نالی لە خاك و خۆڵەوە بۆ مۆدێرنێتە.. سەدیق سەعید ڕواندزی
ڕوانگەی ئێمە بۆ شیعری كلاسیك بە گشتی تاكو ئێستا، لەو ڕوانگە تاكڕەهەندییە دەرناچێت، كە شیعری كلاسیك بە بە ئاماژە و گەڕانەوەیەك بۆ قۆناغ و سەردەمێكی دیاریكراو بناسێنین، ئەویش قۆناغی شیعری كلاسیكە. بەو مانایەی هەر كات باسی ئەو قۆناغە دەكەین، جۆرێك لە تێڕوانینمان لا دروست دەبێت كە شیعری زەمەن و شوێنێكی دیاریكراوە و دەبێ پەیوەست بەو قۆناغە بخوێنرێتەوە و ببینرێت. بەدەر لەمە نەمانتوانیوە خوێنەوەیەكی فرە ڕەهەندانە بۆ ئەو قۆناغەی شیعری شاعیران بكەین، كە وەك مامۆستا مەسعود محمەد گوتەنی، یەك دێڕە شیعری ناڵی، ئەوە دەهێنێت چەندین ساڵ لێی بكۆڵییەوە. بێگومان ئەو ڕوانگە تاكڕەهەندیەی ئێمە بۆ شیعری كلاسیك، ئەگەر لە سەرێكەوە بۆ ئاڵۆزی و قووڵی مانای شاراوەی شیعرییانەی ئەو شاعیرانە بگەڕێتەوە، بەو پێیەی لە ڕووی زمان و دنیابینییەوە شیعری كلاسیك بە بەراورد لەگەڵ هەر قۆناغێكی دیكەی شیعری كوردی، ئاڵۆز و خوێنەوەی وردەكاریی و بیركردنەوە و شڕۆڤەكردنی قووڵی دەوێت، ئەوا بە بڕوای من لە سەرێكی دیكەوە بۆ نەبوونی دنیابینیەكی هاوچەرخانە بۆ ئەو شیعرانە و بەستنەوەیان بە ئێستاوە دەگەڕێتەوە. بەو مانایەی ئێمە بە بەراورد لە گەڵ قۆناغەكانی دیكەی شیعری كوردی لە هەفتاكان و هەشتاكان و دوای ڕاپەڕینیش، كەمتر خوێنەوەمان بۆ شیعری كلاسیك كردووە، ئەوەشی هەبووە لە ڕابردوودا، جگە لە هەوڵە بەرچاوەكانی بنەماڵەی مودەریس و مامۆستا مسعود مەحمەد و چەند هەوڵێكی دیكە، چیتر نەبووە. بۆیە ئێمە پێویستیمان بە خوێنەوەیەكی دیكەی سەردەمیانە بۆ ئەزموونی شیعری شاعیرانی كلاسیك بە گشتی هەیە و تیایدا شیعرەكانییان لە ڕوانگەیەكی دیكەی دەرەوەی ئەو ڕوانگە چەسپا و كلاسیكییە ببینین كە تاكو ئێستا باوە، چونكە ئەو خوێنەوە تاكڕەهەندییە، دەرگای خوێنەوەی تازە و هەڵسەنگاندنی نوێ بە ڕووی شیعری ئەو قۆناغەدا دادەخات، كە ئەمەش لەگەڵ دنیابینی شاعیرە كلاسیكەكان و شیعرەكانییان یەك ناگرێتەوە، كە دەشێ خوێنەوەی جیاواز و نوێیان بۆ بكرێت. لەو سۆنگەیەوە، یەكێك لەو نووسەرە دیارانەی كە مەبەستیەتی بە دیدگایەكی سەردەمیانەوە لەو میراتە گەورەیەی شیعری كوردی بڕوانێت و بیخوێنێتەوە، (ڕێبوار سیوەیلی) یە. لە ڕاستیدا، هەڵسەنگاندن و شرۆڤەكانی ئەم نووسەرە بۆ شیعری كلاسیكی كوردی، دەرگای مانای تازە و شاراوە بە ڕووی خوێنەران و ئەزموونی شیعری ئەو شاعیرانەش دەكاتەوە، ئەمەش زۆر بە ڕوونی لە كتێبەكانی ( حاجی قادری كۆیی) و (گۆران) و ( نالی لە بەلاغەوە بۆ مۆدێرنە) و (مەحوی) دیارە. هەموو ئەو خوێنەوانە، دەرەچەیەكی نوێن بۆ شیعری كلاسیكی كوردی. كتێبی (نالی لە بەلاغەوە بۆ مۆدێرێنێتە) یەكێكە لەو كتێبە بە بەهایانەی، كە پێگە و شوناسێكی ئەدەبیانەی بەرزتر بە نالی و شیعرەكانی دەدات و نالی لە چوارچێوەی بەلاغە و ئاڵۆزی شیعری و دەردەهێنێت و دەیبەستێتەوە بە سەردەمێك كە سەردەمی ڕۆشنگەری و مۆدێرنەیە. بەو مانایەی ئەگەر مۆدێرنە بە بەرهەمی شۆڕشی پیشەسازی و ڕوانگەی ڕۆشنگەرەكان بزانین، ئەوا نالی، لە ناوچەیەكی دوورە دەست و لاتەریكی ئەم كوردستانە، كە شارەزوور و هەڵەبجەیە، بەر لە فۆرمۆلەبوونی ئەو هزرە مۆدێرنەیە كە بە بەرهەمی خۆرئاوا دەناسرێت، تێگەیشتن و بیركردنەوەیەكی مۆدێرنانەی هەبووە. ئەمەش بە ڕوونی لە شیعرەكانیدا ڕەنگیداوەتەوە. بەستنەوەی نالی بە مۆدێرنە، وەك ئەوەی خانیش دوو سەد ساڵ پێشتر، بەر لە سەرهەڵدانی هزری ناسیۆنالیزم، باسی هزری نەتەوایەتی دەكات، دەروازەیەكی تازەی مانای شیعری بە ڕووی ئەزموونی نالی دەكاتەوە، كە خوێندنەوەی جیاواز لە دەرەوەی ئەو خوێنەوانەی تا ئێستا بۆ نالی كراون لەخۆ بگرێت. لە ڕاستیدا، بایەخی ئەم كتێبەی سیوەیلی، هەر تەنها لە ڕوانگەیەكی ئەدەبی نییە، بەڵكو مێژوویی و كولتووریشە، چونكە نووسەر لە دەسپێكی كتێبەكەیدا، بە وردی لە بارەی میرنشینی بابان، ڕۆڵی ئەو میرنشینە و ژینگەی كۆمەڵایەتی و ئەدەبیانەی ئەو میرنشینە و كاریگەری و ڕەنگدانەوەی لە سەر نالی و شیعرەكانی باس دەكات. لەو ڕوانگەیەوەشەوە، نووسەر ئاماژە بەوە دەدات كە میرنشینی بابان، شێوازی حوكمرانیەتی و جیهانبینی میرەكان و پەیوەندییان بەو گەریدە و ڕۆژهەڵاتناسانەی سەردانی كوردستانیان كردووە، ژینگەیەكی كولتووری و فەرهەنگییان، بۆ فۆرمۆڵەكردنی شیعری نالی هێناوەتە ئاراوە، كە تیایدا ڕوانگە و بیركردنەوەی نالی، لە لۆكاڵیەتەوە دەربچێت و ڕوانگەیەكی جیهانیانە وەربگرێت و دواجاریش لە ڕووی زمانی شیعرییەوە، ئەو جیاوازكەوتنەوەیە دەربكەوێت. چونكە میرەكانی بابان، كەسانی هوشیارو تێگەیشتوو بوون و بەلایەنی كەمەوە ئاگایەكیان لە هزر و ژیانی سەردەم هەبووە، ئەمەش بە ئاشكرا لە گفتوگۆی نێوان خۆیان و ڕیچ دەردەكەوێت. كەواتا نالی لەو ژینگە كولتووریە ژیاوە و لە نزیكەوە ئەزموونی حوكمرانیەتی میرنشینی بابانی بینیوە و ئەمەش ڕەنگدانەوەی لەسەر هزری نالی هەبووە. بە بڕوای نووسەر، بنەماكانی مۆدێرنێتە، بە شێوەیەكی سادە لە شیعری نالی دەبینرێت، ئەمەش لە دەرەوەی ئەو خوێندنەوە بەلاغیەیە كە شیعری نالی تەنها لە چوارچێوەی جوانناسی زمان، بەلاغە، ڕەخنەكردنی ئایین و فیگەرە ئاینییەكان، ئیرۆتیك و وەسفی ژن، قووڵایی زمان دەبینێت، بەڵكو بە پێچەوانەوە شیعری نالی لە دەرەوەی ئەو ڕوانگە واتایە، هەڵگری ڕەهەندی مانایانەی دیكەیە كە دەشێ لە چوارچێوەی هزری مۆدێرنێتە ببینرێت. بێگومان ئەگەر هوشیاری و درككردن، ئاگایی و بوونی ڕوانگەیەكی ڕەخنەیانە، پرسیار و گومانكردن لە بارەی بوون و دیاردەكانی ژیانەی سەردەم، بە بنەمای ئەقڵێكی ڕۆشەنگەرانە بزانین، كە سەرەتای هوشیاركردن و درككردنە بە مۆدێرنێتە، ئەوا نالی ئەگەر بە شێوەیەكی سادەش بووبێت، ئەو هوشیاریەی هەبووە و پێش دەركەوتنی مۆدێرنێتە، شیعرەكانی هەڵگری ئەو تایبتمەندیە مۆدێرنەن، كە ئاماژەن بۆ خۆجیاكردنەوەی نالی، لە كولتوور و شێوە ژیانی باوی سەردەم. نالی لە شیعرەكانیدا، ڕەخنەی ئایین دەكات و هزر دەكاتە بنەمای هەڵسەنگاندنی بوون و ژیان، لە ڕوانگەی سیوەیلی، دنیابینی شیعریانەی نالی، جۆرە دابڕانێكی لە سەردەم و ژینگەی كۆمەڵایەتی ئەو زەمەن و شوێنە دروستكردووە كە تیایدا ژیاوە. بۆیە زەمەن و شوێن جێدێڵێت و بیركردنەوەی شیعریانەی لە لۆكالییەوە دەبێتە گەردوونی. نالی بە كاركردن لە سەر خود و بە سەنتەركردنی خود، هەوڵدان بۆ ئازادكردنی ئەو خودە لە كۆت و بەندی كۆمەڵایەتی و ترادسیۆنی، گومان و پرسیاركردن، بوونی تێگەیشتنێكی ڕەخنەیانە بۆ ئایین و لاهوتیەت و جۆرێك لە هزری ڕۆشنگەرانەی لە شیعرەكانیدا بەرهەم هێناوە. چونكە نالی لە بەشێكی زۆری شیعرەكانیدا، ڕوانگەیەكی ڕەخنەیی بۆ دیاردەكانی سەردەم، بە تایبەتیش ئایین هەیە و كار لە سەر خود سەنتەری و ئازادیی مرۆڤ دەكات و مامەڵەیەكی دوور لە كۆنەپارێزی لەگەڵ خود و جەستە دەكات، وەك ئەوەی لە شیعری مەستوورە دەبینرێت. نالی لەو شیعرەیەدا، كە بێ ڕتووش وەسفی ئەندامەكانی مەستوورە و عەورەتی بە جۆرها شێوە دەكات، ئەوا جەستە وەك ڕووبەرێكی ئازاد دەبینێت و لە دەرەوەی ئەو قەدەغە كراوە كۆمەڵایەتی و پەروەردەیانەی دەردەهێنێت، كە بۆ ژن و جەستەی ژن لە ژینگە و كولتووری باوی سەردەمەكە هەبوون. بەڵكو جەستە، وەك بەشێك لە ئازادیەكانی تاك دەبینێت و ئەو كۆت و بەندانەی لە سەر لا دەبات كە لەلایەن ئەوانیترەوە بۆی دروست كراوە. بەمەش نالی، وێناكردنێكی دیكەی جیاواز لەبارەی ژن و جەستە دەخاتە ڕوو. ئەمەش یەكانیگرە لەگەڵ ئەو بنەما مۆدێرنانەی كە ئازادی مرۆ ڤ، هەوڵدان بۆ سەنتەركردنی خود و تێكشكاندنی ڕوانگەی دۆگمایی و ئایینیانە بۆ ئازادیەكانی مرۆڤ، دەكەنە بنەمایەك بۆ دەرچوون لە ئەقڵی كۆنە پارێزیی و ژیانی گشتی. نالی، ئاگایەكی هزریی و شیعریانەی بۆ ئیرۆتیك، جەستەو ژن هەیە لە دەرەوەی ئەو ڕوانگە قەدەغەكراوەی كە ژن وەك بوونەوەرێكی قەدەغەكراو دەبینێت. بە بڕوای سیوەیلی، كاركردنی نالی لە سەر ئازادكردنی خود و هەوڵدان بۆ دەربازكردنی لە خودێكی پاسیڤگەراو بێ پرسیار و گومان، بۆ خودێكی ئەكتیڤ و ئازاد و دابڕاو لەو بازنە كۆمەڵایەتی و خێڵەكییانەی مرۆڤی كوردی لەو سەردەمدا تیادا ژیاوە، بیركردنەوەیەكن بارگاوین بە هزرێكی مۆدێرنانە ئەگەر لە چوارچێوەیەكی سادەش بووبێت. چونكە مۆدێرنێتە، هزری مرۆڤ لە هزرێكی ترادیسۆنی و ئاینییەوە، بۆ هزرێكی ڕەخنەیی و كراوە دەگۆڕێت و جۆرە تێگەیشتن و جیهانبینییەك دێنێتە ئاراوە، كە لە دەرەوەی بیركردنەوەی باوی سەردەم و بازنە كۆمەڵایەتیەكەیە. بەم جۆرە نالی كار لە سەر خود ئاگایی دەكات و ئاگاییش بەشێكە لە پرۆسیسی خستنەگەری ئەقڵ و ڕوانگەیەكی ئەقڵانییە بۆ ژیان و دەوروبەر، كە ئەمەش دیدێكی مۆدێرنانەی جیاوازە لەو دیدە كلاسیكیەی كە چارەنووسی مرۆڤ بە نادیار و قەدەر دەبەستێتەوە. خەسڵەتێكی دیكەی مۆدێرنانە لە شیعری نالی، بایەخدانە بە زمان. لە شیعری نالیدا، زمان هەر تەنها توخمێكی ئەدەبی، ئامرازێك بۆ گەیاندن و واتای شیعری نییە، بەڵكو نالی زمان دەباتە ئاستێكی بەرزتر و شوناسێكی گەورەتری لە ڕوانگە كۆمەڵایەتیەكە پێ دەدات، ئەویش تەماشاكردنی زمانە وەك شوناسێكی سیاسی و نەتەوەیانەی جیاكراوە لەوانیتری تورك و فارس. نالی كە هێندە شانازی بە زمانی كوردی دەكات و ئەو پایە گرنگە بە زمانی شیعرەكانی دەدات، ویستێكی شیعریانە نییە بە تەنها، بە قەد ئەوەی ویستێكی سیاسی و نەتەوەیە، كە تیایدا ئاماژە بە بوونی نەتەوەیەك دەكات كە ناوی كوردە و تایبەتمەندی نەتەوەیانەی خۆی هەیە كە یەكێكیش لەو تایبتمەندیانە زمانەكەیەتی. لێرەدا نالی، زمان وەك بنەمایەكی هزری مۆدێرنانە دەبێنێت و لێی دەڕوانێت، كە بەشێكی گەورە، لە فۆڕمۆڵەبوونی بیری ناسیۆنالیانە پێكدەهێنێت. تەنانەت نالی ئەو كاتەی لەمەككەش بووە، شیعری بە كوردی لە ستایشی پێغەمبەر گوتووە، واتا زمان بۆ ئەو، تەنها ئامرازێكی سادەی گەیاندن نەبووە، بەڵكو شوناسی نەتەوە و بنەمای بوون و مانەوەش بووە، بۆیە هێندە بە شانازییەوە باسی ئەلفازی كوردی دەكات، كە كەس نەڵێت خۆ كوردییە و خۆ كردییە. لە ڕوانگەی سیوەیلیش ئەو بایەخدانەی نالی بە زمان، دەرەنجامی هوشیاریەكی گەورەی هزری و نەتەوەییە، كە بەشێكە لە تێڕوانینی مۆدێرنانە بۆ نەتەوە و چەمكی نەتەوە. لە كۆتایی كتێبەكەشدا، سیوەیلی بە گرنگییەوە باسی شارەزوور و هەورامان، ڕۆڵی ئەو ناوچەیە و ژینگەی كولتووریانەی خەڵكەكەی لە پێگەیاندنی نالی و شیعرەكانی و ڕەنگدانەوەی لە سەر ژیانی نالی دەكات. دواجار دەلێم، ئەم كتێبەی سیوەیلی، خوێنەوەیەكی دیكەی جیاوازە بۆ نالی لەوانەی پێشووتر كراون، بە ڕاستی هەوڵەكانی ئەم دوایەی نووسەریش بۆ خوێنەوەی شیعری كلاسیكی كوردی، بە دیدگایەكی دیكە كە كتێبی نالیش یەكێكە لەوان، هەوڵی زانستی و مەعریفی جوانن، كە تیایدا لایەنێكی دیكەی شاراوە، بە ڕووی خوێنەران بە سەر شیعری كلاسیكی كوردی دەكاتەوە. بۆیە كارەكانی مایەی بەسەر كردنەوە و نرخاندنن هاوكات بە یایەخەوە دەبێ خوێنەران بیخوێننەوە.
- پەراوێز: ناوی كتێب: نالی لە بەلاغەوە بۆ مۆدێرنێتە، نووسینی: ڕێبوار سیوەیلی، بڵاوكراوەی دەزگای زەریاب_ 2020 .
*ئەم بابەتە لە ژمارە (12) گۆڤاری وانەر بڵاوبۆتەوە.
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
