بزووتنەوەی وەرگێڕان لەسەردەمی عەباسی یەکەم.. (ڕێباز مستەفا) -(حەمرین عمر)

گەر ئێمە باس لە بزووتنەوەی وەڕگێڕان بکەین ئەبینینن کە پێش سەردەمی عەباسی بزووتنەوەی وەڕگێڕان هەبووە هەر وەک ئەوە دیارە کە یەکەم وەڕگێڕان و گواستنەوە لە ئیسلامدا لە سەر دەستی خالید بن یەزید بووە بەڵام ئێمە لێرەدا باس لەوە دەکەین کە ئایا لە سەردەمی عەباسی چەندە پێشکەوتوو بووە، لەگەڵ هاتنی خەلافەتی عەباسی بزافی وەڕگێڕان زیاتر پێشکەوتوو بوو زیاتر گرینگی پێدرا ئەمەش بەهۆی پاڵپشتی خەلیفەکانی عەباسی بووە کە دواتر بووە لە یەکێک لە پڕۆژەکانی ئیسلامی، ئەگەر بەراوردێک بکەین لە نێوان خیلافەتی عەباسی و ئەمەوی دەبینینن وەڕگێڕان لە سەردەمی ئەمەویدا بە شێوەیەکی تاکە کەسی بووە واتە بە مردنی کەسەکە بوونی نەدەما.
بەڵام لە خیلافەتی عەباسییدا قوتابخانەییەکی گەورە هەبوو بۆ وەرگێڕان بە ناوی ( بەیت الحیکمە ) .
کە مردنی کەسەکە کۆتایی پێ نەدەهات .
دیارە لە مێژووی ئیسلامییدا بە گشتی و خیلافەتی عەباسی بە تایبەتی چەندین هۆکاری گرینگ هەبوون، کە پاڵینا بە مووسوڵمانەکان کە زانستەکانی بێگەنا وەرگێڕنە سەر زمانی عڕەبی.

هۆکارەکان:
١- هەستکردنی خەلیفەکان و زاناکان بەوەی کە ڕۆشنبیری لە گرینگترین هۆکارەکانە جەختتی لەسەر بکرێت بۆ بووژانەوەیەکی دروست.
٢- فراونبوونی دەوڵەتی ئیسلامیی، لە ئەنجانی فتوحاتەکانی موسڵمان.
٣- زیادبوونی خۆش گوزەرانی بە تایبەت خەلیفەکان کە ئاوادانکردنەوە و بەرفراونبوون وە بنیاتنانی کۆشەکان و پرد و بەنداوەکان و ڕێگاوبان، وای کرد بۆ ئەم ئاوەدانییە پێوسیتیان بە ئەندازیار بێت، بۆیە کتێبە یۆنانییەکانیان وەڕگێرا و پارەی زۆرییان بە وەرگێڕەکان دا.
٤- ئەو میللەتانەی کە گەلەکانیان موسڵمان بوون، پێوسیتی وای کرد زمانی عەڕەبی فێر بن، وە لەم میانەش هەستان بە وەرگێڕانی کتێبە کۆنەکان بۆ عەڕەبی.
٥- پاڵنەری کەسی لەلایەن فەرمانڕەواکانی موسڵمانان، بە هاندانی بزافی وەرگێڕان وەک خەلیفەکانی عەباسی بایەخییان بە وەرگێڕانی کتێبی پزیشکی و ئەستێرەناسی و پەیوەندییان بە ژیانی خەڵک دەدا.

لە سەردەمی عەباسی بزافی وەرگێڕان بە چەند قۆناغێک تێپەڕیووە :
قۆناغی یەکەم : لە سەرەتایی خیلافەتی ابو جعفر و المنصوڕ تا کۆتایی حووکمڕانی الامین ١٣٦ -١٩٠٨ک زیاتر کتێبی پزیشکی و بیرکاری و فەلەک وەردەگێڕدرا کە ( عبدالله بن المقفح ) یەکەم کەس کە کتێبی ( کلیلة ودمنة ) لە فارسی وەڕگێڕا.
المنصوڕ بایەخی بە وەرگێڕانی کتێبی پزیشکی و ئەستیڕەناسی داوە، وە خەلیفە هاڕوون الڕەشید نوێنەرانی خۆی بۆ ئیمپڕاتۆڕیەتی یۆنانی ناردووە تا دەستنووسە ئەغڕیقیەکان بکڕن بە تایبەتی پزیشکی و کتێبی اقلیلس وەرگێڕدرا وە چەند کتێبێکی تر.

قۆناغی دووەم : ١٩٠٨-٣٠٠ک دیاری دەکرێت جیا دەکرێتەوە بە وەرگێڕانی کتێبی بیرکاری و فەلسەفە وە هەڵسان بە دانانی کتێب سەرنج و ڕەخنەگرتن و پوختەکردن، کە خەلیففە ئەل مەئموون سەرۆکایەتی کردنی بزافی وەرگێڕانی پێ دەردرێت، کە هەڵسا بە کتێبی یۆنانی لە ووڵاتی ڕۆم بە تایبەتی کتێبی فەلسەفی وەک غڕامە و بژاردنی سەرکەوتنەوەکەی لە ساڵی ٢١٥ک پاشای ڕۆم ڕازی بوو باشترین کتێبەکانی وەڕگێڕا.

قۆناغی سێیەم : لە ساڵی ٣٠٠ک دەست پێ دەکات و جیا دەکرێتەوە بە وەرگێڕانی کتێبەکان لە هەموو زانستە جیاوازەکان، بە تایبەتتی کتێبی ئەدەبییەکان لە ئەدەبی فارسی.

لە دیارترین وەرگێڕەکان :
١- ئیبراهیم بن حبیب کە عەڕەب بووە کتێبی بیرکاری لە هیندی وەگێڕاوە.
٢- الحجاج بن یوسف کە کتێبی ( المجسطی ) لە جوگرافیاوە وەرگێڕاوە.

ڕێبازی وەرگێڕان دوو ڕێگەی هەبوو :
١- وەرگێڕانی پیت بە پیت ( الترجمة العرفیة ) ( یوعنا بن بطریق ) سەرۆکی ئەو ڕێگاییەی دەکرد کە هاو جەرخی خەلیفە المئمون بوو، ئەم شێوە وەرگێڕانە زەحمەت و گران بوو چونکە زۆر وشەی مڕادف و هاو واتایان نییە لە زمانێکەوە بۆ زمانێکی تر.
٢- وەرگێڕانی مانادار ( الترجیمة المعنویة )( اعنین بن اسحق) سەرۆکایەتیی ئەم ڕێگایەی دەکرد، کە وەرگێڕ هەڵدەستا بە وەرگێڕانی ڕستتەیەک بە هەمان مانای زمانی نووسینەکە کە هاو مانا بن دوو ڕستەکە.

ئەنجامەکانی بزاڤی وەرگێڕا :
١- بڵاوبونەوەی زانست زانیاری و زانیینەکان لە جیهانی ئیسلامی.
٢- لە ئەنجامی بزاڤی وەرگێڕان گەشەسەندی کاغەزسازی و کاغەزسازان بوو لە بغدا پایتەختی خیلافەتی مەڵبەندی بزاڤی وەرگێڕان بوو.
٣- زمانی عرەبی بەرفراوانتتر بوو بە زاراوە زانستییەکان و دەڕبڕینە فەلسفەییەکان.
Jabar Abdulla Mhajir
وە هەندێ لە وەرگێڕەکانی ئەم دەورەیە کە ئەمانەن ؟
ئیسطاث کە بەشداری کرد لەوەرگێڕانی کتێبەکان منکەی هیندیش کە دەستی کرد بەکاری وەرگێڕان لە هیندیەوە بۆ فارسی
عبدیشوع کوری هورمز کاری وەرگێڕانی کرد لە یۆنانیەوە بۆ سریانی جبرائیلی کوری بختیشوعیش دەورێۆی سەرەکی هەبوو لە وەرگێڕانی کتێبە پزیشکەیەکان یۆنانیەکان بۆ سەر زمانی عەڕەبی
پاش کۆتایی هاتنی ململانێکەیان لە نێوان هەردوو برا ئەمین و مەئمون لە سالی ١٩٨ك دەلێن 2سال و پێنج مانگ خایەندووە مەئمون بەیحەتی پێدراو بوو بە خەلیفەی موسلمانان سەردەمی مەئمون جیا دەکرێتەوە بە ھاندانێکی تەواوی فەلسەفە و پزیشکی و بیرکاری و گەردونناسی و گرنگی دانێکی تەواو بە بە زانستی یۆنانی، خەلیفە ساڵی ٨٣٠ز زانکۆی بەیتو لحیکمەی لە بەغدا دامەزراند کە لە گەورەترین زانکۆکانی سەردەمی خۆی بوو، ھەروەھا وەرگێڕان یەکێکی تر بوو لە سیماکانی سەردەمی مەئمون، کە لە ڕێگەیەوە زانست و ئەدەبی سریانی و فارسی ویۆنانی گواسترانەوە بۆ عەرەبی لەم ڕێگەیەوە زمانی عەرەبی شوێنێکی پێشکەوتووی گرت کە لە زمانی شیعر و ئەدەبەوە بووە بە زمانی زانست و فەلسەفە، ھەروەھا وەرگێڕانەکان بوونە ھۆی بەرزبوونەوەی ئاستی ڕۆشنبیری لە دەوڵەتدا، کرانەوەیەکی ڕۆشنبیری دەستی پێکرد
گرنگیدان بە بواری وەرگێران لە دەوری مەئموندا پێشکەوتنێکی گەورەی بەخۆیەوە بینی کە هەستان بە وەرگێرانی کتێبە بیانیەکان لە زمانە جیا جیاکان لە بوارەکانی (فەلسەفە. پزیشکی. سروشت. فەلەک. بیرکاری ) مەئمون پەیوەندی لەگەل پاشای رۆمدا هەبوو هەستان بە پێدانی دیاری پربایەخ لەبەرامبەردا داواکردنی کتێبەکانی (ئەفلاتوون. ئەرستۆ).
پەیوەست بونی مەئمون بە وەرگێرانەکانی فەلسەفەی سروشت و بیرکاری پەرەیسەندو بووە هۆی درووستبونی دژیەک لە نێوان ئەم دوو ئاینەدا لەسەر مەسەلەی (تەوحیدی خودا) ئیبن تیمیە دەلێ یۆنانیە کانەکان لە گەرەترین موشریکی بوون ئەستێرە و بتەکانیان دەپەرست ئەمەش بەگەورە سەیرکردنی زانستی فیزیا بوو/ بەگشتی ئەتوانین بلێین کە سیفەتەکانی ئەم سەردەمەی عباسی یەکەم خەریکبونی خەلیفەو ئەمیرەکانە بە زانست و ئەدەبەوە بەتایبەت لە سەردەمی مه‌نسور گرنگی دەدا بە فەلەک . رەشید بە پزیشکی . مەئمون بە فەلسەفەو مەنتق وە خەلیفەکان گەورەترین هاندەربوون بۆ خەلکی کە خەریک ببن بە زانست و زانیارییەوە.

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.