گووتار و فیكری رۆشنبیر و كاریگه‌ری به‌سه‌ر كۆمه‌ڵ …1 .. د. شه‌ونم یه‌حیا
(1- 2)….
گووتاری رۆشنبیران و كاریگه‌رییان ، ته‌وه‌رێكه له كاره‌كانم له‌سه‌ر رۆلی رۆشنبیران له گۆرانكارییه سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان ، رۆشنبیر زمانحاڵ و ده‌نگ و ڕه‌نگی میلله‌ته‌كه‌یه‌تی له‌و رێگه‌یه‌وه هه‌موو بواره‌كانی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری و رۆشنبیریی پێده‌بینێت.
هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك نۆرم و به‌ها و ترادیسیۆنی تایبه‌ت به خۆی هه‌یه ، كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیش خاوه‌ن پێكهاته‌یه‌كی فره ئاین و نه‌ته‌وه‌یه به‌رنامه رێژی و كاركردن به فیكر و گوتارێكی دیاریكراو كارێكی ئه‌وه‌نده ئاسان نیه ، به شێكی زۆری سامپڵی توێژینه‌وه‌كه‌مان له‌و بڕوایه‌دا بوون ” ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ناتوانێت فیكر و گووتارو به‌رنامه‌ی رۆشنبیران قبوڵ بكات ، چونكه به ئیمتیاز كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی سیاسیه‌وه ئه‌وه‌نده كاریگه‌ری حزب و سه‌ركرده‌كانی به‌سه‌ریه‌وه‌یه ، ئه‌وه‌نده كاریگه‌ری رۆشنبیرانی به‌سه‌ریه‌وه نیه ، رۆشنبیری كوردیش به شێوه‌یه‌كی رێژه‌ی پلانی بۆ چاكسازی و گۆرانی كۆمه‌ڵایه‌تی نیه، ئه‌گه‌ر هه‌شیبێت زیاتر به‌رنامه‌یه‌كی سیاسیه و به پاڵپشتی حزبێكی سیاسی ، نه‌وه‌ك گرووپێكی كۆمه‌ڵایه‌تی ”
توندوتیژی سیاسی له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی كاریگه‌ری له‌سه‌ر به‌هه‌رم و گوتار و فیكری رۆشنبیراندا هه‌بوو ، ئه‌گه‌ر گووتاری رۆشنبیرانی كورد توندوتیژ بووبێت ، ئه‌وا ده‌رئه‌نجامی توندوتیژیی داگیركه‌رانی كوردستان به‌رامبه‌ر به كورد بووه ، ته‌نانه‌ت له دوای راپه‌رینه‌وه بۆ رۆشنبیرانی دوای خۆیان ترانسفۆرم ده‌بێت ، ئه‌ویش به‌هۆی دروستبوونی شه‌ڕی ناوخۆ له نێوان حزبه كوردییه‌كان له 1994 تا 1997 رۆشنبیران به حوكمی نزیكی و كاریگه‌ربوون به ژینگه‌ی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری ده‌بنه به‌شێك له‌و شه‌ڕ و به‌رهه‌م و گوتاری رۆشنبیران دیسان گووتاریكی توندوتیژ له خۆ ده‌گرێت ، له‌و بارودۆخدا رۆشنبیران دابه‌شی سه‌ر حزبه سیاسیه‌كان ده‌بن .
حمه‌سه‌عید حه‌سن له كتێبی (ته‌ور و شیعر )باس له هه‌ڵویستكی شاعیرێكی وه‌كو شێركۆ بێكه‌س ده‌كات له شه‌ڕی نێوان (یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان و بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی ) له 22/12/1993 ئه‌و شه‌ڕه روویدا ، حمه سه‌عید ده‌ڵی َ ( شێركۆ بێكه‌س له شیعری ( هه‌تاو )دا نه‌ك هه‌ر فتوای كوشتنی ئه‌ندامانی بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی ده‌دات، به‌ڵكو داواش ده‌كات بكرێن به ( زووخاڵ) ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئیسلامیه‌كان دژی ژن و شیعرن ، له‌به‌رامبه‌ریشدا مه‌لا عوسمان رێبه‌ری بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی داوا له چه‌كدارانی حزبه‌كه‌ی ده‌كات كه هه‌رچی تواناییان هه‌یه لێنان بده‌ن ، لێره‌دا مه‌لا عوسمان مه‌به‌ستی چه‌كدارانی یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستانه . حمه سه‌عید حه‌سن ده‌ڵی “مه‌لا عوسمان رێبه‌ری بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی له شێركۆ بێكه‌سی شاعیر دلۆڤانتره ، چونكه مه‌لاكه ته‌نیا داوای لێدانیان ده‌كات ، شاعیر داوای سوتاندنیش ده‌كات “.
هه‌روه‌ها مهاباد قه‌ره‌داغی له لێكۆلێنه‌یه‌كی دا له‌سه‌ر شیعره‌كانی شاعر (شێركۆ بێكه‌س) له كتێبی (ژن و كۆمه‌ڵگا له قۆناغی باڵنده‌یی شێركۆ بێكه‌س دا ) كار له‌سه‌ر ئه‌و شیعرانه ده‌كات كه تێدا شاعیر باس له گرنگی ره‌گه‌زی مێ له كۆمه‌ڵگه و ئازاره‌كانی ئافره‌ت و سیسته‌می باوكسالاری و چه‌وساندنه‌وه‌ی ژن له كۆمه‌ڵ ده‌كات.
ده‌توانین بڵین له ئه‌نجامی تیشك خستنه سه‌ر گووتار و شیعره‌كانی شێركۆ بێكه‌س وه‌ك رۆشنبیرێك له‌م دوو نموونه‌یه‌دا بۆمان به‌دریارده‌كه‌وێت كه رۆڵی شێركۆ وه‌ك رۆشنبیرێك له بوارێكه‌وه بۆ یه‌كێكی تر جیاواز بووه ، له به‌رهه‌مه‌كانی پارادۆكێسێكی گه‌وره له نێوان بواری سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌بیندرێت ، رۆڵی شێركۆ له‌و شیعرانه‌ی كه باس له واقیعی كۆمه‌ڵگه ده‌كات له رووی كۆمه‌ڵایه‌تیه شێركۆ وه‌ك كه‌سایه‌تێكی زۆر ( ئازادیخواز ، لێبورده ، و دلۆڤان ، یاخیبوو له كۆمه‌ڵگه‌ی باوكسالاری ، نه‌هیشتنی چه‌وسانده‌وه له‌سه‌ر ژن و داكۆكیكردن له مافه‌كانیان ) . له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وشدا كاتێك شێركۆ ده‌كه‌وێته ناو گه‌مه‌ی سیاسیی و ململانێ سیاسیه‌كان به تایبه‌تی له كاتی شه‌ڕی ناوخۆ شاعیر بێ لایه‌ن نابێ و گووتار و به‌رهه‌مه‌كانی تێكه‌ڵ به‌و دۆخه نێگه‌تیڤه ده‌بێت ، بۆیه كه‌سایه‌تی شێركۆ و هه‌ڵَویسته‌كانی زۆر توندوتیژ ، ته‌واو پێچه‌وانه‌ی ئه‌و رۆڵه‌یه كه شاعیر له رووی كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه ده‌یگێرێت .
بۆیه گرنگه له‌رووی سیۆسیۆلۆژییای ئه‌ده‌ب و هونه‌رو ته‌واوی بواره‌كانی دیكه‌ی رۆشنبیری كار له‌سه‌ر به عقڵانی كردنی خۆشه‌ویستی بۆ نه‌ته‌وه وڵات و حزب بكرێت ، چونكه توندڕه‌وی كردن لێان ده‌رئه‌نجامی نێگه‌تیڤی لێ ده‌كه‌وێته‌وه ، رۆشنبیران به‌هۆی ئه‌و بارودۆخه‌وه رۆڵیان بزرده‌بێت هه‌ڵویسته‌كانیان له نێوان لایه‌نگری ئایدیۆلۆژییایه‌كی سیاسی و بێ لایه‌نی و ته‌نیانه‌ت ئه‌وانه‌ی ده‌كه‌ونه ناو ململانێ ییه‌كانی شه‌ڕ گووتار و به‌رهه‌مه‌كانیشیان چوارچێوه‌ی بابه‌تی تێده‌په‌رێنیت.
له‌لایه‌كی دیكه‌وه به‌شێك له سامپڵی توێژینه‌كه‌ماندا پێیان وابوو به‌لێ “ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی په‌یام و دیسكۆرسی رۆشنبیرانی قبوڵكردووه و رۆشنبیرانیش ده‌ورێكی گرنگیان له‌و رووه‌وه بینیوه “له هوشیاركردنه‌وه‌ی هاوڵاتیان و شكاندنی بێ ده‌نگیان له به‌رامبه‌ر هه‌بوونی نادادپه‌روه‌ری و نه‌بوونی شه‌فافیه‌ت و گه‌نده‌ڵی و ده‌سه‌ڵاتی كلیبتۆكراتی (چه‌ته‌سالاری) و تاكڕه‌وی و دروستكردنی ره‌خنه‌ی سیاسی له پێناو زیاتر به دیموكراتیزه‌كردنی كۆمه‌ڵگه ، جگه له‌مه رۆڵیان له دامه‌زراندنی چه‌ندان بزووتنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و گۆرینی یاساكانی تایبه‌ت به باری كه‌سی …. هتد هه‌موو ئه‌مانه به‌رهه‌می رۆشنبیران بووه له رێگای میدیاكانه‌وه كاریگه‌رییان به‌سه‌ر هاوڵاتیانه‌وه هه‌بووه. ”
ئه‌و ئاسته‌نگانه‌ی كه وا ده‌كات ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی به‌رهه‌می بیری رۆشنبیران قبوڵ نه‌كات له‌وانه:-
1- بۆ جیاوازی فكر و گوتاری رۆشنبیران چونكه له هه‌رێمی كوردستان رۆشنبیران جیاوازن ، رۆشنبیری ئاینی و رۆشنبیری نادینی واتا عه‌لمانی هه‌یه ، بۆیه گووتاره‌كانیان له‌یه‌كدی جیاواز و كاریگه‌ریشیان له‌سه‌ر ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه جیاواز ده‌بێت، كاتێك كه ده‌ڵین رۆشنبیری ئاینی ئه‌وا قۆناغی ئه‌كته‌ری رۆشنبیری ئاینی تێپه‌راندووه و له‌بازنه‌ی رۆشنبیری ئاینی یه.
2- داب و نه‌ریتی كۆمه‌ڵایه‌تی بونیادی خێڵه‌كی و دواكه‌وتوویی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی و زاڵبوونی ترادیسیۆنه‌كان به‌سه‌ر ڕه‌فتاری تاكه‌كان ، كۆ بیركردنه‌وه ، له خیتابی كۆدا رۆشنبیران ئاستی گووتاریان داده‌به‌زێت، چونكه له نێوان ویژدانی گشتیدا گووتاری رۆشنبیران گووتارێكی شاز ده‌بێت.
3- نه‌بوونی گروپێكی رۆشنبیری به هێز بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن گووتار و به‌رنامه‌یه‌كی به هێزیان هه‌بێت له ده‌ره‌وه‌ی حزبه سیاسیه‌كان و ده‌سه‌ڵات له پێناو گۆرانی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی به‌ره‌و بارودۆخێكی باشتر.
4-كاریگه‌رییه‌كانی ئاین له‌سه‌ر بڵاوكردنه‌وه‌ی گووتار و به‌رهه‌می رۆشنبیران ، له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا پیاوانی ئاینی له مینبه‌ری مزگه‌وته‌كان له رێگای گوتاری هه‌ینی یه‌وه هێرش ده‌كه‌نه سه‌ر به‌رهه‌می رۆشنبیران و ڕه‌خنه له به‌رهه‌مه‌كانیان ده‌گرن و خه‌ڵكی هان ده‌ده‌ن دژ به رۆشنبیران به تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی بیركردنه‌وه‌یه‌كی علمانیه‌كان هه‌یه ،واتا ده‌ست تێوه‌ر دان و چاودێركردنی به‌رهه‌می رۆشنبیران له‌لایه‌ن ئیسلامی رادیكاڵه‌وه ، یه‌كێكه له گه‌وره‌ترین به‌ربه‌ست له به‌رده‌م رۆشنبیران كه نه‌توانن به ئازادی بیروڕایه‌كانیان ده‌رببڕن .
5- غیابی رۆشنبیران له نێو دامه‌زراوه ئه‌كادیمی یه‌كان ، ئه‌مه‌ش به یه‌كێك له‌و گرفتانه داده‌نرێت كه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی به‌رهه‌می رۆشنبیران قبوڵ نه‌كات .
لێره‌دا پێمان وایه كه ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی به هۆی ئه‌وه‌ی فره ئاین و فره نه‌ته‌وه‌ییه و پێكهاته‌یه‌كی ئالۆزه بۆیه پێشوازیكردن له گووتارو به‌رنامه‌و فیكرێكی دیاریكراو كارێكی ئه‌وه‌نده ئاسان نیه .
له هه‌رێمی كوردستان تا پێش هاتنی داعش له 2014 باڵی ئاینی به شێوه‌یه‌كی گشتی و گووتاری پیاوانی ئیسلامیزمی توندڕه‌و به‌تایبه‌ت هه‌ژموونی یه‌كجار به هێزی به‌سه‌ر بونیاده‌كانی دیكه‌ی كۆمه‌ڵگه هه‌بوو . ته‌نانه‌ت سیاسه‌ت و ده‌سه‌ڵاتیش له هه‌رێمی كوردستان كه‌وتبووه ژێر كاریگه‌رییه‌كانی و نه‌ی ده‌توانی لێ ده‌ربچێ ، چونكه ده‌سه‌ڵات به‌گشتی له پێناو مانه‌وه‌ی موجامه‌له‌ی پیاوانی ئاینی ده‌كرد .
ده‌سه‌ڵات كار له‌سه‌ر زۆرینه ده‌كات ، پێویستی به ده‌نگی زۆرینه‌یه نه‌ك كه‌مینه ، كه ئه‌ویش نوخبه‌ی رۆشنبیرانه به تایبه‌تی ئه‌و رۆشنبیرانی سه‌ربه‌خۆ و علمانین ، بیگومان له پرۆسه‌ی مانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتیش زۆرینه بڕیار ده‌دات ، كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ستراكتۆریكی حزبی و سیاسیه و ئاینیه ، ئه‌مه‌ش به یه‌كێك له‌و هۆكارانه داده‌نرێت كه ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له پاڵ ئاین و زۆرینه‌دا بێت ، نه‌ك نوخبه‌ی رۆشنبیران .
بۆیه ئه‌گه‌ر گووتارو په‌یام و فكری رۆشنبیران به تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی سیكۆلارن له‌لایه‌ن ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌وه قبوڵ نه‌كرێت ، هۆكاره‌كه‌ی بۆ ئه‌وه ده‌گه‌رێته‌وه كه ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ستراكتۆرێكی به حزبی و سیاسی و به‌ئاین كراوه ، و ئه‌و رۆشنبیرانه‌ی كه پاشخانێكی ئاینی له پشت رۆشنبیری ئه‌وانه‌وه‌یه ، پێشوازیكردن له گووتار و فكریان له‌ناو كۆمه‌ڵ بۆیان ئاسانتره ، وه‌ك له گووتاری رۆشنبیرانی سیكۆلار و سه‌ربه‌خۆ ، چونكه ئه‌وان له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵات و ترادیسیۆنه‌كانی كۆمه‌ڵ و بڕوادارانی ئیسلامیزمی رادیكاڵ تكفیر و ڕیگرییان ڵی ده‌كرێت.
به‌ڵام دوای هاتنی داعش هاوكێشه‌كان بۆ دۆخێكی تر ده‌گۆردرێن ، گووتاری رۆشنبیرانی سیكۆلار به شێوه‌یه‌كی فراوانتر له‌سه‌ر ئیسلامی رادیكاڵ و به دیدێكی ره‌خنه‌ی له‌سه‌ر ره‌هه‌نده‌كانی ئاین قسه ده‌كه‌ن ، به‌ڵام ئه‌مجاره‌یان بێ ئه‌وه‌ی رووبه‌رووی تكفیر و هه‌ڕه‌شه‌ی توند ببنه‌وه . به‌ر له هاتی داعش رۆشنبیرانی سیكولار نه‌یانده‌توانی به ئازادی خۆیان ڕه‌خنه له فیكر و تێكسته دینیه‌كان و مه‌لاكان بگرن به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی فیكری توندڕه‌وییه‌یان بڵاو ده‌كرد و جیهادی بوون ، یه‌كسه‌ر له‌لایه‌ن حزبه ئیسلامیه‌كان و هه‌ندێ له مه‌لاكانه‌وه ته‌كفیر ده‌كران ، به‌ڵام دوای ئه‌وه‌ی داعش هێرشی كرد سه‌ر هه‌رێمی كوردستان و به‌ناوی ده‌وڵه‌تی خه‌لافه‌تی ئیسلامی و ژن و كچی یه‌زیدیه‌كانیان وه‌ك سه‌بایه گرت و ده‌ست درێژیان كرده سه‌رییان و جگه له كوشتنی هه‌زاران هاوڵاتی ، ده‌رگا بۆ رۆشنبیرانی سیكولار زیاتر كرایه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی به راشكاوی بۆجوونی خۆیان له‌سه‌ر توندڕه‌وی ئاین به‌تایبه‌تی ئیسلامیزمی رادیكاڵ بڵین ، به‌ڵام ئه‌مجاره‌یان بێ ئه‌وه‌ی رووبه‌رووی تكفیر و هه‌ره‌شه ببنه‌وه.
دكتۆرا له زانكۆی سۆربۆن پاریسی یه‌ك
