تێگەیشتنى بازنەیى لە کۆمەڵە شیعرى (تاریک، بەقەد درەوشانەوە، تاریک)ى کەریم دەشتى
تێگەیشتنى بازنەیى
لە کۆمەڵە شیعرى (تاریک، بەقەد درەوشانەوە، تاریک)ى کەریم دەشتى- 2016 هەولێر- ناوەندى ئاوێر بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا…………….
تەنیا ماینەوە
من و باقەیێ خەیاڵ
کە بەشى پێکێکى قەیتانى نەدەکرد
من بەو خەیاڵە
سەراپا تراژیدیاى ژیانم نوسییەوە. ل3
(کەریم دەشتى) شاعیرێکى بە ئەزموونى پڕ بەرهەمە، بە یەکێک لە شاعیرانى (نەوە)ى هەشتاکانى شیعرى کوردى دەژمێردرێت، هەڵگرى جۆرێک لە تایبەتمەندى شیعرییە و پشت بە “بیرکردنەوە” و “خەیاڵ ” دەبەستێت و بایەخ بە (چنینى ریتم)ى شیعرى، دەنگ و سەروا دەدات، ئەوەى دوایى واى کردووە شیعرەکانى لە روونى و سادەیى نزیک ببنەوە! لەو ئەزموونە نوێیەدا بە شێوەیەکى گشتى برەوى بە (تێگەیشتنى بازنەیى) و بە تایبەتى (تێگەیشتنى وشە) داوە.
لە کتێبى (رەوانبێژى خەیاڵ) کە بەشە پراکتیکەکەى بە ناونیشانى وێنەى “کتێب” لە ئەزموون و ئەزموونگەرى “کەریم دەشتى”شاعیردا. قسەم لە بارەى میکانیزمى کارکردنى شاعیر کردووە و پێموایە شاعیر وەک میکانیزمى کارکردن زێتر بەلاى هەڵبژاردنى زمانى شیعرییدایە، هەمیشە هەوڵەکانى خۆى لەوەدا کۆ دەکاتەوە، کە (رێگاى گوتن) بۆ زمان خۆش بکات. لەو رێگا خۆش کردنەشدا هەندێجار شاعیر ئیشکالى گەیاندن و نەگەیاندنى بیرۆکەى شیعریى لە رێگاى ئەزموونەوە چارەسەر دەکات. وەک چۆن ئیشکالیەتى وێنە و تەعبیرکردنى شیعریى لە رێگاى تێگەیشتنى ناوەکى زمانەوە، یان بە مانایەکى دیکە لە رێگاى ئەزموونگەرییەوە چارەسەر دەکات. لە سەر ئەو بنەمایە دەشێ بڵێم ئەزموونى شاعیر لەگەڵ زمان و شێوازگەریى تەعبیرکردن، لە سەر دوالیزمى ئەزموون و ئەزموونگەرى – بەردەوامى زمان و چرکەساتى ئازادى دەربڕین – وەستاوە. ئەو بیروڕایەى من کۆى بەرهەمە شیعرییەکانى تا ساڵى (2011) دەگرێتەوە.
لە خوێندنەوەى کتێبى ناوبراودا پێموایە شاعیر لە (پرۆسەى نوسینى شیعرى) زۆر جاران (بابەتێک) یان (فیکرەیەک) بەرەو نوسینى دەبات؟! فیکر و مانا لە دروستکردنى وێنەدا بەشدارى تایبەتى خۆیان هەیە، بەڵام دیارە لێرە مەبەست لە فیکر و مانا وەک رەگەزێکى شیعرى بینراوە، نەک وەک لۆژیک و تێگەیشتن!! بەڵام لەو ئەزموونە نوێیەدا من وەک خوێنەرێکى کۆى بەرهەمەکانى شاعیر هەندێک گۆڕانکارى دەبینم، یان هەندێ ئەزموونکارى دەخوێنمەوە، ئەوەى زۆر بەرجەستەشە گۆڕانکارییە لە شێوازیى تەعبیرکردن و هێنانە ناوەوەى تێگەیشتنى بازنەییە لە خولانەوەى وشەدا.
لە کۆمەڵە شیعرى (تاریک، بەقەد درەوشانەوە تاریک – 2016) شاعیر وەک ئەزموونگەرایەک لە رووى مەعریفەى شیعریى و تەعبیرکردن، کارى لە سەر (تێگەیشتنى بازنەیى) کردووە… بەو مانایەش دەشێ خوێنەران جیاوازییەکانى ئەو ئەزموونە شیعرییە، نەک هەر تەنها لە رێگا گۆڕانکارى لە شێوازیى تەعبیرکردن، بەڵکو لە رێگاى بەرجەستەکردنى تێگەیشتنى بازنەیشەوە زێتر هەست پێبکەن!
شاعیر لە هەموو ئەزموونەکانى خۆیدا لە (رێگا خۆشکردن بۆ زمان) دوور نەکەوتۆتەوە، ئەوەش بە بڕواى من پەیوەندى راستەوخۆى بە سەرچاوەى مەعریفى شیعریى –یەکەمەوە- هەیە، واتە باوکى وەک شاعیرێکى کلاسیزمى کوردى لە پرۆسەى نوسیندا وەک بنەمایەکى سەرەکى زمانى شیعریى فەرامۆش نەکردووە!
لێرە قسەکردنم لە سەر تەعبیرکردنى شیعریى دەکەوێتە نێوان سنورى (دەق -تەعبیرکردن) و سنورى (وەرگر -تەئویل) کردن! دەمەوێ بڵێم چەمکى تەعبیرکردن، خۆى لە بەرفرەوانکردنى سنورەکانى توانا و ئەزموون و ناخى شاعیردا دەبینێتەوە، وەک چۆن نابێ سنورەکانى توانا و ئەزموون و ناخى وەرگریش فەرامۆش بکەین! بێگومان نابێ لە بیرمان بچێ، بەشێکى زۆرى ئەو ئەزموونگەرییە دەکەوێتە سەر ئازادى بیرکردنەوە و ئاستەکانى خوێندنەوەى خوێنەرەوە؟!
بە دیوەکەى دیکەش هەمیشە شێوازى تەعبیرکردن بە شێوە جۆراوجۆرەکانى زمانى ئەدەبییەوە بەندە! زمانى ئەدەبى دوورە لە راستەوخۆیى، هەڵگرى روویەکە لە رووەکانى حەقیقەت، زمانى ئەدەبى لە سەر لادان و خوازە و رەمز بەرەو کەشفکردن هەنگاو دەنێت… هەڵبەتە لە بەرانبەر شێوازى زمانى تەعبیرکردن، شێوازى زمانى ئەبستراک هەیە… شێوازى زمانى ئەبستراک هەموو هێزى خۆى لە لادان و ئاماژە و رەمز خەرج دەکات، هەمیشە بۆ پرکردنەوەى بۆشاییەکانى پشت بە خوێنەران دەبەستى… ئەوەش یەکێکە لە خاڵە بنەڕەتییەکانى جیاوازى نێوان زمانى تەعبیرى و زمانى ئەبستراک.
بەڵام دواجار زمانى ئەدەبى بە هەموو ئاستە جیاوازەکانییەوە پشت بە ئازادى بیرکردنەوە و ئاستەکانى خوێندنەوە دەبەستێ… هەموو ئەو قسانەم بۆ ئەوەیە بڵێم بزاڤى زمانى تەعبیرکردنى کەریم دەشتى لە کۆى ئەزموونەکانى پێشووى تا ساڵى 2011 لە زمانى تەعبیرکردنى (زیندەگی)یەوە بەدەر نییە، یان بە شێوازى زمانى تەعبیرکردن لە رێگاى زیندەگییەوە بەندە… بە شێوەیەکى گشتى شێوازى زمانى تەعبیرکردن لە رێگاى زیندەگییەوە، پشت بە ریتمى ناوەکى ژیان دەبەستێ و هەندێجار کار لە تێکشکانى گرایمەر و رەنگاوڕەنگى دەکات، بێ ئەوەى پەرتەبڵاو بێت… (جەلال بەرزنجى، دلاوەر قەرەداغى، بەرۆژ ئاکرەیى، هیوا قادر…) لەگەڵ جیاوازییەکانیان نموونەى دیارى ئەو شێوازەن…
بە بڕواى من شێوازى زمانى تەعبیرکردن لە رێگاى زیندەگییەوە، بۆ کەریم دەشتى تا (ساڵى 2011) درێژ دەبێتەوە، بەڵام دواتر شێوازى زمانى تەعبیرکردنى شاعیر خۆى لە تەعبیرکردن لە رێگاى دنیابینییەوە دەدۆزێتەوە، لە (تاریک، بەقەد درەوشانەوە تاریک – 2016) ئەو شێوازە بە ترۆپک دەگات، لە کۆمەڵە شیعرى (تاریک، بەقەد درەوشانەوە، تاریک) دنیایەکى دیکەى نوێ لە پەیوەندى نێوان وشەکان و شتەکان دروست دەکات.
بە شێوەیەکى گشتى شێوازى تەعبیرکردن لە رێگاى دنیابینى، شێوەیەکە لە شێوەکانى زمانى تەعبیرکردنى شیعریى، کە ئەزموونى هەستى کەمتر تێدا دەردەکەوێت، زۆرتر پشت بە درێژکردنەوەى تێگەیشتنەکان و خولانەوە دەبەستێ، کار لە ریتمى دەرەکى دەکات، کەمترین دەنگى دژکارى تێدایە، چڕە، هەندێجار لەگەڵ پلەکانى گرایمەر دژ دەکەوێتەوە. ئەوەش گۆشەنیگاى شاعیرانە بۆ خوێنەر دەنەخشێنێ!
گۆشە نیگاى شاعیرانە پەیوەندییەکى راستەوخۆى بە دیتن یان دنیابینى و خەونبینییەوە هەیە، ئەوە دەشێ تێگەیشتنى من بێت، بۆ روانینى شاعیرانە و دیتنى دنیا و شتەکان بە چاوێکى نوێوە… (شێرکۆ بێکەس، رەفیق سابیر، هاشم سەراج، دلشاد عەبدوڵڵا، ئەحمەدى مەلا، جەمال غەمبار…) بە جیاوازییەکانیانەوە لە بارەى زمان و تێڕوانین و هەستى شیعرییەوە… نموونەى دیارى ئەو شێوازەن: بۆ نموونە زمان و تێڕوانینى هاشم سەراج پەیوەستە بە هەبوونى شیعریى لە هاوکێشەى (بوون — نیگەرانى — مردن) و لەگەڵ تێڕوانینى (تاریک، بەقەد درەوشانەوە، تاریک) وەک لە خوارەوە ئاماژەى بۆ دەکەم، جیاواز دەکەوێتەوە… دلشاد عەبدوڵڵا، هەوڵدەدات لە رێگاى هاوکێشەى بابەتییەوە شیعرییانە بەسەر گێڕانەوەکاندا بچێتەوە. دەیەوێت هاوکێشەى بابەتى لە نێوان شیعر و گێڕانەوە دروست بکات! ئەو شێوەیە لە تێڕوانین هەمان زمانى گێڕانەوەى شیعریى و رەگەزى زاڵى گێڕانەوەى جەمال غەمبار نییە، ئەحمەدى مەلا هەندێجار لەگەڵ پلەکانى گرایمەر دژە و زێتر لەگەڵ گۆشەنیگاى شاعیرانە دێتەوە… (بۆ ئەوەى لە بابەتى نوسینەکە دوور نەکەومە ئەو پۆلینکردنەى زمانى تەعبیرکردن و جیاوازییەکانى بۆ کاتێکى دیکە هەڵدەگرم)
لە سەر ئەو بنەمایە دەتوانم بڵێم تایبەتمەندییەکانى شێوازى زمانى تەعبیرکردنى شیعرى (تاریک، بەقەد درەوشانەوە، تاریک) خۆى لە بزاڤى جوانى و تواناى شێوەگرتن و گەشەکردنى تێگەیشتنى بازنەییدا دەبینێتەوە، شاعیر بە ئاگاییەوە لە رێگاى هاوگونجانێکى هونەرى بەرزەوە تێڕوانین و دنیابینى خۆى دەخاتە روو. دەشێ خوێندنەوەم بۆ تێگەیشتنى بازنەیى، لەو ئەزموونە نوێیەى شاعیردا لەوێوە خۆى هەڵبگرێتەوە، کە (تێگەیشتنى بازنەیى) بەلاى منەوە، ناونانى میکانیزمى کارکردنێکە بۆ چەسپاندنى تێگەیشتن لە سەر خودى تێگەیشتن! پێموایە دەشێ دوو بنەماى بنەڕەتى بۆ ئەو میکانیزمە دەستنیشان بکەم: یەکەم، بنەماى فیکرەى دابڕان: فیکرەى دابڕان لە مانایەکەوە بۆ گەیشتن بە مانایەکى دیکە، یان لە تێگەیشتنێکەوە بۆ بەرجەستەکردنى یەکێکى دیکە… دیارە تایبەتمەندییەکانى ئەو بنەمایە بە بڕواى من لە سەرسامبوونى خوێنەردایە، چونکە خودى فیکرەى دابڕان لە شیعردا وا لە خوێنەر دەکات، جارێکى دیکە بۆ خوێندنەوە بگەڕێتەوە، تاکو بتوانێ باشتر لە هەردوو ئاڕاستەکە بگات و چێژى زێتر بە دەست بهێنێ. بڕوانە هەبوونى شیعریى لە هاوکێشەى (بوون — دابڕان— هەتاهەتایى)
باش وەکو دڵم تاقە خۆشەویستێکى هەبوو
هەتا ماوە بۆى ئەگەڕێ
تەنیا من و تۆ ماینەوە ئەى با. ل30
بنەماى دووەم، فیکرەى دووبارەبوونەوە، یان خولانەوەى وشە: واتە شاعیر هەوڵدەدات هەمان ئەو تێگەیشتنە دووبارە بکاتەوە کە هەموو حەزى لێدەکەین، ئەویش لە پێناو جێگیرکردن! راستە دروستکردنى حاڵەتێکى دەروونى لە پشتەوەیە… بۆیە مەرج نییە بتوانێ هەمووان رازى بکات، بەڵام هێزى دەربڕینى شاعیر پۆشاکێکى دیکەى نوێى پێدەبەخشێ، کە لەبەر دڵان بێت. بڕوانە هەبوونى شیعریى لە هاوکێشەى (بوون— دووبارەبوونەوە—هەتا هەتایى)
زۆرم بیر کردەوە شیعر شەڕە لەگەڵ زمان
زمان شەڕە لەگەڵ زمان
زمان شەڕە لەگەڵ بازنە
زۆرم بیر کردەوە بازنە ئەبەدییە و کۆتایى نایەت. ل62
هەمیشە کەریم دەشتى لە ئەزموونەکانى خۆیدا بۆ ئەو هێزەى زمانى تەعبیرکردن، پەناى زۆرى بۆ موزیکاى وشە و هاوگونجان ((چنینى ریتم)) و دواتریش بەرجەستەکردنى چییەتى زمان بردووە، بەڵام لەو ئەزموونە نوێیە پێگەییوەدا بەرجەستەکردنى تێگەیشتنى زمان، پێش ماهیەتى زمان دەکەوێت؟! دەشێ بۆ (چییەتى زمان) بە دواى دەنگ و مانادا بگەڕێین، بەڵام دەبێ بۆ بەرجەستەکردنى (تێگەیشتنى بازنەیى) پەنا بۆ ئاشکراکردن و بە دواداگەڕانى تێگەیشتنى تایبەتى وشە و خولانەوەى وشە بەرین…
هەوڵێکى زۆرم دا بە چەند وشەیێ خۆم بکوژم
کەچى وشەیەکى زۆرم کوشت و هەر نەکوژرام
زۆر هەوڵم دا دوژمنێ بۆ خۆم دروست کەم
بەڵام لە خۆم زێتر کەسم نەدۆزییەوە. ل102
شاعیر چۆن لە ناو و ناونانەوە گەیشتووە و چۆن ئەو ناو و ناونانە بە هەبوونى شیعرییەوە دەلکێنێ؟! بە مانایەکى دیکە (دەرخستن) و (ئاشکراکردن) و (نواندن)ى تێگەیشتن، لەو ئەزموونە نوێیەى شاعیردا دەرخستن و ئاشکراکردن و نواندنى تێڕوانینە بۆ (بوون) لە شیعردا، بە دیوەکەى دیکە لە کۆمەڵە شیعرى (تاریک، بەقەد درەوشانەوە تاریک – 2016) تێگەیشتنى شاعیر یان (هەبوونى شیعریى) لاى ئەو مەعریفەى شیعریى شاعیر دەخاتەوە، بەڵام مەعریفەیەکى جیاواز لەوەى لە سەرچاوەکانى یەکەمەوە پێیگەیشتبوو! هەمیشە مەعریفەى شیعریش دنیابینى شیعرى رەنگ دەکات… کەواتە شاعیر ئەو کاتە ناو لە شتەکان دەنێت، کە تێگەیشتنى تایبەتى خۆى دەنوێنێ، بە مانایەکى دیکە تەنها ئەو وشانە دەتوانن تێگەیشتنى شاعیر بەرجەستە بکەن، کە دەتوانن ئەوە بڵێن کە شاعیر بە پێى دنیابینى خۆى دەیەوێت، هەر ئەوەش تایبەتمەندى هەبوونى شیعرى لاى کەریم دەشتى ئاشکرا دەکات.
بە کورتى شاعیر وێنەى تێگەیشتنى خۆى یان (تێگەیشتنى بازنەیى) لە چوارچێوەى شیعردا بە خولانەوەى وشە و خولانەوەى فیکر لە لایەک و فیکرەى دابڕان لە لایەکى دیکە سپاردووە.
1/5/2017 هەولێر
نوسینێکى بڵاو کراوە لە رۆژنامەى چاودیر 5/6/2017
