر له ههموو شتێك بانگێشتێكه بۆ بوونگۆڕین. به گشتی شیعر به تهنگهوه هاتن و پهره پێدانه به ژیان، جۆره كێبهركێیهكی ئهو سهرسووڕمانانهیه كه خودئاگامان دهورووژێنێ و لهوه دووری دهخاتهوه كه به خهواڵوویی بمێنێتهوه. به گوێرهی تێفكرینی گاستۆن باشلاریش، ئهو جیهانهی كه تێیدا دهژین ههمان ئهو جیهانه نییه كه بیری لێدهكهینهوه، لهبهر ئهوه ئاتاجمان به ههڵاتنه لێی، زۆربهی جارهكان جێگا بۆ ههڵاتنهكانی شاعیر وێڵگهكانی نووسینه، له ڕاستیشدا لهو دنیایه ههڵدێت كه”برتۆڵد برێخت”لهو باوهڕهدا بوو كه فره دڕنده و وهحشهتناك و خهمۆكه، ئهو شوێنه نییه كه ئهو تێیدههزرێت، بێبهزهییه، له بۆتهیدا ههست به ناكامڵێتی و گومگهشتهیی “Alienation” دهكات، دهنووسێت، نووسین ئهركی ئهوه دهبینێت كه كۆمهك و هاریكاری بكات ههتا بهرگهی ئهو وهحشهتناكی و دڕندهیی و توندوتیژییه بگرێت، ئیتر دنیایهك به وشه دهئافرێنێت كه تێیدا ههست به كامڵێتی و ههبوون و بایهخی خۆی دهكات و ههستی غهوارهیی و ئهیلیهنهیشن تێیدا دهڕهوێتهوه،دنیایهك بهرهنجامی تێهزرینی خۆیهتی و پهی بهوه دهبات كه یۆتۆپیاكهی خۆی دۆزیووهتهوه و ئیدی ههرگیز پێویست بهوه ناكات لێی ههڵبێت.
بێگومان شیعر ههمیشه له ههڕهتی خۆیدایه، ههمیشه له گوڕ و تینه بهراییهكانی خۆیدایه، ههمیشه خاوهنی وزه و تین و گوژمه سهرهتاییهكانی خۆیهتی، له لایهنی ههڵچوونهكانیشییهوه، دهستاوێژێكه بۆ مهعریفه پهیداكردن وكهشفكردن ههروهكو ڕۆجێ گاروودی جهختی لێدهكاتهوه، لهوانهیهشایهتحاڵی خهونێك بێت، یان خۆی خهونێكی خۆش و ناوازه بێت و چهند ساتهوهختێك وهرگرهكهی له كۆژان و خهم و پهژاره ومهینهتییهكانی ڕۆتینێتی ژیان دوور بخاتهوه و لهو دۆزهخهیش دووری بخاتهوه كه له دهوراندهوریدا بهرجهسته كراوه، ڕێگاش نهدات خوێنهر شته جیددییهكانی خۆی له یاد بكات، پێویستیشه ههمیشه ئهركی ئهوه بێت دڵی به ئاگا بهێنێتهوه، شته لهبیركراوهكانی بهێنێتهوه بهر دیدی زهینی و زیندووێتی بكات به خهسڵهتی و قووڵاییهكی تازه له ناخیدا به ڕووناكیی بگهیهنێت، بۆ ئهوهی شادییه ڕاستهقینهكانی ئهو چركهساتانه ببینێتهوه كه تێیدا سهرقاڵی خوێندنهوهیه، چونكه بۆ ئهو دهق ئاوێنهیهكه تهفاسیلهكانی بوون”بوونی ئهو” ڕۆشندهكاتهوه، یان دهبێته ئهو شوێنهی كه له ههموو شوێنێك زیاتر بۆ خۆی دهگهڕێت تێیدا، ئینجا بۆ دنیایهك عهوداڵا دهبێت كه له دهوروبهریدایه. ئهو دنیایهی مرۆڤ شهیدایهتی خودی ئهو مانایهیه كه پهیجۆری گهڕان و دۆزینهوهی دهكات، نهك ههر تهنیا له ژیاندا، بهڵكو له سروشت و ئهدهب و خهیاڵا و خهونهكانیشدا..دهشێت بۆ ئهوه بهدوای مانادا بگهڕێت ههتا لهوهوه مانایهكی پڕ به پێست به بوونی خۆی سهرچاوه بگرێت، چونكه نزیكبوونهوه، یان دهستهبهر كردنی مانا وهكو ئهوه وایه له بوون نزیك بێتهوه، یان بوونی خۆی دهستهبهر بكات.
ئهم دهستپێكه ژوورچهیهكی كورته تا به هۆیهوه بتوانین ئاماژه بهوه بدهین بهشێك له شاعیرانی ههشتاكان و نهوهدهكانیش ههوڵی ئهوهیان دا له ڕێگای ئهزموونگهراییهوه شێوازێك بدۆزنهوه له كاریگهرییهكانی شیعری ترادیسیۆنیی و شێوازی باڵادهستی پێش خۆیان بیان ڕهخسێنێت، بهڵام لهبهر ئهوهی ئهم ئهزموونگهراییه دواجار بوو به كهڵكهڵه و ئامانج ئیدی نیشانهی خۆی نهپێكا، بێگومان ههموو شتێكی هێنایهدی تهنیا شیعری جیاواز نهبێ، دهنگی زۆربهیش نهبووه خودانی تایبهتمهندییهكی ناوازه و ههر لهناو جاڕوجهنجاڵیی دهنگه تهقلیدییهكاندا قهتیس مان و بهدوای خۆیاندا سهدایان بهجێ نههێشت. یهكێك لهو ناوانهی كه تابهحاڵا دوور و نزیك لهو تهقهللا و كۆششه سهرومڕه و ئهزموونێكی سهرنجڕاكێشی نێوهنده شیعرییهكهیه و ههڵوهستهی خوێندنهوه بۆ خۆی دهستهبهر دهكات، ئهزموونی (سهباح ڕهنجدهر: 18/11/1965_ ههولێر)ه، چونكه لهسهر ڕهوتێكی تایبهت به خۆی دهڕوات و دهنگێكی زاڵا له ئهزموونه شیعرییهكهی ڕسكاوه و توانیوێتی پشت لهو ئهزموونگهراییه بكات، كه سهرقاڵییهكی زۆری ناوهتهوه و بهردهوام -یشه. دیاره بۆ ئهو ئهزموونگهرایی نهبووه به ئامانج، بهڵكو بووه به دهستاوێژ بۆ خۆدۆزینهوه، بۆ ههڵگرتنی دهنگ و ئهزموونی تایبهتمهندی خۆی.
ئهم شاعیره ههر له قۆناغه بهراییهكانی ئهزموونهكهیهوه دوالیزمێك به فهزای شیعرهكانییهوه بهرچاو دهكهون، یان دوو ئاقاریی و دووڕووبهرییهك دهخهنه ڕوو، یهكێكیان تابڵێی ڕوون و خۆ بهدهستهوه داو و ئهوهی دیشیان تابڵێی لێڵا، سهخت و خۆبهدهستهوه نهداوه، كه ئهمیش لهوهوه سهرچاوهی گرتووه كه به مهعریفهیهكی كهمی تیۆرییانهی زمانهوانییهوه ههوڵی داوه خۆی لهو واژهنامه سنووربهند و دیاری كراوهی نێوهندهكه بدزێتهوه و ههوڵی بهزاندنی سنووری زمانیشی داوه، بێگومان ههمیشهیش ههوڵهكانی ئامانجیخۆیان نهپێكاوه و تهمومژ یهخهیان پێگرتووه، جگه لهوه فهرههنگێكی بێسنوور و پۆلێننهكراوی كردووه به دهستاوێژ و كهرهستهی مامهڵه كردن بۆ نووسینی شیعر و بهردهوامیدان به ئهزموونهكهی كه تاڕادهیهك كۆمهكی ئهوهی كردووه ڕهنگێكی تر به پالێته شیعرییه لۆكاڵییهكان ببهخشێت و ئاسۆیهكی دی بهو هاماجه بدات كه ئهزموونه جیاوازهكانی تێدایه. ئهزموونی ئهو شتێكی خوازراو نییه، بهڵكو داهێنانی ژیانهكهیهتی، تێكهڵا نابێت به ئهزموونی هاوسهردهمهكانی، چونكه خاوهنی سنوورهكانی خۆیهتی و له نێوانی تایبهتمهندییهكانی خۆی و دهرهوهی خۆیدا جێگیری كردوون. دنیاكهی ئهو تایبهته و جیاوازییهكهیشی بهرجهستهیه، تهنانهت ئهو بابهتانهیش كه سهودایان لهگهڵدا دهكات له جوغزی بابهته باو و سووننهتییهكاندا جێگا بۆ خۆیان دهستهبهر ناكهن، ئهگهرچی سهرباری ههوڵه بێلێبڕهكانی هێشتایش تهواو خۆی له بونیادی كلاسیكییانه و ڕۆمانسییانهی زوبان ڕانهپسكاندووه، بهڵام تاڕادهیهك توانیوێتی خۆی له دنیابینییه سوواوهكان دابڕێت و به شێوهیهكی گشتگیرانهتر به ژیان و مرۆڤ و بوونهوه پهیوهست بێت.بێگومان ئهو به دید و تێڕوانینی كهسی دی شتهكان نابینێت، بهڵكو به دیدی ڕۆشن و وردبینانهی خۆی پهیان پێدهبات و كهشفی دیكهیان بۆ دهكات و له زهمینهیهكی كۆمهڵایهتییهوه چاودێری شتهكان دهكات و لهناو تێكستهكانیدا بهرجهستهیان دهكات، سهفهر له تانوپۆی وشهكاندا دهكات، وشهكان جوگرافیای تایبهتمهندی دنیایهكن،له مانای فهرههنگیی خۆیان داماڵراون،نائاسایین، بهڵام شیعر پیتێنهره، به مانای نادژهباو دهیانپیتێنێت و بهمهدلوولی دیكه دهیهوێ فرچكیان ببڕێت، بۆیه ئهو مانا شیعرییه تازانه وای لێدهكهن به تاسهو مهراقهوه سهفهرهكانی ئهنجام بدات و ههر گهشتێكیشی له گهشتهكهی پێشووی جیاواز بێت و تامو بۆیهكی تری ههبێت.
لێرهوه دهتوانین بڵێین نووسین سهفهرێكی ههمیشهیی ئهوه، وێستگاگهلێكی زۆر و زهبهندی تێدایه، بهڵام لهبهر ئهوهی خود له بوونگۆڕكێیهكی بێچهند و چووندایه بۆیه بهردهوام پێویسته لهسهری وێستگاكان بهجێبهێڵێت و دووباره تاسهی بینینی خود به شێوه جیاوازهكهی كهڵكهڵهی گهمارۆ بدهن. كهواته كۆچكردن بۆ دۆزینهوه و ئاشنابوون به خود و شتهكان خودی نووسین خۆیهتی، ههر بۆیه له ژیانی ئهودا نووسین ئهو نیشتیمانهیه كه ناسنامهی دهداتێ، مادامهكی ئهو بهردهوامه لهوهی مامهڵه به وشهوه بكات، ئینتیمای ههیه و خاوهنی نیشتیمانه، چونكه نووسین بۆ ئهو هاوتا و هاومانای ههموو شتێكه. بهم پێیه ههموو نووسینێك بۆ ئهو شوێنێكی تازهیه، كه دهقێك دهنووسێت دهگاته شوێنێكی تر یان وێستگهیهكی تر، بهڵام بێههدادان بهجێیدههێڵێت، چونكه قووڵا لهناخی خۆیدا دهزانێت ئهوێ ئهو جێگایه نییه كه ئهو نیازێتی و ئیدی گیرۆدهی شوێنێكی تر دهبێت كه له خهیاڵگهیدا هێڵ و ڕایهڵهكانی شهقڵا دهگرن، ئامانجیش ههر یهك شته دهبێ ههوڵهكانی سهرلهنوێ بخاتهوهگهڕ ههتا پێیبگات، بێ شك بۆ ئهوهی دووباره بهجێیبهێڵێتهوه، دووباره بهدوای شوێنێكی تردا بگهڕێتهوه، وهكو بڵێیت پێشوهخت بزانێت گهیشتن به جێمهبهست كوشتنی خودی مهبهسته، بۆیه ڕاوهستان و ستاتیك بوون لهسهر ڕووبهری یهك دهق و گهیشتن و جێگیر بوون له وێستگایهك ڕهتدهكاتهوه، بهڵام ئایا تێیدهپهڕێنێ؟ بێگومان ههموو ههوڵێكی بۆ تێگهیشتن و دركێكی زیاتر و باشتره له خود و مرۆڤ و دهوروبهر، كه دواجار دهبێته هۆی ئهوهی كه خودی خۆی بهرههڵدا بكات، یان ئهو خودئاگایی و ویژدانه بهرههڵدا بكات كه له تووناوتوونهكانی ناخیدا ئهوق و مهڵاسه، كه ئهمهیش كۆمهكی خوێنهر دهكات پتر له خودی خۆی حاڵی بێت و به ناواخنێكی دینامیكیزیندوو بێت، تیشكێك لهناخیدا ههبێت ههتا ژینگهكهی خۆی پێ بهدیبكات، ژینگه وهكو خۆی كه ههیه، ههقیقهتهكهی ئهگهرچیش تاڵا و ئازاربهخشه، ئهگهرچیش بێزاركهر و بێزهوهر و قێزهوونه، نهوهك ئهو دهمامكانهی تێههڵبكێشێت بۆ ئهوهی ههست بهوه بكات كه شتێك له ژیانی ونه و له سایهیدا ههست به ونیی و ناتهواوییهكهی بكات. له سۆنگهی ئهمانه و گهلێك شتی دیش كه باس له دیمهنی شیعرییمان دهكرێت، ڕهوا نییه و نایشكرێ سهباح ڕهنجدهر جهمسهرێكی ئهم دیمهنه پێك نههێنێت، چونكه ئهو له گۆشه و ئهزموونێكی جیاوازهوه هاتووهته ناو دیمهنهكهوه و پشتگوێ خستنیشی سڕینهوهی یهكێكه له ڕهنگهكانی كۆلكهزێڕینه و كاری كرده نییه و دیمهنی شیعرییش ههرگیز كامڵا نابێت ئهگهر دهنگهكان و ئهزموونهكان كۆپی و هاوچهشنی یهكدی بن و هیچ جیاوازییهك له نێوانیاندا ئامادهیی نهبێت، له كاتێكدا جیاوازبوون شهرتبهندیی سهرهكییه و تا ئهوپهڕی له دامهزراندنی دیمهنێكی شیعریی كامڵا و تهندروستدا بایهخداره.
*وێستگهیهكی تری ئهزموون
لهدوا كۆشیعریدا كه”سروودی زهوی، له بڵاوكراوهكانی دهزگای چاپ و بڵاوكردنهوهی بهدرخان، چاپخانهی هێڤی، ههولێر 2012 “یه سهباح ڕهنجدهر جارێكی تر ئهو كۆنسێپته تۆخدهكاتهوه و ژاوهژاو و ههراوهوریا بێكۆتاییهكانی ئهم جیهانه بێسهروبهروجهنجاڵه ڕووبهڕووی ئاستهنگی جیاوازبوون دهبێتهوه، جیاواز بوون لهسهر ڕێگاكهیدا ئاستهنگێكی تابڵێی زهبهللاحه، چونكه بهرزبوونهوهیهكی ناچیزی هۆشیاریی خودیی بهرگرییهكی توندی دژی شیعر هێناوهته ئارا، مهیلێكی ئهوتۆیش لهناوهندهكهدا پهیدا بووه كه دهیهوێت ههموو شتێك ڕوو له لۆژیكگهرایی بكات و هیچ حیسابێكیش بۆ ئهوه ناكرێت كه شیعر لۆژیكی تایبهتی خۆی ههیه و خۆڕسكێتی و عهفهوییهتی خهون بهسهریدا زاڵه و ناتوانێت به لۆژیكێكی جیا لهوه بارگاوی بكرێت و له ههمانكاتیشدا ناسنامهی خۆی بپارێزێت و نهبێت به شتێكی دی. دیاره كه ئهم كۆشیعره دهخوێنینهوه بهر له ههر شتێك پهی بهوه دهبهین كه ئهو له پڕۆژه شیعرییهكهی خۆی بهولاوه ئهفیلییهتی”ئینتیما”بۆ هیچی تر نییه، كاتێكیش بمانهوێ باس لهم وێستگه، یان ئهزموونه بكهین، ئیدی پێ دهنێینه ئاقارهكانی ئهزموونێكی تاكمهندانهی دانسقهی پڕاوپڕ له خهونی گچكه گچكهی مرۆڤه ڕاستهقینه تاڕادهیهك نادیارهكان، كه چهشنی پڕۆژهیهكی خولیادار له تۆپۆگرافیای شیعریی نهدۆزراوه دهگهڕێت و دهبێ ئێمهیش كهشفی ئهوه بكهین بۆ ئهوهی بزانین له كوێدا دێنهدی.
لهم كتێبهدا تێكسته شیعرییهكانی ههوڵی ئهوه دهدهن بهرهو مهودا دوورهكان بمانبهن، بۆ شوێنێك دهمانبهن كه له ئهزموونه تایبهتمهند و كهسییانهكهی شاعیرهوه بهرجهسته دهبێت، یادهوهری خۆی و دینامیكییهتی ئێستای ئهو واقیعهی كه گهمارۆی دهدات ئیحای شیعرهكانه و خودی خهیاڵێكی سوریالییانهیش كه مهحاڵه له دهق بكرێته دهرهوه، چونكه به ڕامكهری یادهوهری و كۆی شتهكانی تر دادهنرێت و به ڕۆحی سهرجهم شتهكانی جیهانیش جهستهی تێكست لێوانلێو دهكات و ژیانیان پێدهبهخشێت، ژیانێك كه ئامانجی تهنیا نامۆكردن و سهرسامكردنه.
بێگومان ئهوهی بهدیقهتهوه له ئهزموونی ئهم شاعیره ڕابمێنێت ئاسانه وێستگا سهرهكییهكانی جیاكار بكاتهوه، ئهگهر چی (زێوان – 1988) دایكی ئهزموونهكانێتی و تا ئێستایش لهوهوه دهقهكانی دانگهڕێزه دهكهن و ئهوه سێبهری ئهوه، كه درێژه به نووسینی دهدات و ڕهنگی خۆی به سهرپاكی وێستگهكانی تر دهدات و ئهم ئهتمۆسفیرهیش دووباره دهبێتهوه، كۆتوبهندی ئهو سهروبهندهی ژیانی ههڵدهگرێت و لهژێر كاریگهرییهكهیدا پڕۆسهی نووسین به ئهنجام دهگات و كاردهكاته سهر شێوازی نووسین و زمان و بابهتهكانی، بهڵام پاش ئهم دهستپێكه بهرجهستهیه پهنادهباته بهر ئهزموونێكی دیكه، ئهویش ئیشكردنه له زمان، زمان وهكو جهستهیهكی خاڵی، بۆیه شهكڵییهتێك بهرههم دههێنێت و ههر دهشبێت وهكو شهكڵێك مامهڵهی لهگهڵدا بكرێت و پهیجۆری هیچی لێنهكرێت، بێجگه له نامۆكردن و سهرسامكردنی خوێنهر بهو شهكڵهی دووباره دهبێتهوه و دهلالهتی ئهوهیه كه سهباح لهناو قهیرانی بێ ناوهڕۆكی و بێ بابهتی دا نوقم بووه و شیعر لهلایدا بهدوای زماندا دهگهڕێت و خۆی لهودا دهبینێتهوه.جاروباریش ئهم ئهزموونگهراییه زمانییه یهخهگیره و بنبهستیی به بهرههمهكانی دهدات، چونكه زمان لهگهڵا بوونه ئاساییهكهی خۆیدا مهودا وهرناگرێت و ڕهنگه خۆی تهنیا لهوهدا ببینێتهوه كه جێگۆڕكێ به كۆنتێكستی دهستهواژه و دێڕه شیعرییهكان بكات و ئامانجیش ههر وهكو پێشتر ئاماژهم پێدا نامۆ كردن و سهرسامكردنه و هیچی تر.
بێگومان ئهم مامهڵه كردنهی ئهو لهگهڵا زمان، ئهودیو، یان ناوهوهی زمان بهرههم ناهێنێت،تهنیا تهعبیر له خودی خۆی دهكات و بهس، واته ههر تهنیا نمایندهی خۆیهتی و هیچی پێ نییه..ئهمهیش له سۆنگهی ئهوهوه ڕهنگه سهرچاوه بگرێت كه ههوڵی خوڵقاندن و دامهزراندنی ڕهمزهكانی خۆی نادات و ههست دهكرێت ئاوێته كردنێك له میان ڕهمز و تهمومژدا بوونی ههیه و جێگۆڕكێ دهكهن. سهرهنجام جیاكردنهوهی ڕهمز و تهمومژیش مهحاڵا نییه، چونكه له كۆنتێكستی دهقدا ههردوو به شێنهیی بهدیار دهكهون و كه ئهوهی دووهمیان كاریگهرییهكی نهگهتیڤ بهسهر ههموو ئهزموونێكدا بهجێدههێڵێت و خوێنهر توانای ئهوهی نابێت تهماس و پێوهندییهكی دیالهكتیكییانه لهگهڵا ناوهوهی زماندا ببهستێ، سهرباری ئهوه به دهرهوهی زمانیش نامۆ دهبێت، یانی ئهزموونێكی له مانای ناوهكیی بێبهریی و له مانای دهرهكیی، یان شهكڵیش بێبهریی، ئهمهیش له بۆچوونیدا نموودێك بۆ ئهو ئهزموونه گهڵاڵه ناكات. ئهمه تا ئهزموونی (سهدویهكشهوه) درێژهی ههیه و لهوێدا تێپهڕاندنێك بۆ ئهم بار و ڕهوشهی نووسین بهرجهستهیه و پاش ئهوه گهڕانهوهیهكی تر ههیه بۆ خاڵی سهرهتا.
بێگومان(نیما یۆشیج) وتهنی: ههموو بهرههمێكی هونهری به هۆی بهرههمه پێشینهكانهوه پاراو كراوه. ئهم ئهزموونه ئاڵۆزهیش بێشك كاریگهری ئهزموونی تر به شێوهیهكی جیا تێیدا ڕهنگی داوهتهوه و ڕهگوڕیشهی دهچێتهوه سهر شیعری كلاسیكی كوردی و (گۆران) و (فۆلكلۆری كوردی) و (كهلهپووری گۆرانی) و (ئهفسانه) و دواجار دهچێته سهر (شیعری جیهانی)، له لایهكهوه نهفهسی نهفرهتئامێزی بۆدلێر و زمانی پهردهپۆشكراوی سان ژۆن پێرس و له لایهكی ترهوه ئیلیهتی ئیماژگهرا و ههندێك ڕهگهزیان لێ وهردهگرێت، وهكو ڕهگهزی زهقكردنهوهی نهست و بازدان، یان گواستنهوه و قاوغ كردنه بهر زوبان و وهرگرتنی مهودایهك لهگهڵا زمانی باو و ههوڵدان بۆ خوڵقاندنی هاوتاییهكی بابهتییانه و دواجاریش تهكنیكی گێڕانهوه، ئهمانهیش لهو مامهڵهیهدا بهرجهسته دهبێت كه ئهو لهگهڵا زمان و بهكارهێنانهكانیدا دهیكات ، لهگهڵا تهكنیك و بهكارهێنانی وێنه و بیرۆكه و كۆنتێكستهكانی نووسیندا دهیكات و بهشێوهیهكی دیكه كاریگهرییهكه لهو چڕوپڕییهدا دهردهكهوێت كه دهقهكانی دهستهبهر دهكهن و به چهند قۆناغێك و چهند تێكهڵكێش كردن وگرێدانێكی پاش و پێش كه لێكدانێكی لۆژیكی پێكهوه دهنێن و ڕۆشناییهك به دهستهوه دهدهن، كه ڕۆشنایی مانایه، یان گهمهی پاش و پێش خستنی وشهكان و دێڕهكان كه زۆرجار ڕمۆك و سهیر دێنه بهرچاو و ئهركی خوێنهره كه دایبڕێژێتهوه و سهرهدهرهی تیمهی شیعرهكان بكات و مانا ههڵێنجێ و چێژ و لهزهت دهستهبهر بكات.
دیاره دنیای واقیع ههمیشه له دنیای شیعر بچووكتره بۆیه ههمیشه تێبینیی ئهوه دهكهین كه شیعر بوونهوهرێكه سهرلهبهری دنیا بچووكهكان له ههناویدا جێدهدات و وێنهی جیهانێكی بێ مانا ناكێشێت، بهڵكو كهشفی بێمانایی دهكات و ڕاوی مانای نادیار دهكات، بێگومان له پێناوی گهیشتن به خود ئهویش له ڕێگای خهیاڵهوه، به نێو خوددا ڕۆدهچێت، پهی به نادیار و شاراوهكانی دهبات، لهو ڕێگایانهیشهوه تهقهللا دهدات ڕۆح بخاته بهر تیشكی ئهو جیهانه درهوشاوهیهی كه بیری لێدهكهینهوه، چونكه ئهو لهبارهی ڕۆحهوه نانووسێت، بهڵكو لهبارهی ئهو گڕوكڵپه و بڵێسهیهوه دهنووسێت كه لهناو ڕۆحدا پهنامهكه، ههروهكو كازانتزاكیس دهڵێت: خودی ئهو گڕوكڵپهیه داینهمۆی نووسینه، داینهمۆی ژیانه، داینهمۆی ههموو ههوڵا و كۆششهكانی مرۆڤه. بێگومان”سروودی زهوی”دهمانكات به خودانی چركهساتێكی دانسقهی ئهزموونێكی مرۆیی و ئهو نهێنییانهی كه لهناو ترپه عاشقانهكانی دڵێكدا خۆیانمان ڕادهست دهكهن. له فهزای شیعرهكاندا پهی به بوونی ئاسۆیهكی جیاواز دهبرێت، چ له ڕووی وێنه و چ له ڕووی فهزای شیعرییهوه چ له ڕووی ئامراز وتاكپهیڤهكانهوه كه تادێت مهودای بهرفراوانتر دهگرنهخۆ، چ له ڕووی مامهڵه كردن لهگهڵا بابهت، یانفۆرم، یان ڕیتم، چ له ڕووی دنیابینییهوه، كه گۆشهنیگا جیاوازهكانی بهرههم هێناوه. له ڕاستیدا ئهوهی دهكرێت له دهقهكانی شاعیرێكدا دیاری بكرێت به شێوهیهكی گشتیی له دوو جهمسهر، یان تهوهردا خۆی سێنتهریزه دهكات، ههروهكو میشێل ئۆتان له”سیمیۆلۆژیای خوێندنهوه”دا بۆی چووه و دهستنیشانی كردووه، ئهوانیش:
*شوێنهكانی یهقین.
*شوێنهكانی گومان.
*شوێنهكانی یهقین و شوێنهكانی گومان
بێگومان له جهستهی دهقدا ههمیشه شوێنهكانی یهقین ئهو شوێنانهن كه زۆرترین ڕوونی و ئاشكرایی و زۆرترین دهركهوتن به خۆوه دهبینن و دهكرێ یاریدهدهربن بۆ چوونه ناو فهزای دهقهوه. بهڵام شوێنهكانی گومان پنته تاریكهكانه، تهمومژهكانه، سیمبوڵه نادیارهكانه، ئهفسانه لێكنهدراوهكانه، ئاڵۆزییهكانه، لوغزه ههڵنههێنراوهكانه و ئهو جێگایانهشه كه ناتوانین لهناو تێكستدا پێكیانهوه ببهستین و پێوهندییان له نێواندا دروست بكهین، ئیدی ئهمهنده ئهستهم و داخراو دهردهكهوێت وا له خوێنهر دهكات ناچاری ئهوه بێت كه پێشنیاری ههندێ گریمانه بكات بۆ لێكدانهوهی ناواخنی جۆراوجۆری دهقهكه و ههندێ جاری دیش دهرخستنی چهند تهئویل و ڕاڤهیهكی جیاواز بۆ گهیشتن به تێگهیشتنێكی گونجاو و بهجێ. با به زاراوهكهی”یاوس”، واته”ئاسۆی چاوهڕوانی” لێكیبدهینهوه،دهكرێ بوترێ له ههندێ شوێندا”ئاسۆی چاوهڕوانی” خوێنهر و دهق كارلێك دهكهن و یهكدهگرنهوه، یانی تێگهیشتن و هاوگونجان دروست دهبن، (شوێنهكانی یهقین)..له ههندێ شوێنی دیشدا”ئاسۆی چاوهڕوانی”خوێنهر و دهق كارلێك ناكهن و پێكهوه ناگونجێن، ئیدی له دهرهنجامدا تێنهگهیشتن و نامۆبوون و نهگونجان بهرانبهر به تێكستهكه دێته كایهوه، ئهمیش واته (شوێنهكانی گومان).لێرهیشدا ههوڵا دهدهین له ههندێ جێگادا تاڕادهیهك پهیڕهوی له”شوێنهكانی یهقین”بكهین و تهنیا دیارییان بكهین به بێئهوهی خۆمان له ڕاڤهكردنهوه و چوارچێوهڕێژ كردنی دهقهكان بدهین.
له زۆرینهی شیعره بهرههم هاتووهكانی ئهم سهروبهندهدا زمان و بنیادهكهی بوونهته خودی دهق، زۆر شاعیریش به بهردهوامیدان به نووسین ئامادهیییهكی چوست و چالاكیان لهناو دیمهنه شیعرییهكهدا ههیه، بهڵام سهرهنجام ههموو شیعرێكی تازهیان ههر تهنیا شیعرێكی تره و ژمارهیهكی تر له كهلهپووری شیعریان دهچێته سهرهوه نهك جۆرێكی جیاواز و نوێی گوزارشتكهر بێت له ئهزموونهكانی شاعیر خۆی، بهڵكو پهی بهوه دهبرێت كه دووپاتكردنهوه و كۆپیكردنی ئهزموونی یهكدییه، یان ئهزموونی شاعیرێكی جیهانییه و جوینهوهی ئهو شتانهیه كه دیتران خواردوویانه. دیاره بهشێكی زۆر و بهرچاوی شیعری ههنووكه خۆی له قووڵاییهكان بهتاڵدهكاتهوه، لهبهر ئهوهی له قووڵاییهوه سهرچاوه ناگرێت،تهنیا و تهنیا ڕووكارێكی دهرهكییانه پێشكێش دهكات، بۆیه ئاكام هزرێكی شیعرییانه و شیعرییهتێكی جیاواز دانامهزرێنێت، ئهمهش له ههقیقهتدا قهیرانی شیعری ئێستایه، سهرنج دهدهین زمان هیچ جۆره گۆڕانكارییهك به خۆیهوه نابینێت و ههموو دهقهكانی تاقه شاعیرێك سهروبن بكهین زمان ههر خۆیهتی و ههمان ڕۆڵی خاو و سادهی خۆی دووباره دهكاتهوه و ههستی ئهوهمان پێنابهخشێت كهوا شتێكی نوێی پێیه و ڕۆڵێكی تازه دهبینێت و به ڕووی مانادا كراوهیه و دنیایهكی جوداواز دادهمهزرێنێت. بهڵگهنهویستیشه كه خاوهنی دهقێكی زۆر و زهبهندین، بهڵام دنیابینیی و ئهزموونی تایبهتمهند و ئهتمۆسفیری كهسیی لهو دهقانهدا ئامادهییهكی زۆر كهمیان ههیه، دیاره كه شیعریش، ئهگهر لهمانهوه نهڕسكێت ئهوا بۆشاییهكی بێتانوپۆ بهرههم دههێنێ و به هیچهوه پهیوهستمان ناكات. به كورتی لهبهر ئهوهی له هیچێكهوه سهرچاوهی نهگرتووه و هیچ پێوهندییهكی به ئهزموونی كهسییهوه نییه، ناتوانێت هاوشێوهی خهونێك خوێنهر دزه پێبكاته ناو بۆتهی خۆیهوه، ئیدی كردهی شیعریی كردهی سهرهكییه له دهقی شیعرییدا و هیچ شتێكی دی پاساوی بوون و نووسینی ناداتهوه، بهڵام چۆن چۆنی شیعر به بێ ئهزموونێكی خودیی خۆی دێنێته دی و زیندوویش دهبێت؟
*دیارترین شوێنهوارهكانی ئهزموون
بێگومان دهتوانین بڵێین دیارترین شوێنهوارهكانی ئهزموونی سهباح، خۆی له دیمهنه شیعرییهكهیدا بهرچاو دهخات،كه خۆی له خهون وخهیاڵا و گۆرانی و دۆست و دوژمن و دهوروبهر و باڵنده و سروشت و منداڵهكانی خۆی و ڕهمز و ئامرازه ئایینییهكان و منداڵیی دا دهبینێتهوه و له میانهی وێنهوه دهجووڵێتهوه و سهرهنجام بۆ ئهوهی له پڕۆسێسی خوێندنهوهدا، كه گهڕانێكی پڕ چێژ و سوودمهنده بۆ مانا خۆی بگۆڕێ و ببێته بیرۆكهیهكی بهرجهسته پێویسته ئاوهز بۆ وێنهیهكی زهینیی وهریبگێڕێت، چونكه:
له ئاوێنهی نووسیندا دهستێك دهبینین
جێگۆڕكێ به دهنگ و بێدهنگی دهكات سروودی زهوی: ل6
لهم ئهزموونهدا، ئهگهرچیش له خۆی و ئهوانی پێشووتری فره دوور نهكهوتووهتهوه، كهچی سهربار به ئاسۆیهكی تازهی دنیاكهی خۆی دهمانناسێنێت، له شهقامی دژوار و ناسكی شیعر ههنگاو دهنێت و دهیهوێت بهرهو پێشهوه تهكان بدات و ههر لهو ڕێگایهشدا زیندهگی خۆی بهدی بهێنێت، ههناسه گهرمهكانی، تاسه و حهسرهته بێدواییهكانی ئامادهییان له فهزای تێكستهكاندا ههیه و خاوهنی زیندهگییهكی لێوانلێوه له ههستیارییه مهعنهوییهكان و جیایه لهو ژیانهی كهخهڵكی ئاسایی دهیگوزهرێنن. له كوێ ئهو ههستیاری ویادهوهری و وردهكاری و تهفاسیلانهیش كه له ئاوهزیدا گهنجینه كراون دهقهكانی شهقڵا دهگرن و دێنه ئاراوه:
پووشی قهراغی ڕێگا خهواڵوون
ئهسپ به ماتی به تهكیاندا دهڕوات
……………….
……………….
تهمهنی جوانوویی لهناو دڕكی دهم تیژ و نزیك گورگ گوزهراندووه
سهر ڕادهوهشێنێ و چاو ههڵدهبڕێ سروودی زهوی: ل9
ئهرێ خۆر به پۆستاڵا یان به پێڵاوی ئاوریشم بۆ لامان دێت
سروودی زهوی: ل5
*وێنه شیعرییهكانی ئهم ئهزموونه
له ئهزموونی ئهم شاعیرهدا له شیعرێكدا چهندین جار سهرنج دهدرێت كه گواستنهوه له وێنهیهكهوه بۆ وێنهیهكی تر زۆرجار ڕوو دهدات، ههندێك جار پهیوهندی لاوازوكزی ئهم وێنانه پێكهوه و دهرچوونیان له كۆنتێكستی ئهسڵیی دهق، ههناسهسواری نهك ههر به دهقهكه، بهڵكو به خوێنهریش دهبهخشن، چونكه ئالوودهبوون و پابهندبوونی فیكری خوێنهر كتوپڕ شهقار دهكهن و دوای چهند وێنهیهكی ههندێكجار دژ بهیهك دێنهوه سهر بابهته ئهسڵییهكه و ئهمهیش بۆ ئهزموونی دهقێكی جیاواز زیانمهنده. ماكلیش له كتێبی”شیعر و ئهزموون”دا دهڵێت: له هونهری شیعردا ئهوهی كه مانا بهدی دههێنێت پێوهندییهكی تایبهتییه له نێوان وێنهكاندا، یان وهكو ئهو ناوی دهنێت هاوسهرگیریی وێنهكانه، سهرهنجام ئهوهی دهردهكهوێت له كۆی گشتیی شیعرهكه، یان یهكێتیی بابهتیی وێنهكان یهك مانای هاوبهشه كه له ئهنجامی یهكگرتنی چهند مانایهك پێوهندییان پێكهوه پهیدا كردووه، پهیوهندی ئهو شتانهی كه هیچ پێوهندییهكیان پێكهوه نییه، ئهوهیه كتومت مانا له شیعردا، مانای جهوههرییانهی هونهریش كتومت ئهو پێوهندییهیه، چونكه دهبێ پهی به دهقێكی دیكه بهریت، دهرك بهوه بكهیت كه ههوڵهكانی شاعیر بۆ بهركهماڵا دانه بهو دهقه پهنهانه، مهبهست ئهو دهقهیه كه بهلهسهیه و دهبێ لهكاتی خوێندنهوهدا بگیرێت و واژه له مانا پانوپۆڕتر نهبێت و ههر وشهیهكی جهخت لێكراو وشهیهكی دی دابنێت تا ئهو دهقه پهنهانهی بۆ دروست بێت. لهم وێستگهیهدا، (سهباح ڕهنجدهر) ڕهسهنێتی به ئهفسانه تایبهتییهكهی خۆی دهدات، كه به درێژایی ئهزموونی نووسینی خۆی ههوڵی داوه بنیادی بنێت. لهڕاستیدا ئهمه ههوڵێكی گهورهتره بۆ چهسپاندنی سیمبوڵهكانی، ئهو سیمبوڵانهی كه به هۆیانهوه پێوهندییهكی تۆكمه و پتهوتر به ئێستا و سهروبهندهكهیهوه دهكات، ماڵی شیعر ودنیابینییهكهی خۆیشی دهوڵهمهندتر دهبێت.دنیابینیی شیعرییش، ههر وهكو دكتۆر عهلی جهعفهر ئهلعهللاق دهڵێت: هاوكووفی خهونه، هاوكووفی دیدی سۆفیانهیه، ئاوێته بوونه لهگهڵا بوونهوهردا، یهكانگیر بوونه به شتهكانی یونیڤێرسهوه. ئیدی ئهو له ههوڵهكانیدا بۆ هێنانهدی شیعرییهتێك دهگهڕێت كه ئهوهی پێشووتری تێپهڕێنێ و بیگهیهنێت به ئاسۆگهلێكی تازه و مهوداگهلێكی بهرفراوانتر، چونكه بۆ ئهو ئێستا ئهو شیعرییهتهی قۆناغهكانی پێشوو بووهته شتێكی نادژهباو و ترادیسیۆنیی و ئهگهر تێی نهپهڕاندبێت واتا بهر له ههموو شتێكی ئاسۆی شیعریی خۆی به سنووربهندیی بهخشیووه و مهوداكانی كورت و ڕهههندهكانی كهم كردووهتهوه:
جوانی له بارێكی شڵهژاودا خۆی پیشاندام
دهموچاوی سروشت به ئاسانی ئهشكهنجه دهدرێسروودی زهوی: ل32
*ئیگۆی ههڵئاوساوی دووپاتبووهوه
پێموایه (سهباح ڕهنجدهر) له تانوپۆی دهقهكانیدا خودی خۆی بهرجهستهتر، تۆختر، ههڵئاوساوتر بهدیار دهخات لهوهی كه ههیه، ئهو خودهی كه لهودیو فۆرمهكاندا كاڵدهبێتهوه، زۆرجار له كات و شوێن ڕادهپسكێت، یانی كات و شوێن لهناو دهقهكاندا ئامادهییهكی پهیگیریان نابێت، ئیدی ناسنامهی ئهو خوده لهو بارودۆخهدا بهرجهسته دهبێت كه تێیدا شهقڵا دهگرێت ههروهكو كیتسی شاعیر بۆی چووه. وێشدهچێت وێنه شیعرییهكانی، لایهنی كهم بهشێكیان سهلیقهی خهون، نهوهك هۆشێكی فرهئاست و فرهڕهههند دایان بتاشێت. بێگومان بۆ وێنه ساده و ساكارهكان هیچ پڕۆژهیهك له ئارادا نییه، گاستۆن باشلار وتهنی ههر تهنیا باڵهفڕهیهكی ڕۆح پێویسته و هیچی دی، ئهو پێوهندییانهیش كه له نێوانی وێنهكاندا دهڕسكێن پێویسته له سهرێكهوه خهون و خهیاڵا، له سهرێكی تریشهوه هۆشێكی ههتا بڵێیت درهوشاوه بیانچنێت. پێویستیشه وێنه ههستهكی و وێنه هزرهكیی و وێنه ساده و وێنه هاوجومگهییهكان له كۆمهڵێك شوێندا پێك بگهن، بچنه ناو پێوهندییهوه، یانی لۆژیكێكی شیعریی تێكیان بئاڵێنێ و جهستهی دهقه شیعرییهكه ئاماده بكات، وێنهیهك وێنهیهكی دیكهی لێ بێته بهرههم ههتا ههست بهوه بكرێت، كه شیعرهكه بۆشایی نهیهێناوهته بهرههم، بهڵكو ئهزموون نووسیووێتییهوه ئهگینا ئهو پێوهندییه بوونی نابێت و بهشه كان گشتێك پێكناهێنن، جا ئهوسا سهرلهبهری وێنهكان له هاماجێكی ناشیعرییانهی خاڵیدا دهخولێنهوه و نه جوانییهك، نه مانا و پهیامێكیش بهدهستهوه دهدهن:
له خهو ههڵدهستم بلووزی تۆڕ لهبهر دهكهم
تا گوێ له كوڵانی هێلكه و چای ناو كورهی دیوار بگرم
دوو چاوی گهرم كه شكۆی دایه حهوای تێدا پارێزراوه
نان و ئاوم له پێش دادهنێ سروودی زهوی: ل34
لهڕاستیدا، ناوهرۆكی چامه ههرتهنیا ههڵچوونێكی بێسهروبهر بهشداری لهپێكهێنانی ناكات،بهڵكوئهو ههڵچوونهی كه ڕۆڵی تێدا دهگێڕێت ههڵچوونێكی سیستهماتیكی كۆنتڕۆڵكراوه، ههڵوێستێكی ههڵچوونئامێزی سیستهماتیكه بهرانبهر به بهشێك له واقیعی دهرهكیی. له ههندێ شوێندا زمانی ئاگایی شیعر زۆر زاڵه، بهڵام له شوێنی دیدا زمانێك ئامادهیی ههیه كه پتر به زمانی خهون، یان به زمانی ئهفسانه هاوشێوهیه، بێگومانیش خهونێك، یان ئهفسانهیهك، كه شیعر به شێوهیهكی سوریالییانه و سروشتبهزێنانه دهتوانێت تابیریان لێبداتهوه:
باڵنده لهسهر خوانی من دهفڕن و دوعای سپین بهرزدهبنهوه
تاسهی ساتی نهمری دهكهن سروودی زهوی: ل34
………………..
دوای مردن بهخهبهر دێم
له ڕێگای ڕۆیشتندا بههار بهسهر ناچێ سروودی زهوی: ل37
*زمان و ئهزموونی شیعریی
له زماندا، ئاگایی ههمیشه به وێنه وئیماژ وسیمبوڵهوه پهیوهست دهبێت كه ئهوانیش له واقیعهوه سهرچاوه دهگرن ، به هۆی بنیادی زمانیشهوه ههست و سۆز و ههڵچوون له شیعردا ڕێكدهخرێن. له ڕاستیشدا زمان ههر به تهنیا فهرههنگێكی بێگیان و وشك و برینگ پێكناهێنێت و ههر تهنیا نمایندهی خۆشی نییه، بهڵكو كراسێكه، یان دهكرێ بڵێین قاڵبێكه مانا پهیجۆری دهكات، یان لهجیاتی مانا دهكرێ بڵێین فیكر پهیجۆری دهكات. بهڵام ئایا لهم ئهزموونهدا گۆڕانكاری بهسهر ستراكتۆری زمانی شیعردا هاتووه، یان ههر تهنیا دووباره ههڵشێلراوهتهوه و كۆنتێكستهكهی گۆڕانكاری بهسهردا هاتووه، واته پێش و پاش خستنی پهیڤهكان له ڕیزبهندییهكی نوێدا كه مانای وانییه زمانی شیعریی گۆڕانكاری بهسهردا هاتبێت، نهخێر، بهو شێوهیه دركی پێناكرێت، لهو ڕیزبهندییهدا پهی پێنابرێت كه بمانخاته بهردهم فۆرمێكی دیكه، یان فۆرمیوولا كردنێكی دیكهی زمان كه ستراكتۆرێكی جودا و تایبهتمهند و ناوازه سهرچاوهی بێت. بێگومان سهرهتا خوێندنهوه هاوجمكه لهگهڵا ململانێیهك، ئهویش ئهو گومانه دروستی دهكات كه پێداگره لهسهر یهك شت، ئهویش جهوههری مهعریفهی شیعریی ئهم شاعیرهیه، ئایا ئهم تێكهڵكردنه، ئهم دژوازییه له ڕاستیدا له ئاگاییهكی مهعریفییانه و هونهرییانهوه دێت، یان خۆڕسك و خۆكرده؟ ئایا ئهم ڕیزبهندییه شیعرییه به ئهزموونێكی جوداوازهوه تایبهتمهنده، یان بووهته بۆتهیهك بۆ ئهزموونه ناخودییهكان و لاسایی كردنهوه، بهڵام به شێوهیهكی ناكارامانه؟ ئیدی ئهم گومانه كاتێك دهڕهوێتهوه كه به ئهزموونی نووسینی شاعیردا شۆڕبینهوه، بهدوای وێستگهكانی وهرچهرخانیدا بگهڕێین، ئهو مامهڵه كردن و شێوازه له لاماندا وهكو دهنگێكی دی بهرجهسته بێت نهك وهكو ورده شهپۆلێك له كۆی شهپۆله بچكۆلهكانی تری دهریای شیعری ئێستاماندا كهروێشكه بكات:
هێندهی زهردێنهی هێلكهیهك
ئاههكانمی لهناو دهترووكێ
زهوی بۆ ماوهیهكی زۆر
له سۆراخی ههوێنی هیوادا
دهستی لهناو نیازی بێگهرد گهرم دهبێتهوه سروودی زهوی: ل44
ههڵبهته شیعر لهم ئهزموونهدا، هێشتا ههر پارێزگاری به خۆڕسكبوونی خۆیهوه كردووه، هێشتا خۆی نهكردووهته ڕووبهرێك بۆ دهرخستنی مهعریفه و فهلسهفه كردن كه له لای زۆرێك بووهته شتێكی گرینگتر لهو عهفهوییهتهی كه منداڵیی بۆ شیعر دهگێڕێتهوه. ئیشكردن لهناو زماندا به مهراقهوه سیحرێك به زمان دهبهخشێت، لهگهڵا زمانی ئاساییدا مهودایهكی بهربهرین دهكهوێته نێوانیانهوه، ئیتر شیعر كه پهیدا بوو تخووبهكانی زمان دهبهزێنێت، مانا و دهلالهته فهرههنگیی و سووننهتییهكان بهدوای خۆیدا بهجێ دههێڵێت، چونكه زمان خۆی دهستاوێژ نییه، بهڵكو بووهته مهخلووقێك، بووهته بهشێك له خودی شتهكان:
له تهنیشتیدا ئاگرێكی كردهوه
له یهك دوو ههنگاو بهولاوه تر
دووپشكێك لهناو كۆمهڵێك ئێسكدا مردار بووهتهوه
خهڵكانێك بهترسهوه دێنه بهر ههتاوی بههارسروودی زهوی: ل45-46
ڕاسته له ههندێ شوێندا شیعر بۆ ئهو ئهو ژیانهیهكه هێشتا نهیتوانیووه بیجهڕبێنێت، ئهو ژیانهیه كه هێشتاتێیدا نهژیاوه، وهلێ ئامادهیی پێدهبهخشێت:
چاوی ئاگر له دۆزهخدا چی دهڵێ
تابووت تهنیا جێگای یهك كهسی تێدا دهبێتهوهسروودی زهوی: ل109-110
ئهو ناكۆشێت لهو خاڵهوه ساتوسهودا لهگهڵا زماندا بكات كه به ههوڵا و كۆششی ئهدهب پێی گهیشتووه و بهرهو ههرێمێكی جادووئامێزتری بهرێت، بهڵكو ئهو ئاوڕ به زوبان دهداتهوه و دهیباته نێو ههرێمه بهراییهكان، پاشان دهیهوێت لهوێوه ههوڵێكی ئهوتۆی لهگهڵدا بدات تا بیگهیهنێته ئهو ههرێم و جێگا سیحرئامێزهی كه ئامانجێتی، بهڵام مهوداكه ئهوهنده گوشاده ههموو سیحرهكان تێیدا بهتاڵدهبنهوه. ئیدی یاخیبوونێك لێرهو لهوێ درك پێدهكرێت بهرانبهر به فۆرمی باوی زمان له تێكستهكاندا، بهڵام ههر لهوێ قهتیس دهمێنێ و بۆ قووڵاییهكانی زمان تهشهنه ناكات ههتاكو له ستراكتۆر نزیك بێتهوه، بهڵكو ههر له فهزای دهرهوهی زماندا دهمێنێتهوه و دهستكاریی كۆنتێكستی زمان ناكات و له زۆر شوێنیش، له زۆر دهقیشدا وا ههست دهكرێت شتێكی ههڕهمهكی ئهنجام دهدات و ئامانجێك ناپێكێت، بهو مانایهی كه له جهوههردا گۆڕانێكی مهبهست بێت:
دوورییهكی ئاڵۆز
ئاوی خهواڵووی ناو گۆزه بخۆرهوه سروودی زهوی: ل49-50
سروود خوێنی زهوی به كاغهزی پهیام كفن كراوه
بهرهو گیانی خۆی ههنگاو ههڵدهگرێ
بهردهوامیش ئاوڕ له قهڵا دهداتهوه سروودی زهوی: ل50
*خهیاڵا و ئهزموون
دیاره خهیاڵا له ههندێ شوێندا ههر تهنیا ئاوێنهیهكه و چالاكییهكی تری نییه جگه له پهرچكردنهوه و دهستاوێژێكیش نییه ههتا بهشداری له كهشفكردنی ههقیقهتدا بكات، بۆیه شتهكان ههر وهكو خۆیان كۆپی دهكاتهوه. له ههندێ شوێنیشدا وشه،یان دهستهواژهی ئهوتۆ قوتدهبێتهوه كه ئامانج تێیدا بهرههمهێنانی ئاژاوهیهكی ناوهكییه ڕهنگبێت بۆ تێكدانی ئاوهزی شیعریی، كه جگه له هێنانهدی ڕیتمێك هیچی دیكه بهرجهسته ناكات، ئهمهیش لهڕاستیدا ههندێجار پێداویستییه و چامه پێداگری لێدهكات:
پیتی زی نێوان
كازێوه و زهردهپهڕ
ئاخاوتن و نهوای خۆم
دیدار و ناوهێنانی خۆم سروودی زهوی: ل53
ههڵبهتا نابێت شاعیر ههر له پێناوی نووسیندا كردهی نووسین ئهنجام بدات، بهڵكو پێویسته ئهوهی كه دهینووسێت پێبهپێی ڕهههنده هزریی و دهروونییهكان تێیدا ژیابێت ئینجا لهلایدا ببێته دهق، جگه لهوهیش پێویسته شاعیر بهر له ههر شتێك بۆ خۆی دهق بهرههم بهێنێت، ئینجا توانا و زهوق و سهلیقهی خۆی بۆ خۆشهویستترین كهس و شت و بابهت بخاتهكار، ئهو، ئهو كهسهیه كه سهرجهم ڕۆحی مرۆڤهكان بهڕووی چالاكییهكی دینامیكی بهرههڵدا دهكات، ههروهكو كۆڵیڕیج ئاماژهی پێداوه. بێگومان كاری شاعیر سهركێشی كردنه لهگهڵا بێدهنگیی (یان خامۆشیی دنیا)و لهگهڵا شتێكیشدا كه خاڵییه له مانا و وای لێدهكات كه ببێته خاوهنی دهنگ و مانا، ههتا ئهو كاتهی پێی دهكرێت بێدهنگیی والێبكات بێته دهنگ و نهبوونیش والێبكات بوونی لێبكهوێتهوه، چونكه وشه لهوه گهورهتره كه هزرێكی ڕووكهش و بوودهڵه لێی دهڕوانێ، ئهوهنده گهورهیه، كه دهتوانێ خودی جیهان و بوونهوهر و ئێگزیستانسیش له خۆیدا جێبكاتهوه و نهێنییهكانیان پهردهپۆش بكات، یان ئاشكرا بكات. ئیزرا پاوهند باشی بۆچووه كه دهڵێت: ههموو وشهیهك به مانا بارگاوییه، دهتوانێ ئامادهیی به ههموو شتهكان بدات، چڕوپڕبێتهوه، بهرتهسكبێتهوه، ههروهها ههتا ئهوپهڕی مهودایش گوشادبێتهوه، كهوابێ ڕهوایه بوترێت خودی وشه جیهانه، چونكه ههموو شتێك لهناو خۆیدا بهرجهسته دهكات، شتهكان له چوارچێوهی دروستی خۆیاندا جێدهكاتهوه، یان دهكرێ بڵێین ئهوه وشهیه كه مهودایهكی بهرینتری بابهتی شیعریی پیشاندهدات، لهوێدایه ههموو شتێك پێگهی خۆی دهدۆزێتهوه و خۆی دووباره كهشفدهكاتهوه و ڕۆڵی خۆی به شێوهیهكی كارتێكهر دهگێڕێت. ئهوهی كه گرینگیشه ئهو كاریگهرییه ههستیی و ئێستێتیكییهیه كه دهق لهلای وهرگر بهجێی دههێڵێت و ئیتر وهرگریش وهكو پهرچهكردار”ڕیئاكشن”ی ئهو كاریگهرییه، دووباره مانا بهرجهسته دهكاتهوه:
كهروێشكێك لهناو قۆپهنه گیادا بهچكهكانی فێره چاوبزی دهكات
كێشكهیهكیش بهسهر ههڵۆیهكی مۆمیاكراودا نیشتهوه
سروودی زهوی: ل54
ئهرێ باڵنده هێلكهی ههبێ یان بێچوو
شاد دهفڕێت سروودی زهوی: ل112
تووتی بێ چاووڕوو دهم دهكاتهوه
له نزیك
ڕهگ و
گۆپكه و
خونچه
دهوهستێ و پێی له زهوی دهخشێنێ
نهخشی ناوچهوانی بهردی بۆ دروست نابێ سروودی زهوی: ل4
*شیعر و پێداویستیی
لێرهدا شیعر تهقهللا دهدات بهرهو ئاقاره نوێیهكان بچێت، یان هیچ نهبێت كهشفیان بكات بۆ ئهوهی ڕۆحێكی به جۆش وخرۆش بهدیبهێنێ. بێ شك ئهگهر ههر شاعیرێك ئهمهی ئهنجامدا ئهوا ترادیسیۆنه شیعرییه باوهكانی تێپهڕاندووه و ژیان لهناو سۆز و ئاگاییه پهژمووردهكهی مرۆڤ زیندوو دهكاتهوه و دهردهكهوێت كه چهندێ بۆ ڕۆحمان پێداویسته، چونكه ئێمه بهدوای شته مرۆییه هاوبهشهكاندا دهگهڕێین، یان دهمانهوێ خۆمان لهناو دهقێكدا بدۆزینهوه تا به خودێكی دیكهوه پهیوهست بین، ئهو خوده دهتوانێت تێگهیشتن فهراههم بكات و ماناگهلێكی جیاواز لهناو دهقدا بهدی بهێنێت، ههڵبهته ئهم هاوبهشییهی كه له لاماندا مانا به تێكست دهدات، یان به شێوهیهكی تر بڵێم له دهقێكدا ئێمه بهدوای ههڵوێست و پرهنسیپه مرۆییه هاوبهشهكاندا دهگهڕێین و ههر بهوهیش ههڵیدهسهنگێنین، یانی ئهگهر دهقێك خاوهنی ئهم شته نهبێت و لێی ونبێت ئهوا بۆ لای خۆی سهرنجمان بهكێش ناكات و به داهێنانی له قهڵهم نادهین. بهڵام وهكی تر شیعر لهبریی ئێمه تێدههزرێت، زمان به قسه دههێنێت، به تهوزیفكردنی كرده مرۆییهكانیش پهنجهكانی شاعیر لهگهڵا درهوشانهوهدا نهرم دهبێت:
شیعر دهستی لهسهر شانم دانا
گوتی له دوورهوه هاتووم و نهزرم له خۆم گرتووه
نیشانهی زیندوو كردنهوه بناسم سروودی زهوی: ل57
دیاره له پراكتیكدا شیعر ئامانجی ئهوهیه له پهخشان فشهردهتر و چڕوپڕتر و دهوڵهمهندتر و خهیاڵییانهتر بێت، چونكه به گوێرهی”ئی. ئێس. داڵاس”خهیاڵا چیدی مهلهكهیهكی له فیكر دابڕاو نییه كه بێگومان سهرچاوهی سهرتاپای داهێنانهكانی مرۆیه. شاعیریش ههردهم ئامانجی ئهوهیه كه له فهزایهكی كهمتردا مانا و مهبهستهكانی بهدهستهوه بدات و زۆربهی جارهكانیش مامهڵه لهگهڵا حاڵهته زۆر ئاڵۆزهكانی هزردا دهكات، دهیهوێ گۆڕانكارییهك له دهقدا بهێنێتهدی، لهناویدا، بوون به ئامادهیییهكی مرۆیی بدات، تا له ئهنجامدا دنیابینیی، یان تایبهتمهندێتییهكی شیعریی دهستهبهر بكات:
پهیامبهخش دڵم لهسهر دهستهكانی ڕادهخات و له چاوی نزیك دهكاتهوه
قهت دڵی وا پڕ كازێوه و زهردهپهڕی نهدیوه سروودی زهوی: ل54
*ڕهههندهكانی وشهی شیعریی
ههمیشه وشه دوو لایهنی ههیه، لایهنی خودیی و لایهنی بابهتیی. ههمیشه دنیایهكی تر لهودیو وشهوه خۆی مات داوه، ئهویش جیهانی ئاگاییه، وشه- زمان ئامرازێكی بێوێنهیه بۆ گوزارشت كردن لهبارهی جهوههری واقیعهوه له پهیوهندی به مرۆڤهوه. زمان وامان لێدهكات به شێوهیهكی هۆشیارانه شتهكانی دهوروبهرمان ببینین. كهواته له پڕۆسهی هۆشیارییدا ئامرازێكی بێهاوتایه. بۆیه ئهگهر بهو هۆشیارییه مامهڵهی لهگهڵدا نهكرێت ناتوانێتكارفهرمای خۆی به شێوهیهكیشیاو و بهجێ ئهنجام بدات و له ئاكامدا كارێكی ئهوتۆ ناكات شتهكان به ڕوونی و بێگهردیی له دهوروبهرمان بهدی بكهین و گرفتمان بۆ دروست نهبێت له بهرجهسته كردن و پهرچڤهكردنی ئهو بابهتهی زمان گۆشت و خوێنهكهی پێك دههێنێت، له گرتنی ئهو ڕۆحهی ئهگهر وانهبێت ئهوا به خاوخلیچكی و شێواویی بهدیار دهكهوێت:
له سێبهری گهرمی درهختهكهدا بزهیهك بۆ كامێرا بكه
حهكایهتی مردن كهمێك له ژیان درێژتره سروودی زهوی: ل55
باران بۆ ئهوه دهبارێ خۆی ون بكات
بۆ ئهوهی نییه خۆی بدۆزێتهوه سروودی زهوی: ل115
*شیعر و یهكێتی بابهت
ئایا لێرهدا دهكرێ به وردی قسه لهسهر چوارچێوهی شیعریی بكرێت به تایبهتی له ڕووی بابهتهوه، له ڕووی یهكێتی بابهتهوه كه كاراكتهر بهو چوارچێوهیه دهبهخشێت؟ بێگومان، چونكه ئهمه شتێكی ئهستهم نییه، لهبهر ئهوهی ئێمه لهبهردهم تێكستهكاندا بهرانبهر به ههیكهلێك ڕادهوهستین، تهماشای كۆمهڵێك كهرهسته ناكهین كه هێشتا پێوهندییان پێكهوه نهسازاندووه، كه هێشتا ههر كهرهستهی خاون، لهوانهیه له ههندێ شوێندا سهرنجی جۆره ههڵبزڕكانێك بدرێت، ئهویش بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه كه شاعیر كاراكتهرێكی به ئهمهكی سهردهمهكهیهتی، بهو مانایهی كه ئهو پارچه پارچه بوون و لێكترازانه دهروونییهی كه سهردهمهكه پێی بهخشیووه، ئهو دهیگوازێتهوه ناو دهق، دهتوانین بڵێن ئهو له ههندێ بارودۆخدا كارفهرمای ئاوێنه دهبینێت كه پیشاندانهوه و پهرچكردنهوهیه، بێگومان به شێوهیهكی سایكۆلۆژییانه. ئهو ناتوانێت خۆی وا دهربخات و بنوێنێت، قهوارهیهكی تۆكمه لهناو خودێكی بێهێز و لێكههڵوهشاوه بهردهسته بكات. بهم پێیه دهكرێ بڵێین یهكێتی بابهت لهم دهقانهدا دهكهوێته دهرهوهی چوارچێوهی دهقهوه، ژیان خۆی یهكێتی بابهته، ژیان، دیاره به سهرلهبهری جوانیی و دزێوییهكانییهوه یهكێتی بابهته.چونكه لێرهدا تهواوی كهرهستهكانی جیهانه شیعرییهكه لهئهزموونی ژیانی شاعیرو قووڵاییهكانییهوهوهرگیراوه و جیهانهكهی پێ بنیاتنراوه:
مانگ دهستی نزایه ههڵفڕیووه
له تریفهی خۆی زیاتر كهسی نییه
له كانییهكیش دهپێچێتهوه كه هیچی لهبارهوه نازانێ
كانیش له ئاست جۆگهی دامێنی خۆی
كهڕ و
لاڵا و
كوێره سروودی زهوی: ل60
ئهگهر پاشینهی شاعیر ئهزموونه بێچهند و چوونهكهی بێت، ئهوا له نێوانی ئهزموون و گوزارشتكردن لێیهوه ههر وهكو نهزار قهببانی بۆی چووه دابڕان نییه. نووسینیش ژیاندنهوهی ئهو ئهزموونهیه به شێوهیهكی كامڵا، به شێوهیهكی هونهرییانهی باڵا. خودی شاعیریش ئهو منه شیعرییه لهسهر كاغهزدا دادههێنێ كه ئهركێكی گرینگی ههیه ئهویش ڕوونكردنهوهی پهیامهكانه ههروهكو”سان جۆن پێرس”ئاماژهی بۆ كردووه:
گهورهم نهشونما ئهگهر به درۆ ماچ بكهم
خودا و خود سزام دهدهن سروودیزهوی: ل58- 59
ڕابردوو و داهاتوو لهناو یهكدا مردوون
قاچی ئێستاشیان لهناودا سڕه سروودی زهوی: ل121
*ڕهههنده دیار و نادیارهكان
ڕهنگه ناوهرۆك و تاك وشهكانی جیاوازییهكی ئهوتۆ بهخۆوه نهبینن، چونكه جیاوازییهكه له ساتوسهودادایه لهگهڵا جهوههری شیعر و زمان خۆیدا، دهشێ بوترێ ئهوهی كه یاخیبوون و سهركێشیی پێوه دیاره تاڕادهیهك فۆرمه، واته مهبهستی سهرهكی ئهو یاخیبوونه لهو فۆرمه گشتییهی كه باوه و كۆدهنگیی لهسهره. ڕهنگه شتی جیاوازی ههبێت ، بهڵام كه دهریدهبڕێت و تهوزیفی دهكات به جۆرێك ئهنجامی دهدات كه تا ئهندازهیهك هاوتای نییه، نهبینراوه، پێشتریش بهو شێوهیه نهخوێندراوهتهوه، لانیكهم لهناوهندهكهی ئێمهدا. دیاریشه شیعر بێجگه لهوهی بونیادنانی زمانێكی جوداواز و پهرهپێدان و پێشخستنی له ئهستۆدایه، ئهركێكی دیكهشی ههیه، ئهویش ڕۆشنبیركردن و دهوڵهمهند كردنی زمانه، واته زمان والێدهكات ههڵگری پاشخانێكی مهعریفی قووڵتر بێت و ڕۆحێكی دینامیكییانهتر له بۆتهیدا شاردراوه بێت و به بهها و بابهتگهلی ههمیشه خۆتازهكهرهوه و كاژفڕێدهر بارگاوی بێت:
ترپهی دڵم گوێ له مێشكم ناگرێ و شوێنپێی ناناسرێتهوه
كۆمهڵێك مردوو مۆمیان لهسهر دهستیان ڕاگرتووه
دهموچاویان تهواو سوورههڵگهڕاوه و ئهو ڕازه دهدركێنن
پهپووله بڕوا به ڕووناكی چرای دزانیش دهكاتسروودی زهوی: ل62
شاعیر، ههڵبهته له میانهی زمانهوه به شتهكانهوه پهیوهسته، دهكرێ وهكی تر بڵێین زمان تاقه نیشتیمانی بێچهند وچوون و بێ هاوتای ئهوه. زمان تا ئهندازهیهكی زۆر بهرجهستهكهری خهونی شاعیره، نهوهك ژیانه ڕیاڵیستییهكهی:
دهتوانم باوهڕ بهو ههموو شتانه بهێنم كه بینیوومن
چونكه ههموویان خهون بوون سروودی زهوی: ل63
ههتاو خهریكی دزینی پارچه قوماشهكانی پرسهیه
داوای كرد له دزییهكهیدا یاوهری بین
ئهم داوایه تایبهته بهو مرۆڤهی چاوی دڵی ناسیووه
سروودی زهوی: ل125
بێگومان زمانی شیعریی زمانێكی بارگاوییه به وێنه، له ڕێگای وێنهشهوه دهیهوێت ئهو ڕاستیانه ئاشكرا بكات كه به هۆیانهوه نیازی ئاشكرا كردنی مانای ئهزموونه تایبهتمهند و كهسییهكهی خۆیهتی. سهرهنجام ههروهكو ئهوهی كه بلیخانۆف بۆی چووه شیعر بیركردنهوهیه به وێنه. بۆ ئهوهیش كه به وردی ئهوه دیاریبكهین ئایا دیاردهی وێنه دهبێ چی بێت، بۆ ئهوهی ئهوهیش دیاریبكهین ئاخۆ وێنه پێش هزر دهكهوێت، یان به پێچهوانهوه، ئهوا لهگهڵا گاستۆن باشلاردا پێویسته بڵێین شیعر پتر لهوهی دیاردهی ئاوهز بێت، دیاردهی ڕۆحه. بهم پێیهیش خهیاڵا ڕۆڵێكی گهورهی تێدا دهبینێت. بهو مانایهی كه وزهیه له داهێنان و توانایه له هێنانه ئارا و قابلییهته لهسهر كۆكردنهوهی جیاواز وهاودژهكان و یهكخستنی نهگونجاوهكانه له گشتێكی لواو و هارمۆنیدا. لهوهیش بترازێ توانایهكی مهزنیشه له تێكشكاندنی یهكێتی ڕوواڵهتییانهی شتهكان و تێكوپێكدانی پێوهندییه شهقڵییه كۆنهكان لهپێناو سهرلهنوێ بنیادنانهوهیان. بهمجۆرهیه كه ژیانێكی شیعریی به كۆنسێپت دهبهخشرێت، ئهو كۆنسێپتهی كه پێویسته به ههنووكهوه پێوهندیدار بێت و ڕهنگدانهوهی حاڵیبوون و دهرك پێكردن بێت بۆ خودی سهردهمهكه خۆی:
ههمیشه یهكهم بارانی ساڵا دڵخۆشم دهكات و دوا بارانیش دهمترسێنێ
نازانم بۆ ناتوانم تهواو له باران نزیك ببمهوه
یاداشتنامهیهكی توندوتیژم داوهته یهكهم بارانی ساڵا
نهرم ببارێ
نان نهرم ئاوپرژێن دهكرێت
شانهی ههنگوینیش به نهرمی پڕ دهبێت سروودی زهوی: ل68
ناڵی ئهسپ لهق بووه و سروشت تووڕه و دڵخراپه
ئهی هێزی دیدار و ئهفسوونی ڕووناكی خودا
فهرمان به دڵم بده خراپه دهركاتسروودی زهوی: ل67
*شیعر واقیعی خودیی خۆی دهئافرێنێ
دیاره شیعر ههمیشه واقیعی خۆی دهخوڵقێنێ و كۆمهك له دهرهوهیش دهخوازێت بۆ ئهنجامدانی ئهم كاره ئاڵۆزهی، واقیعی حاڵیش درهوشانهوهی زیاتری پێدهبهخشێت. شیعر ههندێجار لێرهدا لۆژیكێكی فۆتۆگرافیانهی ههیه، زوومێكه وێنهی نزیكتر دهگرێت، كهڵهكهیان دهكات و سهرهنجام كه تهواو ئاماده دهبن، دهیانخاته توێی ئهلبوومێكهوه، دهتوانین بڵێین ئهلبوومهكه چهكامهیه، بهڵام ئهوهی كه لێرهدا جیاكاره گۆشهنیگاكانه، ههر فۆتۆیهك له پنتێكی دانسقهوه دیمهنهكهی خۆی ڕاوشكار دهكات و له چوارچێوهیهكی ئهفسووناوی سهرسامكهردا ئهوقی دهكات. ئهو دنیایهی له دهرهوهی دهقدا بوونی ههیه، له سهراپا و به درێژایی مهودا و ڕهههندهكانی تژییه له دژوازیی و نهگونجان، بێگومان دهقیش زۆر لهو دنیایهوه دوور نییه و ئهو دژوازییانه دهگوازێتهوه بۆ ناو خۆی، ئیتر دنیایهك ئافهریده دهبێت كه گواستنهوهی كتوپڕ له شتێكهوه بۆ شتێكی تهواو جیاواز زاڵا دهبێت و تاڕادهیهك دهق ههناسهسوار دهكات، ئهگهر به شێوهیهكی ڕووكهشانهیش سهیری بكهین ئهوا پهیوهندی بڕگهكان كاڵبوونهوهیهك دهستهویهخهیان بووهتهوه، لهملاولهولایشدا پێوهندییهكان بوونی خۆیان لهدهستداوه، بهڵام وهكی تر كه توێژی سهرهوهی ئهو ڕووكاره بهجێ دههێڵێت ههمان ئهو دنیایهی دهرهوهی دهق دهبینین كه شیعر به یاسا و لۆژیكی خۆی ئافهریدهی كردۆتهوه و ههست ناكرێت كه كهموكووڕی تێدا ههبێت و ئهو یهكێتی بابهتییهیش كه لهلایهن زۆرێكهوه جهختی لهسهر دهكرێتهوه هێنده بزر بووبێت كه به زهقی بهو دهقانهوه دیاربێت كه واقیعێكی بێ یهكێتی و پڕ هاودژیی نمایندهی دهكهن. بهڵام وهكو شێوه و فۆرم دهشێ پێوهندییهكانی زمان نهتوانن یهكێتییهكی بابهتیی بهرجهسته بكهن، به دیوهكهی دیكهیشدا ناوهرۆك به ئهركی ئهوه ههڵدهستێت، ئهویش ئهگهر بێت و ڕهچاوی ئهو واقیعهی دهرهوهی چامه بكهین، كه وهكو شهقڵا شڵهژان و دابڕانی ڕووكهشانه پیشان دهدات، وهلێ لهودیوی ئهمانهدا بێ شك ئهوهی بهڵگهنهویسته یهكێتییهكی بابهتییانهی مكووم و تۆكمهیه:
كتێبێك له ئومێدی خۆیدا دڵی داینهوه
شوێنیشمان لهسهر زهوی نییه
ئهگهر ههشمانبێت یارییهكی ئاگربازییه
تیشكی سووتێنهر شهمێی تواندهوه
پایزیش سووكایهتی به شكۆی درهخت دهكات
وهكو عهلیشیشی فیكه بۆ كێشراو
دهممان بهرز كردووهتهوه سروودی زهوی: ل69-70
به پهیژهیهكی نووستوو ههڵدهكشێمه ناو تاریكی و ڕووناكی
پهیژه تهنیایی و ترس و واقوڕمانه
تاریكی لێوی له كوڵمی ڕووناكی دهكاتهوه سروودی زهوی: ل70-71
*سهركهوتنی ههستهكان لهناوهوه بۆ دهرهوه
دیاره وێنهكان بیر و ههستهكان ئاشكرا دهكهن، سۆزهكان بهرجهسته دهكهن. ههژموونی وێنهكان لایهنهكانی دیكهی شیعر تاڕادهیهك كاڵدهكهنهوه و لێڵیی به بابهت و مانا دهبهخشن.یهكێك له خهسڵهته دیارهكانی شیعرێك كه وێنه دایهێناوه ههستكردنه بهبوونی كۆمهڵه گرێیهك له نێوان گواستنهوهی وێنهكاندا، كه ئهمهیش وادهكات له ڕهوتێكی سروشتی و بێگرێ وگۆڵییهكی شیعریی بێبهریی بكات. ئهگهریش شیعر پێبهپێ خۆی له چهمكی وێنهدا ببینێتهوه ئهوا مانای ئهوهیه كه وێنه ئێلیمێنتێكی سهرهكی و یهكانهیه له پێكهێنان و بهدیهێنانی شیعردا. “سی. دهی. لوویس” له كتێبی وێنهی شیعرییدا دهڵێت: داهێنان و بوێریی و به پیتیی له وێنهدایه، ئهمانه ههمووی به “خاڵێكی بههێز”له قهڵهم دهدرێن، بهڵام ئهو ڕۆحهی كه به سهر چامهی هاوچهرخدا باڵادهسته وهكو ههر ڕۆحێكی دیكه شیمانهی ئهوهی ههیه لهدهست دهرفرتێ. ههڵبهته وێنهیش ههردهم جێگیره و خودی قهسیدهیش له دهرهنجامدا وێنهیه، دهكرێ ههموو شتێكی بگۆڕێت، بۆ نموونه ئاڕاسته، شێواز، بابهت، فۆرم…..تاد، بهڵام وێنه ههر به جێگیریی له پێكهاتهی شیعردا دهمێنێتهوه و ههر وهكو پێوهری سهرهكی و شكۆی شاعیر و بهرزی و ژیانی بهرجهستهی شیعریش دهمێنێتهوه بهو پێیهی”درایدن”ئاماژهی پێداوه:
پهپووله بڕوا به ڕووناكی چرای دزانیش دهكاتسروودی زهوی: ل66
تریفهش چهند له ئاسكێكی دووگیان دهچێ
به نهرمی پێ ههڵدهگرێ سروودی زهوی: ل67
نووشتهی چاوهزار به ناوچهوانی خانوو جۆلانه دهكات
سروودی زهوی: ل82
درهخت تا بهرز نهبێتهوه سێبهر ناگرێسروودی زهوی: ل82
لێدانی دڵا ههموو شتێكی من دهزانێ و چاوساغی ههقیقهته
سروودی زهوی: ل85
بێگومان ئهوهی كه هاوگونجاندن له میانی وێنهكاندا بهدیدههێنێت ڕێككهوتنی بابهت و وێنهیه. وێنه ڕێگای بابهتهكه ڕۆشن دهكاتهوه، كۆمهكی دهكات خۆی باشتر بهدیاربخات، یان بدۆزێتهوه.”ئای. ئهی. ڕیتچاردز”پێیوایه: ئهو توانا سهرسامكهرهی شاعیر بۆ هاوئاههنگكردنی قسه، ههرچی چۆنێك بێت بهشێكه لهو توانا فره سهرسووڕ هێنهرترهی هاوئاههنگكردنی ئهزموون. خودی ئهزموونی مرۆڤ كه ههمیشه بابهتی تهواوی شیعر بووه. شیعر كاتێ كه قووڵاییهكانی مرۆ تهیدهكات، خهسڵهتی نوێ، یان جیاواز به شتهكان دهدات، مانایهكی پۆزهتیڤانهیان پێ دهبهخشێت، لهوێوهیه كه دهتوانێت جێگایهكی شایسته و پڕبهپێست له جیهاندا دهستهبهر بكات، چونكه ههروهكو ماكلیشیش ئاماژهی پێكردووه: شیعر یهكێكه لهو ڕێگایانهی كه مانای ژیانمان بۆ ڕاڤه دهكاتهوه و قووڵترین پێداویستییه مرۆییهكانیشمان ئهوهیه كه مانا بۆ ژیانمان فهراههم بكهین:
كیسهڵا كه سهری خۆی دهباتهوه ناو قاوغی
له قووڵایی خۆی دهڕوانێ سروودی زهوی: ل72
جا ئهگهر شیعر ههروهكو ئهوهی كریستۆڤهركۆدوێڵا بۆی چووه: یهكێك له كۆنترینی ئهو چالاكییه ئێستێتیكییانهی هزری مرۆڤایهتی بێت ئایا ئهڵتهرنهتیڤی دیكهی ههیه؟ واته دهتوانین پشتگوێی بخهین و ههست به ناتهواوی و كێماسییهك له ژیانی مرۆییماندا نهكهین؟ دیاره تا ئێستا ئهم پرسیاره بێ وهڵام ماوهتهوه، چونكه شیعر بۆ ڕۆحی مرۆڤ لهم سهردهمهیشدا پێداویستییهكی پهیگیره و سهرومڕه لهوهی به ڕۆڵێكی پۆزهتیڤ و گرینگ ههڵبستێت له پێشخستنی و پاقژكردنهوهی له گوناهه زهمینییه ناچیزهكان،هێشتا تێپهڕاندنی قێزهوونیی و یهكدۆخییهكانی ژیانه و جیهانێك به ئادهمیزاد ڕهوا دهبینێت كه ههست دهكات پێوهی پێوهندیداره و ناتوانێت دهستبهرداری بێت:
سهرم له تاریكی و ڕووناكی سووڕماوه
كامیان لهبهر كامیان ههڵدێن سروودی زهوی: ل71
وێدهچێت ئهفلاتوون بایهخی بهو چێژ و لهزهته دابێت كه شیعر دهیبهخشێت، ئهریستۆیش بایهخی بهو كارفهرمایه دابێت كه شیعر دهیبینێت، ههڵبهته وهزیفهی شیعریی لهلای ئهودا خۆی له”كاتارسیس”دا دهبینێتهوه كه دهكرێ چهشنی فیلتهرێك بۆ پاقژكردنهوهی دهروونی مرۆ لێی بڕوانین، بهڵام ئێمه پێمان ناكرێت شیعر له یهكێك لهم دوو بهخششهی خۆی داماڵین، یان بهبێ یهكێكیان وێنای بهركهماڵبوونی بكهین، چونكه بۆ ئێمه چێژ و وهزیفهكهیشی ههر پێداویسته:
دهستی بكوژ چرچ و لۆچ و پهڵهی تێ كهوتووه
ناتوانێت خهون ببینێ كه پهپوولهیه سروودی زهوی: ل66
زهوییهكی دانهچێندراو نهیتوانی بزه بهێنێته سهر لێوان
ههڵمی هۆشمهند پێی ڕاگهیاندم سروودی زهوی: ل114- 115
بهڵگهنهویسته كه ئومێد و ئاواتی بێهاوتا و بێچاڵش و بهرههڵستیی شاعیر جگه له شیعری پهتیی شتێكی دی نییه، بۆریس پاستهرناكیش ئاماژهی بهوه داوه كه: تاقه پهیامێك كه دهكهوێته ئهستۆی شیعرهوه ئهوهیه كه جوان بێت.ههڵبهتا به گوێرهی ئهم چهمكه بێت ههندێ شوێن له جهستهی دهقهكانی سهباح ئامانجیان پێكاوهو بهردهوامه له گێڕانهوهی خهون و واقیعی تێدا ناتوێنێتهوه و بهو شێوهیه مشتوماڵی ناكات. نهبوونی شیعر، یان چككردنی لهژیانیدا بوونی گهورهترین بێئومێدییه لهقهوارهیدا.لهم لاپهڕه شیعرییانهدا دهق به شێوهیهكی حهپهسێنهرانه ڕهههندی ئێستای بهسهردا زاڵه، یان ههموو ڕهههندهكانی له ههنووكهدا شاردۆتهوه، ههڵگری ڕهههندی ئهم ساتهوهختهیه و له میانییهوه بهر ئێستا دهكهوین وهك ئهوهی له بهرانبهر فیلمێكدا بین كه به تهكنۆڵۆژیای (سێ ڕهههندیی-3د) پیشان بدرێت، یانی له ههموو لا و گۆشهیهكهوه ئێستا بهرجهسته بكهن، ئهمهنده به پڕاوپڕیی وكتومت ژیانی خۆی ژیاوه و دهژێت، كتومت شیعر دێت ئهوهی بۆ دابهێنێتهوه، به چهشنێك ئهو كارهی بۆ ئهنجام دهدات كه ههرگیز مهودایهك له نێوان ئهو دوانهدا بهدی ناكرێت،تهنیاسروشتی ئهو دیالهكتیكه دهرك پێدهكرێت كه له نێوان ههردوولادایه. ئهم ئهزموونه به جۆرێكی باڵانسدارتر خۆی دهنوێنێ و ڕوواوڕووی جیددییهتێكی ئهوتۆمان دهكاتهوه بڵێین دنیای شیعر هێشتا ههر بهردهوامه له بهخشینی پیت و فهڕ به دنیای واقیع:
برادهران بێ بایهخن ئهو بهردانهی بۆ مل شكاندن دهیهاوێینه بهرپێی یهكتری
مانگ له ئاسماندا تهنیایه و گۆرانی ههمووشمانهسروودی زهوی: ل76
بێگومان (سهباح ڕهنجدهر) هزرێكی بهرجهستهكهر و بینین ئامێزی ههیه، به ئیحای تابلۆیهكهوه شیعر دهنووسێت كه پێشتر له زهینیدا ئامادهیی ههیه و دواجار هێڵهكان و ڕهنگهكان و فیگهره مۆدێرنهكان هێدی هێدی دهبنه ڕایهڵا و هۆنراوهكانیان لێ بهرههم دههێنێت، ئیتر پێویسته لهسهر خوێنهر به ههموو ماناكانی خوێندنهوه دهقهكان بخوێنێتهوه. بهمجۆرهیش ڕایهڵهیهك له نێوان كۆزمۆزی (جیهانی) تایبهتی و كۆزمۆزی گشتییدا بوونی ههیه، یانی لێرهدا شتێك نییه ناوی جیهانی تایبهتی پهتیی، یان جیهانی گشتیی پهتیی بێت، ههردووكیان له كاركردێكی دوو لایهنهدان، واته جهدهلییهتێك له نێوانیاندا درێژهی ههیه، به یهكتری كارتێكراون، گۆڕانی یهكێكیان گۆڕانی بێچهند و چوونی ئهوی دییان دهگهیهنێت:
ئهو ههموو خهڵكهی كهوتوونهته دوای ئهسپ
چاوهڕوانی ههواڵێكن
چ ههواڵێك
بۆ باڵی باڵنده پیت و فهڕ دهڕژێنێته سهر پشتیسروودی زهوی: ل75-76
*وێنه و جووڵانهوه
شاعیر، وهك ههمیشه لهمیانهی زنجیره وێنهیهكهوه دهجووڵێتهوه، كه ههست و سۆزمان دهخرۆشێنن و دهیانهێننه جووڵه و ورووژان، كه ههرگیز خاڵی نین له بهها ئۆنتۆڵۆژییهكان و یادهوهری شیعریمان دهههژێنن، ئێمه دهبێ دووباره پێی ڕابێینهوه، دهبێ دووباره وێنهكان ڕێكبخهینهوه و تابلۆیهكیان لێ دروست بكهین كه سهرهنجام قهسیدهكهیه و ئێمه دهیخوێنینهوه، واته ئهو تابلۆیه دهتوانێ ببێته پانۆڕامایهك كه له ههموو ڕهههندهكانییهوه چامهكه بهرجهسته دهكات. یانی گهڕانهوهیهكه بۆ خود، كه ئهویش به ناڕاستهوخۆیی گهڕانهوهیه بۆ واقیع، یان پهنابردنه بۆ ئهو واقیعهی كه خود دهركی پێدهكات و خۆی تێدا دهبینێتهوه كه ههقیقهتێكی جیاوازی بهرههمهێناوه، ههقیقهتێكی نوێ ههروهكو ڤیكتۆر شكڵۆفسكی ئاماژهی پێكردووه، ههموو پێوهندییه ئاسایی، یان كۆنهكانی زمانی تێكوپێك داوه و یهكێتی ڕواڵهتیی شتهكان تهفروتونا دهكات و پێوهندییهكی دیكه و یهكێتییهكی تریان بۆ دهگونجێنێ، كه ئهمهیش بهدڵنیاییهوه ههوڵێكه بۆ ئهوهی له هیچهوه شتێكی جیاواز بخوڵقێنێت، ئهگهرچیش زۆربهی ههوڵهكانیشی دهگهنه بنبهست:
بخوور تا نهسووتێ بۆنی بڵاو نابێتهوه
درهخت تا بهرز نهبێتهوه سێبهر ناگرێ
ئاو تا نهڕوات ئاوازی لێ پهیدا نابێت
پشكۆ تا نهبێته خۆڵهمێش با نایبات سروودی زهوی: ل82
چ هۆگربوون و نیازێكی پاكه به هیواوه ڕاكهی
ڕووخساری مهحاڵا دهبێته ئاوێنه بۆ بهرانبهرسروودی زهوی: ل83
*لۆژیكی شیعریی
دهشێ وێنه له شیعردا بهرجهستهترین ئێلیمێنت بێت، ئهگهرچیش بهسهر دنیایهكی كۆلكهڕهنگینهییدا ئاوهڵامان دهكاتهوه، بهڵام ئایا شیعر تهنیا وێنه دهیخوڵقێنێت، یان شتگهلێكی دیكهیش له پێكهاتهیدا بهشدارن؟ههر بۆنموونه: ئۆبژێكت، خهیاڵا، پرسیار،خهون، زمان، گێڕانهوه، یادهوهری، كات و شوێن، دنیابینیی، فهنتازیا…..تاد، بهڵام مهرجی سهرهكی ئهوهیه كه شیعر ببێته بۆتهیهك و ئهمانه و ههرچی ئێلیمێنتێكی تریش ههیه بگرێتهخۆ و به شێوهیهكی گشتگرانه یهكێتی فۆرم وناوهرۆك پێكبهێنێ، كه دواجار دهبێته یهكێتی بابهت تێیدا و به ئاقاری مانایهكی گشتیی دهمانبات و پهیامێكی لێوه ههڵدهگۆزین. بێگومان ئهوانهیلهسهرهوه ئاماژهیان پێدرا، پێویسته سهرتاپا تێك بڕژێن و پێكهاتهیهك بخوڵقێنن كه خۆی له یهكێتی بابهتدا ببینێتهوه، ههڵبهته بهر لهمانه ههموویشی مۆتیڤ شتێكی ئۆرگانی و گرینگه و پێداگریی دهبێته مایهی ئهوهی ئهو ئێلیمێنتانه له تێكستێكدا ئاوێته بن و گوتارێكی شیعریی كامڵا بخهنهڕوو. بێجگه لهمانه لۆژیكیش لهم داهێنانهدا بهشداره، كه پێویسته زۆربههێز بێت و پرد له نێوانی وێنهكان و سهرجهم ئێلیمێنتهكانی دیكهدا دروستبكات و له كاتی خوێندنهوهیدا ههست به شپرزهیی و پهرتوبڵاوی نهكرێت. ڕهنگه ههبێت بپرسێت: لۆژیكی شیعریی چییه كه وا پهیدهرپهی دووپات دهبێتهوه؟ دیاره ئهو جووڵانهوانهیه كه گواستنهوه شیعرییهكانی دووتوێی دهق شیاو و مومكین دهكهن و یاساوڕێساكانی بهرقهراردهكهن و سهلیقهیهكی سهرئاسای پێناوێت بۆ دهركپێكردنی، ئهو خوێنهرهی كه بهدوای پێوهندی ڕایهڵهكانی قهسیدهدا دهگهڕێت، بهدوای ئهو پێوهندییانهدا دهگهڕێت كه بهشهكان پێكهوه دهلكێنێت و گشتێك دروستدهكات دهبێ بزانێت ئهوه عهوداڵی یهك شته ئهویش لۆژیكی شیعرییه. بهڵام ئایا ئهو پێوهندییانه ڕهزامهندیی به خوێنهر دهبهخشن؟ مهبهست ئهوهیه ئایا گونجانێكی سهرجهمگیر ههموو شتێك لهئامێز دهگرێت؟ نازانم كێ یهكهمجار وتوویهتی شیعر لۆژیكی ناوازهی خۆی دهخوڵقێنێت، بهڵام ئهمه بهڵگهنهویسته، لێرهدا به مانای یاساوڕێسا خۆی دهدات بهدهستهوه و ههر شیعرێك سهرلهنوێ و بۆ یهكهمجار ئهو لۆژیكه بۆ خۆی دهئافرێنێ، چونكه تهنیا یهك لۆژیك بوونی نییه، ئهگهرچیش هاوبهشییهكی لۆژیكی لهمیاندایه، بهڵكو لهڕاستیدا ههر دهقێك خاوهنی لۆژیكێكی سهربهخۆیه و پێبهپێی ژمارهی دهقهكانیش لۆژیكهكان ههمهجۆر و بێ ئهژمارن:
باڵندهی دێرینی ههولێر شههید كرا
فڕینی له یادمان ما
دایكی شههیدێك تهرمی باڵندهی دێرینی ههولێری
وهك دهسكه نێرگز و مێخهك
له قهراغ ڕێگاكاندا بۆ فرۆشتن داناوه سروودی زهوی: ل85-86
نواڵه له قۆزاخهی مندا بۆنی خهمڵاند
منیش له قۆزاخهی شیعر
ئهرێ گیان له كوێی جهستهدا دهژی سروودی زهوی: ل 85
دیاره ههر وهكو ڕامبۆ دهڵێت، سهباح لهم دهقانهدا تهواو سهردهمانهیه و ئهمهیش ئهگهر ڕووكهش نهبێت ئهوا (نهێنیی دهقیجیاوازه). ئاشكرایه كه جۆره ئهزموونگهراییهك هێشتایش ئهم بهرههمانهی جیاكار دهكهن، ئهویش مانای ئهوهیه كه ئهو له ئارهزوویهكی بهردهوامدایه بۆ هێنانه ئارای شتێكی تهواو نوێ، بۆ هێنانی گۆڕانكاری و خۆجێهێشتن و دهقهكانیشی تیشك دهخهنه سهر قۆناغێك كه بهڵگهنهویسته بێسهروبهرییهكی بێهووده تێیدا بهرجهستهیه و سكێچێكی جیاكارانه و تایبهتمهندانهی بۆ دهكێشن. ئهم قۆناغهی ئهوی پێدا تێدهپهڕێت لهوانهی پێشووتری دهوڵهمهندتره، چ له ڕووی بابهت چ لهڕووی فۆرمهوه، ئهگهرچیش سهدای ئهزموونه بهراییهكانی فهزای ئێستایشیان بهیهكجاریی بهجێ نههێشتووه و به تهواوهتی له ترادیسیۆنهكانی شیعری پێشووتر دانهبڕاوه، یان دهكرێ بڵێین هێشتا پهیوهندی به ڕابردووی شیعریی خۆیهوه ههر بهردهوامه، بهڵام ههست بهوه دهكرێت كه ئهمهیان گهیشتنه به وێستگایهكی دیكه له ژیان و ئهزموونی گهورهبوون و بهساڵدا كهوتن. چونكه گهڕانێكی تاقهتپڕووكێن و جیددی بهناو ئهم بهرههمهدا بهو ڕۆحه ترساوه ئاشنامان دهكات كه له گهڕاندایه، بهو ڕۆحه شارهزامان دهكات و پێمان دهڵێت كه بهدوای چیدا گیرۆدهیه:
دواڕۆژ ماڵی شایستهی نهمرانه
درهختی مردنی تێدا به سێبهر و بهر بكهین سروودی زهوی: ل89
گهیشتم به شوێن پێی خۆم و گوێ له بێدهنگی مردن دهگرمسروودی زهوی: ل87
قهلهڕهش باڵه تهپه دهكات
منیش لهو ئاسۆیه دهڕوانم كه لهناو دڵمدا درێژ دهبێتهوهسروودی زهوی: ل94
*شیعر و ئاشكرا كردنی واقیعی خود
شیعر لێرهدا نامهی خودێكه بۆ دهرهوهی خۆی،خودێكی لهبیركراو، خودێكی زیندانیی، كه له ئاكامدا بووهته تاقه دهستاوێژێك بۆ گهیاندنی كردهیهكی مرۆیی، بۆ گهیاندنی ههقیقهتێك كه ئادهمیزاد باجهكهیهتی، چوونه بهرهو پاكو بێگهردیی و پاكیزهیی، بهرزبوونهوهیه، گهیشتنه به ڕووناكیی، ئهو ڕووناكییهی له شهرمیدا پێغهمبهرهكانیش دهمرن، ڕووناكییهك كه تهماهی كردنه لهگهڵا خودا، خودایهك كه ئامادهیییهكی كردهیی و پهیگیری له زۆربهی شیعرهكاندا ههیه و گوزارشت له شتێكی زیندوو، شتێكی سهرئاسا دهكات، پێویسته دانبهوهدا بنێین كه شیعر بێچهند و چوون پابهندبوون و لایهنداری ڕۆحه، كراسێك نییه كرابێته بهر شتێكی ئهبستراكت، ئهگهر وایش بێت ئهوا حهتمهن كراوهتهبهر ههندێك شتی بهرجهسته كه مانایهكمان پێدهبهخشن. بۆیه كه شیعر بێدهنگ دهبێت، كه شیعر دهستبهرداری خۆی دهبێت، ترسێك ههڵدهوهرێته سهر خودی شپرزهی شاعیر و ههر ههموو شتهكانیش:
ههمیشه تهواو بوونی شیعر دهمترسێنێ سروودی زهوی: ل79
*شیعر و زمانی خهون
دیاره ئیدی زمان درهوشانهوهیهك ههڵدهگرێ كه دهشێ پێشتر خهون زمان بووبێت و له ههشتهمین كۆشیعر و لهم وێستگهیهدا خۆی بهدیهێنابێت. سهرهتا زمان دهچێته دۆخی بهرایی خۆیهوه، وهكو كهرهستهیهكی خاوی لێدێت، ئومێدی ئهوه دهكات شتێكی ڕۆشن و جیاوازی لێوه بنیاد بنێت، نه زمانی ئاخاوتنی خهڵك بێت، نه ئهو زمانهیش بێت كهئهدهبێكی تهقلیدیی پهیجۆری دهكات و گۆڕانكاری بهسهردا هێناوه و مهودای لهگهڵا زمانی ئاخاوتن وهرگرتووه ، ئیتر ئهوهی كه دێته بهرههم به بارتهقای خهیاڵا مهودا وهردهگرێت و دووردهكهوێتهوه، ناچارمان دهكات بهڕووی ئاسۆیهكی دیكهی درێژتر و بهرزتر ڕامێنین، لهو فۆرمهڵه نوێیهی كه شهقڵا دهگرێت، وهكو ئهوهی یارییه سهیر و سهمهرهكانی یادهوهری بێت لهگهڵماندا. لهڕاستیدا نووسین لهلای شاعیری ئهم لێكۆڵینهوهمان، تهواو وهكو نووسین نییه لهلای كافكادا، یانی كۆششێك نییه لهپێناوی مانهوه، بهڵكو كۆششێكه بۆ گۆڕینی چوارچێوه سوننهتییهكانی ژیان و ورووژاندنی چالاكییهكی ڕۆحیی، ههوڵێكه بۆ بهتاڵكردنهوهی زمان له ڕهمزه تهقلیدییهكانی خۆی و ههوڵێكیشه بۆ كردنی مانا و سیمبوڵی تهواو جیاواز به سهرنوێشتی ههموو ئهو وشانهی تامهزرۆی نوێبوونهوهن:
لهگهڵا ههر دابارینێكدا
ترسی بوڕكان له ههناوی زهوی كهمتر دهبێتهوهسروودی زهوی: ل79
لهبهر خاتری ئهوهی درهختی مردنم به سێبهر و بهر بكهم
دڵم له سینگمدا كتێبی نوێژهكانی ههڵگرتووهسروودی زهوی: ل87
*ئاستهكان و گوزاره لهخۆكردنی زمان
سهرهڕای وێنه كتوپڕ وگواستنهوه بهردهوامهكان، چامه گشتێك پێكدههێنێت و ملكهچی یهك ڕیتمه، ڕیتمێكی هێور و لهسهرخۆ كه له ناخی قهسیدهكانهوه ههڵدهچێت. ههر قهسیدهیهك به هۆی ئهم ڕهگهزی كتوپڕییهوه شۆكێكی كاتییانه به وهرگر دهبهخشێ و وایلێدهكات پهیدهرپهی بگهڕێتهوه سهری و ههوڵبدات ڕایهڵهی شتهكان پێكهوه ببهستێتهوه. ههموو دهقێكیشی بێگومان ژیانی تایبهتی خۆی ههیه و بههێوریی پهره دهسێنێت و پێدهگات. زمانهكهشی له ههندێ ئاستدا نهبێت ئهگینا تهجرید دهیپێچێتهوه، له ههندێ ئاستی تریشدا دهكرێ بوترێ ماناش پهردهپۆش دهكات و وامان لێدهكات داوای سرووش بكهین بۆ ئهوهی ئهو مانا شاراوانه كهشفبكهین و پێیان بگهین. له ڕاستیدا ههموو ئاستێكی چامهكانیش خودانی ئهو چڕیی و مهندیی و دهوڵهمهندییهی زمان نین، له ههندێ شوێن ڕاستهوخۆیی وهكو گانگرین به بهشێك له جهستهی قهسیدهكانهوه دهئاڵێت، جگه لهوه گوزارشتی ڕاپۆرت ئامێزییش باڵادهست دهبێت كه دیاره هیچ ههستێك ناورووژێنن، بهڵام ژیان پێداویستیی پێیانه و خۆی ههڵیان دههێنجێنێت، دهشێت بڵێین لهو جێگایانهدا زمان گهلێك یهكئاست دهبێتهوه و له خۆی بترازێ ئیحا بۆ هیچ شتێك ناكات و تهنیا چهمكه ناوبراوهكهی پاستهرناك دێنێتهدی، بهو مانایهی كه دهق ناكارێت مانا فهرههنگییهكان بهجێ بهێڵێت، یان ڕهتیبكاتهوه و مانای دیاریكراوی خۆی”یانی مانای داهێنراوی خۆی”به وشه ببهخشێت:
ئهو دارهی تهمبووری لێ دروست كرا
ئهو دارهی تابووتی لێ دروست كرا
ئهو دارهی پهیژهی لێ دروست كرا
ئهو دارهی فهلاقهی لێ دروست كرا سروودی زهوی: ل95
له سهرهتادا تهنیا جوانیی ههبوو
نۆرهی كێیه جوانیی بكوژێ
له سهرهتادا تهنیا وشه ههبوو
نۆرهی كێیه وشه بكوژێ
له سهرهتادا تهنیا بهختهوهری ههبوو
نۆرهی كێیه بهختهوهری بكوژێ
له سهرهتادا تهنیا نهمریی ههبوو
نۆرهی كێیه نهمریی بكوژێ سروودی زهوی: ل65
ماسیی حهوز
دۆلفینی ڕووبار
نهههنگی دهریا
ئهختهبووتی ئۆقیانووس
ئیرهییان بۆ یهك تاوی سهندووه سروودی زهوی: ل19-20
گوڵدان
لهسهر لێوی پهنجهره
لامپا
لهسهر لێوی پهنجهره
دیوان
لهسهر لێوی پهنجهره
شهمێ
لهسهر لێوی پهنجهره سروودی زهوی: ل72- 73
*شیعروگهیاندن
ئهگهر شیعر، به پێی بۆچوونی تۆڵستۆی گهیاندن بێت، ئهوا دهبێ گهیهنهر بێت، گهیهنهری ههست و بیر و خهون و خواست و ئاواتهكانی مرۆ بێت، گهیهنهری ههقیقهتی دۆخی مرۆیی بێت، ههقیقهتێك كه وردزوێرس ئاوا گوزارهی لێدهكات و دهڵێت: به زیندوویی له ڕێگای ههست و سۆزهوه بۆ دڵا دهگوازرێتهوه، بێگومان ئهو ئهركهیش ههر تهنیا شیعر دهتوانێ بهو شێوهیه پێی ههستێت، كه ئهمهیشی ئهنجام دا ئهوا جێگۆڕكێ لهگهڵا مانادا دهكات و سهرهنجام خودی شیعر خۆی ئامانجه نهك گهیهنهر:
جوانی له بارێكی شڵهژاودا خۆی پێشان دام
دهموچاوی سروشت به ئاسانی ئهشكهنجه دهدرێسروودی زهوی: ل32
دیاره له دنیای شیعریی سهباحدا سانسۆرێك لهسهر وشهكان و شتهكان ههست پێناكرێت، یانی هیچ وشه و شتێك له كۆنتێكستی شیعریی ئاودیو ناكرێت، به پێچهوانهوه ههست بهوه دهكرێت كه له فهزای شیعرهكانیدا قهڵهمێكی منداڵكارانه سهرقاڵی كردهی نووسینه و ڕایی دهكات، ڤیژنێكی منداڵانهی دهگمهنیش تانوپۆی دنیاكهی پڕ كردۆتهوه و پارێزگاری به خۆیهوه كردووه،موتووربهیه به بهرائهتێكی ناوازه و دنیایهكی ئهوتۆی ئافراندووه كه بێجگه له شیعر به هیچ شتێكی دیكه هاوچوون نییه، بۆیه تهماشا دهكهین دهقهكان وهكو گوان لێوانلێون له ژیان، ژیان كهفوكوڵیانه و پێی زیندوو دهبن و ههڵدهچن، ئیتر شیعرییهت لهبهرزبوونهوهدایه، بهرزبوونهوهیهكی بهرچاوی دهستهبهركردووه و زۆر به زهقی دهركی پێدهكرێت. ئیدی خواست و تمووحهكانی بهردهوام دنهی دهدهن، ههر وهكو ئهوهی نهگهیشتبێته ههرێمی شیعری پهتیی، چونكه گهیشتن بهو شتهی كه ئاواتێتی پێی بگات، بهڕای”ئۆسكار وایڵد”دهبێته بكوژی ئهو شته، واته وهكو ئهوه وایه پێی نهگهیشتبێ، یانی دووباره كردنهوهی ژیانێكی سیزیفییانه، واته ههڵوهرینی ههموو تمووحهكان، ههڵبهته تمووحهكانی شاعیر بێجگه له ههنگاونان بهرهو ئهو جێگایانهی، كه كهس پێیان نهگهیشتووه شتێكی تر نین و له ڕاستیشدا شیعر ههنگاونانه بهرهو ئهو شوێنهی كه نازانرێت چییه، بۆیه ههمیشه ههوڵهكان دووباره دهكرێنهوه:
دهمهوێ بۆ شوێنێك بڕۆم
شوێنهكه تۆی ئهی شیعر سروودی زهوی: ل104
شاعیریش دیاره ههرگیز یادهوهری ناپاكیی لێناكات، شهنكردنی شته دێرینهكان به سروهیهكی تازه ههردهم ڕۆحێكی بێوێنه و سهیریان پێدهبهخشێت و قووڵاییهكی تازهیش له ناخماندا بهئاگا دههێنێت. جیهان ههمیشه بهرقهراره، سوواوه، له ڕاستیدا زۆر دهمێكه سوواوه، پێیناكرێت تێیدا بهردهوام بێت، ئیدی بۆ ئهوه دهكۆشێت ئهڵتهرنهتیڤێك بخوڵقێنێ، یان لانیكهم بیدۆزێتهوه، جیهانێك دابهێنێت تایبهت بێت به خۆی كه ئهویش لهو خهونانهدا دهرك پێدهكرێت كه ڕووبهری دهقهكان خهواڵوو دهكهن. بۆ بهدیهێنانی ئهم بارهیش خهیاڵا دهبێته پهرجووی شاعیر، دهبێته جێژوان و تێیدا به ئامانج و خواستهكانی دهگات، بهو شتانه دهگات كه واقیع لێیان بێبهری كردووه، بهڵام تهنیا جهمسهرێك نییه له پڕۆسهی شیعر نووسیندا، بهڵكو بهشدارێكی سهرسهخته و ئهگهر تهنیا خۆی تۆخ بێتهوه و ڕوون و نێت دهربكهوێت لهناو دیمهنی شیعردا ئهوا چیدی وهكو شاعیرێك دیارنامێنێ و دهبێته خهوبینێك، خهوبینێك كه هیچ پێوهندییهكی به دنیای ئاگایی و دهرهوهوه نییه و له ههموو شتێك دابڕاوه”بێگومان به بێ بهشداری كردنی ڕهگهز و ئێلیمێنتهكانی دیكهی كردهی نووسینی شیعریی”:
باران وهك ئهوهی
بلیمهتی دهروونی ئاگرم پێ بڵێ
یان بهختهوهریی خۆی ئاشكرا بكات
دهنگی نزم كردووهتهوه و به نهرمی له گۆڕم دهدا
ئیدی دهبێ من گۆڕ جێ بهێڵم و بێمه دهرێسروودی زهوی: ل38- 39
ئاسوودهیی چرا به دهستان
دهبێته بهری مزر و شیرینی درهختهكانسروودی زهوی: ل86
*كۆنسێپت و بهها شیعرییهكان
ههندێجار له بهها شیعرییه ترادیسیۆنییهكان دوور دهكهوێتهوه، كۆمهڵێك ئامرازی پهیوهندی و وشهی پهیوهست به ژێر لێوهوه دهكات، ههندێجاری دیكه فۆرم لهگهڵا ناوهرۆكدا ئاتاجیان به پرد ڕایهڵكردن ههیه، ههندێجاریش كۆنسێپت پێش وێنه دهكهوێت و بهدوای وێنهیهكدا دهگهڕێت تا بیكات به جهسته بۆ خۆی، یان وێنه پێش كۆنسێپت دهكهوێت و بهدوای بیرۆكهیهكدا دهگهڕێت تا بیكات به ڕۆح بۆ خۆی و پێی زیندوو بێت، ههندێجاری تریش بههای تهواوی به زوبان داوه و پهیوهندی ڕاستهوخۆ لهگهڵا شتهكاندا بهو هۆیهوه بهرقهراره، جاروباریش لهگهڵا لۆژیكدا مهودا وهردهگرێت و دوور دهكهوێتهوه، له دنیای واقیعیش دوور دهكهوێتهوه، بهڵام له ههموو حاڵهتێكیشدا ئهگهر تۆزقاڵێكیش دووربكهوێتهوه ئهوا بۆ ئهوهیه له خهیاڵا پتر نزیك بێتهوه، چونكه لهوه دڵنیایه كه تهنیا لهمیانهی خهیاڵهوه كه سێنتهره، پڕۆسهی داهێنان ڕهوایهتی خۆی وهردهگرێت و شهقڵا دهگرێت:
من باوهڕم بهو چپهیه ههیه كه نیگا دهیكاته گۆرانی
گۆرانی ئێسكی لهشی ئهو مرۆڤه دهتوێنێتهوه كه چاوی دڵی ناسیووه
سروودی زهوی: ل102
له ههوای ڕووندا مردم و نازم كێشرا
كتێبهكانم شانیان دایه بهر تابووتم
گالیسكهی گهڕهكهكان و بازاڕ بهدوامدا ڕۆیشتنسروودی زهوی: ل104
دیاره دووپاتكردنهوه ههندێ بڕگه له جهستهی شیعرهكان وهكو دهنگ، یان مۆسیقای زیاده له بنیادی دهقهكاندا بهشداری دهكهن، بۆ ئهوهیه كه شیعرهكان له یهكنهوایی و یهكئاستیی دهرباز بكهن و ڕیتمێكی ئهوتۆی پێببهخشن كه بێزاریی بڕهوێنێتهوه و بهردهوامییهك به خوێندنهوه بدات. ههروهها ههوڵێكیشه بۆ دۆزینهوهی ڕیتمێكی گۆرانیئامێزی بێ گرێ لهناو چوارچێوهی گشتیی ڕیتمی چامهكاندا، ئینجا بۆ هێدی كردنهوهی ئهو تووڕهییه شهففافهی كه لهودیو تێكستهكاندا ئامادهیی ههیه و خۆی مهڵاس داوه، بێگومان ئهو تووڕهییه نمایندهی ههڵچوونه، نمایندهی ساتهوهختهكانی پشێویی و شپرزهبوونی ناوهكییانهیه، زمانیش له جوانییهكانی خودی خۆی بێبهری ناكات، چونكه به خاوی و ڕووكهشانه بهكاری نههێناوه و ههوڵی ئهوتۆی نهداوه تارمایی بخاته سهر نهێنییهكانی بۆ ئهوهی تایبهتمهندێتییهكانی ههست و سۆز تاریك دابگێڕێت، بهڵكو به مهعلانیی ساتوسهودای لهگهڵدا دهكات و ناهێڵێت به خاوی و خۆڕسكیی پانتاییهكان داگیربكات، كه بهرچاویشمان دهكهوێت كفتوكۆی لهناو حاڵهتێكی شیعریی پارسهنگدا دامركاوهتهوه و بووهته ئهو تووڕهییهی كه ئێستێتیكایهكی زیادهڕهوی به دهقهكان بهخشیووه:
{بهس نهبوو/ ل9-10، ئهو بایهی گۆماوێك دهشڵهقێنێ/ ل30، ئهی ئهفسوونی دڵا/ ل40-41، گۆرانییهك بۆ/ل 51، چاوهڕوانی ههواڵێكن چ ههواڵێك/ ل 58-60-62-71-72-76، شیعر دهستی لهسهر شانم دانا/ ل57-63، پێغهمبهرێك ڕووه و ماڵی خۆی دهڕوا/ ل64، لهسهرهتادا تهنیا جوانیی ههبوو/ ل65، خودا له تهوراتدا/ ل68، گوڵدان لهسهر لێوی پهنجهره/ ل72-73-75، چۆنت ویست ئاوها/ ل79، دڵم له سینگمدا/ ل87، چیمان بۆ دهكرێ/ ل91، ههتاوی پڕ ڕهنگی/ ل93، ئهو دارهی تهمبوورهی/ ل95، نزیك قامیشهڵانێك/ ل99، دڵی گهلیان له/ ل124}
*سیخناخكردنی شیعر به ئامرازهكانی
بێ شك له ههندێ شوێنیشدا ههست بهوه دهكرێت كه وێنهگهلێكی زۆر و زهبهند كهڵهكه كراون، گهرچی زیندووێتییهكی كاریگهریش به وێنهكان بهخشراوه، كهچی خوێنهر پێیناكرێت ئهو بابهته بهدیبكات كه لهودیویاندا خۆی حهشارداوه، ئهمه لهوحاڵهتهدا كه شاعیر بهشه ناوێنهییهكانی قهسیدهی پشتگوێ خستبێ كه دهكرێ بههۆیهوه پێوهندی بنیاد بنرێت و بابهتهكهیشی پێ بهرجهسته بكرێت، وهلێ وێڕای ئهوهیش كهڵهكه كردن و قانگدان و تێئاخنینێكی زیاد له پێویستی وێنه بۆ ناو دهقی شیعریی هیچ شتێك دانامهزرێنێت جگه لهوه نهبێت كه”حاتم الصكر”دهڵێت”قهسیدهی سهرابیی”بهرههم دههێنێت و هیچی دی. بێجگه لهوه”جی. ئێم. تریڤیلیهن”یش ڕای وایه شیعر: كه سهرناكهوێت لهبهر ئهوه نییه كه له خهیاڵا بێبهرییه، بهڵكو لهبهر ئهوهیه كه خهیاڵێكی زۆر زیاد له پێویستی تێدایه، واته تهنیا خهیاڵا شیعر ناهێنێتهدی، ههر تهنیا وێنهیش شیعر ناهێنێتهدی،یانی نه پێویسته شیعر به خهیاڵێكی زیادهڕۆ خهفه بكرێت، نه به كۆمهڵێك وێنهیش لێوڕێژ بكرێت، ههر شتێك، ههر ئێلیمێنتێك لهناو شیعردا ئامادهیییهكی زیاتری ههبێت ئهوا بێ سێودوو هاوسهنگیی هونهریی لهقدهبێت و به زهقییهوه بێ باڵانسیی پێوه دیاردهبێت، كه ههر ئهمهیش هۆكاری سهرهكی سهرنهكهوتنی قهسیدهیه:
كیسهڵا له پێشبڕكێدا چی دهوێ
ههزار پێیهكی فریوو خواردووم بینی
دڵی خۆش بوو له پێستی خۆیدا جێی نهدهبووهوه
چهنه لێدانێكی بهلاشی بوو لهگهڵا شیعردا
میوه چهند بێ باك و شێتانه بهسهر سینگی درهختهوه پێدهگات
خودایه خۆ به خۆت ئاگاداری
ئاڵای شیعر چهندین جهنگاوهری به جهرگی لهناودا نێژراوه
سروودی زهوی: ل105-106
مانگ ئای چهندت غهریبی دهكهم
بگهڕێیتهوه ناو دهفی دهستم
خۆر له قووڵایی دهریادا خاو نابێتهوه
بهردی بن لم ماندوو ناژی و له درێژبوونهوهی ڕۆژگار یاقووت
نازی دهكێشن
وێنهی ڕوخساری ساوایهكی له شیر بڕاوه و بهردێكم كێشا
زمان لهناو بڵێسهی گشت دهسهڵاتهكان داگیرسا
ئهی نهمریی له دوو دنیا
ئاگری ژیانمت له دڵێكی ئهفسانهییدا كردووهتهوهسروودی زهوی: ل109
ههڵبهته ههموو شیعرێك ههوڵێكی داهێنهرانهی تهواونهكراوه،ههوڵێكه سهرهنجام ماوهیهكی كهم شاعیر ئهفسوون دهكات و لێی خۆشنوود دهبێت، دواجار بای ڕاڕایی و دڵنیانهبوون ڕهزامهندییهكهی دهڕهوێنێتهوه، بۆیه ههوڵێكی دیكه شهقڵا دهگرێت ودهڕسكێت، ههوڵێك و ههوڵێكی تر و كۆشیعرێك و یهكێكی ترو…..بێكۆتایی دووباره بوونهوهی ههوڵهكان، ئیدی ههوڵی تهواوی ساڵهكانی ژیان دهبێته چامهیهك كه ههرگیز تهواو نابێت و ههمیشه لهناو بهرههمهكانی دیكهدا سهدای خۆی بهرجهسته دهكاتهوه:
دروود بۆ وچان و بههره و فهرههنگی پاراو و بێ پایانی ئادهم
دوای تهواو بوونی ههر شیعرێك
ڕووبهڕووی یهك دادهنیشین
ئاو دهزێته چاوی و به شكۆ و ههڵچوونهوه شتێك دهڵێ
سروودی زهوی: ل78
*ناسنامهی شێواز
له ڕاستیدا شێواز لهم چامانه خاوهنی یهك ناسنامهیه، چونكه نمایندهی یهك ئهزموونی پشوو درێژه، ڕۆحی ههر یهكهیان پڕكێشییهكی فره بێهاوتای تێدا نابینرێت بۆ تاقیكردنهوهی جۆر، یان شێوازێكی دیكه، لهپێناوی گهیشتن به فۆرمیوولایهكی تاقی نهكراوه، فۆرمیوولایهك ڕووبهڕووی بڕیارێكی ترانسێندێنتاڵمان بكاتهوه، ڕووبهڕوویدهستپێكێكی تازهمان بكاتهوه كه ئاماژه بێت بۆ دنیایهكی تر، كه بۆ بهردهوامێتی شیعرێكی جیاكار بنیات نرابێت، شیعرێك كه له خودی جهستهی زوباندا ئازادی هێنابێتهدی و وهكو فێنۆمێنۆلۆژیای ئازادی بهدیار بكهوێت و بۆ هاوچهرخێتییهكی پێداویستیی خوڵقێن دهست بدات و پهیگیر بێت. ههڵبهته شێواز به وێنه، یان ڕهگهزێكی ناگههان دهستپێدهكات و له چامهكاندا دووباره دهبێتهوه، ئیدی ههست دهكرێت ههموو دێڕێك گۆڕین و گواستنهوهی بابهت لهخۆ دهگرێت و له ههقیقهتیشدا ئهو گواستنهوانه له شتێكهوه بۆ شتێكی دی ئهو ڕهگهزی كتوپڕییهتۆخ و ئافهریده دهكات. له ڕاستیدا ههندێجار له خۆمان دهپرسین ئایا ئهمانهی كه شاعیر پێیان ههڵدهستێت له تانوپۆی چامهكاندا گهمهكردنن لهپێناوی ئامانجێكی دیاریكراودا كه ئێمه دهركی پێناكهین، یان ههر ستایهڵێكه تایبهته به خۆی و مهبهستیش لێی گهمهكردن نییه. بهههرحاڵا، له زۆر شوێنی تردا ههست بهوه دهكرێت كه شاعیر له قهیران و تهنگژهدایه، بێگومان قهیرانی بهساڵداچوون و نزیكبوونهوه له كۆتایی، له مردن، له دنیایهك كه نادیاره، ڕهنگه دۆزهخ، یان بهههشت بێت، له شهیتان، یان له خودا نزیكبوونهوه بێت. نزیكبوونهوه جهمسهری گرینگی ئهو قهیرانهیه و ئیدی شیعر ههموو دهمامكهكانی جارانی خۆی وندهكات، یان فڕێیان دهدات بۆ ئهوهی تهمومژێك بڕهوێتهوه، بۆ ئهوهی ڕوونییهك، ڕوونییهكی دهگمهن خۆی دهستهبهر بكات:
ئادهم دهمامك وهك دهبدهبهی دهم با
بهولا و ئهملادا دهچێت سروودی زهوی: ل95
ئهو ههستكردن و دركاندنه میتافیزیكییهیش ههر بهردهوام دهبێت و لهبیری ناچێت كه یهكێك له پهیامهكانی خۆی بكاته پێوهندییهكی بابهتییانه له نێوانی دوو دنیادا. ئهو دوو دنیایهی كه له ژێر كۆنترۆڵی ههڵبژاردنی ئێمهدایه، دنیایهك كاتییانه تێیدا جێگیر دهبین و ئهوی تریش ماڵی ههتاههتاییمانه، بۆیه ههست بهوه دهكهین تیشكۆ دهخاته سهر ئهوهی یهكهمیان، بهڵام به شێوهیهكی ناڕاستهوخۆ باسی ئهوی تریان دهكات:
ئاوی چاو له كتێبخانهی ئاشكرابوونی هێماكانی دوو دنیا
بهسهر دهفتهری شیعرمدا دهبارێت سروودی زهوی: ل114
ههندێك دهڵێن سهرهتای ڕێگا فهڕ و جوانییه
ههندێكیش دهڵێن كۆتایی
ڕێبواری سهرهتا و كۆتایی بووم
كۆتاییش وهك سهرهتا
ههمان ههستی بۆم ههبوو سروودی زهوی: ل11
دهتوانم باوهڕ بهو ههموو شتانه بهێنم كه بینیوومن
چونكه ههموویان خهون بوون سروودی زهوی: ل63
له ماڵی ههمیشهییدا
كێل دهرگایه یان پهنجهره سروودی زهوی: ل70
بۆ تاریك داهاتن زۆری نهماوه سروودی زهوی: ل89
دڵا جێ بهخۆ ناگرێ و بهردهوام جێ دهگوازێتهوه
ئهی جێ ههموومانت حهپهساندووه سروودی زهوی: ل92
له مانهیش بترازێت شاعیروهكو له سهرهتادا ئاماژهی پێكرا خودانی ئیگۆیهكی ههڵئاوساو و نائاساییه، دهتوانرێ له جهستهی قهسیدهكاندا زۆر به ئاسانی جێ پێی ههڵبگیرێت:
ئهی ههقیقهت من باجی تۆم
تاج ئیرهییم پێدهبات سروودی زهوی: ل57
ڕوخسارم ئهفسوونی ڕووناكی خودایه سروودی زهوی: ل58
گهورهم نهشونما ئهگهر به درۆ ماچ بكهم
خودا و خود سزام دهدهن سروودی زهوی: ل58
له ماڵی تۆدا ڕادهكشێم و دهڕوانمه جوانیت ئهی خودا
سروودی زهوی: ل116
*دهرهنجام: ڕۆحی زوبان و كاركردی شیعر
ئهوی ڕاستی بێت شیعری له مهزنێتییهوه ههڵقووڵاو دهتوانێت كاركردێكی مهزنی بهسهر ڕۆحی زوبانهوه ههبێت بهو پێیهی كه”گاستۆن باشلار”ئاماژهی بۆ دهكات، وێنهی شیعرییش بێگومان له زمانهوهپهیدا دهبێت و ههمیشهیش نهختێك لهسهرووی زمانی گهیاندن و ماناوهیه، مادامهكی ناوهرۆكیش شیمانهییه ههروهكو ئهوهی تیۆریستهكانی خوێندنهوه و وهرگرتن بۆی چوونه، كهواته دهكرێ بڵێین خوێندنهوه، یانی ههڵهێنجان و پێشبینیی كردن و ئهنجامگیریی. بێگومان پڕكێشی ئهوهم نهكردووه بڵێم خهریكی ڕاڤهكردنی دهقهكان بوومه، بهڵكو له ههندێ شوێندا ههندێك له بهشهكانی ئهم ئهزموونهم بهرباسداوه و له ههندێ شوێنی تریشدا بهپێی توانا ههوڵم داوه فهزای گشتیی دهقهكان بدوێنم و سهرپشكیان بكهم بۆ ئهوهی به پێناسهكانی نێو دهق، دهقهكان دووباره شهقڵا ببهخشنهوه. دیاره ههست و سۆزهكانی ناوتوێی شیعر ههتا بڵێی چڕوپڕن، شاعیر ههروهكو ستارۆبنیسكی بۆی چووه نكووڵی له خودی خۆی دهكات و تێیدهپهڕێنێ و گۆڕانكاری بهسهردا دێت.
لهوانهیه له ههموو شوێنێكدا قووڵبوونهوه دهقهكانی دهوڵهمهند نهكردبێت، دنیابینییهكی مهحكهم و تۆكمه بهدینهكرێت، یان بهجۆرێكی تر بڵێین دنیابینییهكی وردوخاش و كۆڵاژكراو خۆی دهسهپێنێت، دهشێ لهوهوه سهرچاوهی گرتبێت كه شاعیر دهرك به پهرتوبڵاویی دنیاكهی بكات، بێگومان له دهرهنجامی ههست كردنێكی بههێز به تێپهڕینی تهمهن و بهساڵداچوون، كه ئهمهیش لهئاكامدا دهبێته مایهی ئهوهی كه پشت له یهكێتی بابهت بكات و له تانوپۆی بهرههمهكاندا لاواز بهدهركهون، یان نادیاربن.
ههڵبهته تێكست به پێشمهرجیی خودیی و بابهتیی مهحكوومه، واقیعی خۆی بهدهر له واقیعی مهوزووعی بنیات نهناوه، بهڵكو كۆمهكی لێوهرگرتووه بۆ ئهوهی واقیعێكی ئهوتۆ بخوڵقێنێ كه جێگای بڕوا بێت، یانی سهرچاوهی ههبێت و ئهمهندهیش خهیاڵا نهیپێچێتهوه، كه له خوڵگهی باوهڕ پێ هێنانهوه دوور بێت و به چاوی ئاسایی نهبینرێت. بێجگه لهمانهیش، له ڕاستیدا شیعر لهپێناوی كۆمهڵێك وێنه، یان كۆمهڵه خهیاڵێكی چهمووش و كۆمهڵه ههستێكی ههیهجانئامێز و ههڵچوودا نایهتهدی، بهڵكو گشتێكه و له كۆمهڵێ بهش و ئێلیمێنتی بچووكتر پێك هاتووه، كه له دووتوێی ئهم نووسینهدا ئاماژهمان پێیانداوه. لهیادیشمان نهچێت ئهوهی كه لێرهدا به زهقی پهی پێدهبرێت ئهوهیه كه شاعیر دیسان بۆ چهسپاندن و سهقامگیركردنی ڕهمزه كۆنو ئهفسانهكانی خۆی ههوڵێكی دژوار و جیددی داوه، توانستی بێوێنهشی له كۆكردنهوهی دژوازییهكان پیشانداوه و جاروبار به تهمومژێك ڕتووشی قهسیده دهكات كه ئهوهیش بێ شك كۆمهكی وهرگر دهكات بۆ ئهوهی پتر له پێكهاته و كهرهسته ههمهجۆرهكانی شیعر وردبێتهوه و لێیان ڕابمێنێت و تهئهمموولیان بكات.
دیاره لهسهرهتادا مهبهست و نیازم ئهوه بوو ههڵوێستهیهكی پشوو درێژ بهرانبهر به خهون و وێنهی شیعریی ئهم ئهزموونه بكهم، بهڵام نهدهكرا ههندێ لایهنی دیكه بازنهدهنه دووتوێ و ڕووبهرهكانی ئهم ههوڵهی دیاریكردنی فهزای گشتیی دهقهكانی لهئهستۆ گرتبوو. لهڕاستیشدا ئهم ڕاوبۆچوونانه ئهگهرچی بهشێكیان زۆر گشتین، سهرهڕای ئهوهیش بۆ ئهوه دهرنهبڕاون ههتا به شێوهیهكی كاتیگۆریكییانه وهربگیرێن، چونكه دواجار ههموو شتێك ههر ڕێژهییه و شتی لهو بابهته ڕهها بوونی نییه. بهههرحاڵا من ههتا ئهم ساتهوهختهیش پێموایه خوێندنهوهیهكی بهر پرسانه و جیددییانه بۆ ئهزموونی شیعری (سهباح ڕهنجدهر) ئهنجام نهدراوه و زاتی ئهوه دهكهم بڵێم ئهم ئهزموونه به پێچهوانهی ئهوانهی پێشووی دنهمان دهدات ئهو گۆشهنیگا پێشوهخت و ئامادهیه شكست پێبهێنین له گهیشتن به شانشینی شیعرهكان، بهڵكو وامان لێدهكات ببینه خاوهنی گۆشهنیگایهكی (تهواو جیاواز)، كه ئهوهیش به تێڕوانینی من تاقیكردنهوهی دنیابینیی و دیدێكی تره بۆ سمینی دنیایهكی تر كه دنیای دهقی كراوهیه و چهندین گریمانه ههڵدهگرێ و ههڵوێستی جیاجیا دهورووژێنێ و بێگومان ههر ههڵوێستهیهكیش بۆ ئهوهی كارفهرما و ئهركی خۆی به چهشنێكی دانسقه بهجێ بهێنێ پێویسته له یهك گۆشهنیگاوه بڕوانێته داهێنانی ناوازه ههتا به جۆرێكی دروستتر دهرهنجامه سوودمهندهكان به وهرگر بگهیهنێت. دواجار، ئهوهی نهوتراوه ئهوهیه كه ههموو شاعیرێكی داهێنهر شتێك دهگرێته ئهستۆ، با ئهو شته ناو بنێین گۆڕین، گۆڕینی دنیا ناڵێم، بهڵكو گۆڕینێكم مهبهسته ههر چهندێ ناچیزیش بێت ههر گرینگ و پڕ بایهخه، بهڵام ئهگهر گۆڕینی دنیابینیی مرۆڤ بێت ئهوا بێچهند و چوون شاعیر به زیادهوه پهیامی ترانسێندێنتاڵی خۆی گهیاندووه و مهبهستی خۆیشی پێكاوه.
نیسان و مایسی 2012: لهندهن
—————————————————
سهرچاوهكان:
1ـ أرشیبالد ماكلیش ـ الشعر و التجربه ـ ترجمه: سلمی الخچراو الجیوسی ـ مراجعه: توفیق الصایغ ـ دار الیقچه العربیه ـ مۆسسه فرانكلین للگباعه والنشر ـ بیروت، نیویورك 1963.
2 ـ محمد مبارك ـ مواقف فی اللغه والادب والفكر ـ دار الفارابی بیروت ـ مكتبه النهچه بغداد 1974.
3 ـ د. علی جعفر العلاق ـ فی حداپه النص الشعری ـ دراسات نقدیه ـ دار الشۆون الپقافیه العامه ـ الگبعه ألاولی ـ بغداد 1990.
4 ـ سی. دی. لویس ـ الصوره الشعریه ـ ترجمه: د. احمد نصیف الجنابی و اخرون ـ دار الرشید للنشر ـ بغداد 1982.
5 ـ حاتم الصكر ـ مواجهات الصوت القادم ـ دراسات فی شعر السبعینات ـ دار الشۆون الپقافیه ـ بغداد 1986.
6ـ ڕوجیه جارودی ـ واقعیه بلا چفاف ـ ترجمه: حلیم گوسون ـ مراجعه: فۆاد حداد ـ دار الكتاب العربی للگباعه والنشر ـ القاهره 1968.
7 ـ جبرا ابراهیم جبرا ـ النار والجوهر ـ دراسات فی الشعر ـ المۆسسه العربیه للدراسات والنشر ـ بیروت ـ بدون تاریخ.
8 ـ د. محمد خیر البقاعی ـ بحوپ فی القراوهو التلقی ـ مركز الانماوالحچاری ـ حلب 1998.
9 ـ كریستوفر كودویل ـ الوهم والواقع ـ دراسه فی منابع الشعر ـ ترجمه: توفیق ألاسدی ـ دار الفارابی ـ بیروت 1982.
10ـ نیما یوشیج ـ أرزش احساسات و پنجمقاله در شعر و نمایش ـ انتشارات گوتنبرگ ـ 1351.
11ـ عبدالعلی دست غیب- نیما یوشیج (نقد و بررسی)- انتشارات پازند- چاپ دوم 1354.
12ـ أدبیات نوین ایران ـ از انقلاب مشروگیت تا انقلاب اسلامی ـ ترجمه و تدوین: یعقوب اژند ـ انتشارات امیر كبیر ـ تهران 1363.
13ـ فهرههنگی زاراوهی ئهدهبی و ڕهخنهیی ـ نهوزاد ئهحمهد ئهسوهد ـ بهڕێوهبهرێتی چاپ و بڵاوكردنهوه ـ سلێمانی 2011.
14- Gaston Bachelard-The Poetics Of Space- Translated by: MariaJolas- Beacon Press- Boston 1994.
15- Poetry 1900- 1975- Edited by: George Mac Beth-Longman With Faber and Faber- Ninth impression 1989.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
