شوێنى نالى له پرۆژه‌ى بنیادنانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كورددا.. نووسینی/ عەتا قەرەداخی
قسه‌كردن له‌سه‌ر ئه‌زموونى شیعرى شاعیرێكى گه‌وره‌ى وه‌ك (نالى) كارێكى هه‌روا ئاسان نىیه له‌كاتێكدا به‌رهه‌مى(نالى)له ئاستێكى به‌رزى داهێناندایه‌و جیهانبینى شیعرى (نالى) گه‌لێك له‌وه فراوانترو هه‌مه‌لایه‌نتره كه بتوانرێت ته‌نیا له ڕوانگه‌یه‌كه‌وه بخوێندرێته‌وه. ئه‌مه‌ش سه‌ره‌ڕاى شێوازى قورس‌و بنیادى كلاسیكانه‌ى تێروته‌سه‌ل له هونه‌ره‌كانى شیعرى كلاسیكى عه‌ره‌بى‌و فارسى كه ئه‌وه‌ش كرده‌ى گه‌یشتنى به‌دۆزینه‌وه‌ى ئاستى ده‌لالى یان به‌شێوه‌یه‌كى تر زمانى ئه‌ودیوى ده‌قى ئاڵۆزتر كردووه. یه‌كه‌مین هه‌نگاویش بۆ دۆزینه‌وه‌ى پرسیارى (نالى) له‌سه‌ر بنه‌ماى گه‌یشتن به‌خوێندنه‌وه‌ى زمانى ئه‌ودیوى ده‌قه‌كانیه‌وه ده‌گاته ئه‌نجام، واته خاڵى یه‌كه‌م بۆ دۆزینه‌وه‌ى پرسیارى (نالى)و چۆنیه‌تى ئاڕاسته‌كردنى له دۆزینه‌وه‌ى ده‌لالاته زمانیه‌كانى ده‌قه‌كانییه‌وه ده‌ست پێ ده‌كات.
دیاره ئاخاوتن له‌سه‌ر تێكڕاى ئه‌زموونى (شیعرى نالى) كارێكى گرانه‌‌و ده‌قى (نالى) زیاتر له خوێندنه‌وه‌یه‌ك هه‌ڵده‌گرێت ئه‌وه‌ش خه‌سڵه‌ت و سیماى ده‌قى زیندووه كه سنورى تاك ره‌هه‌ندى‌و تاك جیهانبینى ده‌به‌زێنێت. ئاستى داهێنانى نالى له‌به‌ر ئه‌وه نییه كه تواناى بنیادنانى ساختمانێكى زمانى قه‌شه‌نگى هه‌بووه. به‌ڵكو ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و مه‌دلولانه‌ى كه ئه‌و پێكهاته زمانییه هه‌ڵیده‌گرێت، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و جیهانبینىیه گه‌ردونىیه‌ى كه له‌پشتى ده‌قه‌كانى (نالى) یه‌وه راوه‌ستاوه. ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و پرسیاره مه‌عریفیانه‌ى كه له هه‌ر ده‌قێكدا به‌رز ده‌كرێنه‌وه.
من لێره‌دا ده‌مه‌وێت ده‌رباره‌ى لایه‌نێك له‌به‌رهه‌مى شیعرى (نالى) بدوێم كه پێشتر چه‌ند جارێك پێم له‌سه‌ر داگرتووه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه لە دوای ئەحمەدی خانی، (نالى)م به بنیادنه‌رى گوتارى مانه‌وه‌ى كوردى داناوه(١)، له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا هه‌وڵده‌ده‌م ده‌رباره‌ى بنه‌ماكانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى له‌به‌رهه‌مى شیعرى (نالى)دا بدوێم. هه‌روه‌ها رووه پۆزه‌تیف‌و نێگه‌تیفه‌كانى كاركردنى نالى له‌و بواره‌دا بخه‌مه به‌رده‌م تێڕامان‌و لێكدانه‌وه‌و ئه‌نجامیش له‌میانه‌ى جیهانبینی شیعرییه‌وه شوێنى نالى له‌و پانتایىیه‌دا ده‌ست نیشان بکەم.
گوتارى مانه‌وه‌ى كوردى له‌ڕاستىدا گوتارێكى سیاسىیه، به‌ڵام له‌مێژوو و كه‌لتورى كوردیدا شێواندنى بارى سروشتى گه‌شه‌كردن‌و به‌ره‌و پێشه‌وه چوون وه‌هاى كردووه كه دیارده كۆمه‌ڵایه‌تى‌و كه‌لتورى‌و روناكبیرییه‌كانیش له‌بارى سروشتى خۆیاندا نه‌بن، هه‌ر ئه‌وه‌ش بۆته هۆكارێك كه شیعر به‌گه‌لێك بابه‌تى تر باربكرێت‌و ببێته پانتاییه‌ك بۆ لێكدانه‌وه‌ى مێژوو و سیاسه‌ت‌و كۆمه‌ڵناسى، ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌ركى ئیسەتیكى‌و مه‌عریفى. هه‌ر له‌م روانگه‌یه‌وه گوتارى مانه‌وه‌ى كورد كه گوتارێكى سیاسىیه له سنورى شیعردا بۆ یه‌كه‌م جار له كه‌لتورى كوردیدا سه‌رهه‌ڵده‌دات‌و ده‌رده‌كه‌وێت. گوتارى مانه‌وه‌ى كوردى له‌سه‌ر بنه‌ماى ئاماده‌بوونى هه‌ست‌و هۆشیارى نه‌ته‌وه‌یى فۆرمه‌له ده‌بێت‌و له گه‌وهه‌ردا بریتىیه له پرۆژه‌ى هێشتنه‌وه‌ى كه‌سێتى كوردى له له‌ناوچوون‌و تێكشكاندنى ته‌واوه‌تى(٢)، له‌هه‌مان كاتدا ئه‌م گوتاره سه‌ربارى ئه‌وه‌ى رۆحى پاراستنى له‌خۆیدا هه‌ڵگرتووه ئیحاى به‌ره‌و بزاڤ‌و رابوون‌و خۆ دروست كردنه‌وه‌ش هه‌ڵده‌گرێت. واته سه‌ربارى سیماو خه‌سڵه‌تىخود پاراستن جۆرێك له‌پرۆژه‌ى دژوه‌ستانیش پێشنیار ده‌كات كه ئه‌ویش دیدێكى ئایینده‌خوازى هه‌ڵده‌گرێت‌و ئاماژه‌ى گه‌یشتن به‌ئاستى بوون له‌داهاتوودا هه‌ڵده‌گرێت. هه‌ر ئه‌م بۆچوونه‌شه كه واى كردووه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى ئه‌م گوتاره له پانتایى مێژوودا ئیش ده‌كات‌و حاڵه‌ته مه‌ئلوفه‌كان ده‌دوێنێ هێشتا جۆرێك له ئه‌زمونگه‌رێتى له‌خۆیدا كۆ بكاته‌وه‌و له‌هه‌مان كاتدا مامه‌ڵه كردنیشى له‌گه‌لأ مێژوودا جۆرێك له خه‌یاڵ‌و ئه‌ندێشه‌ى بنیادنانى یۆتۆپیا هه‌ڵبگریت. یۆتۆپیایه‌ك كه مه‌وداى بوون تیایدا فراوان‌و پرسیاریش له‌بوون ره‌هه‌ندى بینینش سه‌ربارى مانه‌وه‌ى گه‌وهه‌رى ئه‌م گوتاره له جوغزێكى داخراودا ئه‌م تاك بینین ره‌ت بكاته‌وه. گوتارى (مانه‌وه) بووەتە جیهانبینى به‌شێكى زۆرى شیعرى كوردى، کە ئه‌وەش وه‌ك وتمان بارى سیاسى‌و مێژوویى سەپاندوویەتی.
قۆناغى مێژوویى ژیانى نالى
نالى له نێوان ساڵى (1880-1856)دا ژیاوه (3). قۆناغى سه‌ره‌تاو لاوێتى ژیانى تا به‌جێ هێشتنى وڵات له سلێمانى‌و ده‌وروبه‌ریدا به‌سه‌ربردووه. له‌ڕووى مێژوویىیه‌وه ته‌مه‌نى نالى ده‌كه‌وێته قۆناغى كۆتایى فه‌رمانڕوایی میرنشینى بابانه‌وه. وه‌ك ئاشكرایه میرنشینى بابان بریتى بووه له فه‌رمانِره‌وایىیه‌كى سنوردارى ناوچه‌یى كه به‌رهه‌مىقۆناغێكى دیارى كراوى گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵگه‌ى كورده‌وارىیه. كۆمه‌ڵگه‌ى كورده‌وارى له‌ڕووى نه‌شونماو به‌ره‌و پێش چوونه‌وه تا ئه‌و قۆناغه گه‌یشتۆته ئاستى دروستكردنى میرنشین له‌كاتێكدا له گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ى گه‌شه ئاسایدا كۆمه‌ڵگه ده‌گات به ڕۆحى ره‌هاى كۆمه‌ڵگا كه ئه‌ویش بریتىیه له ده‌وڵه‌ت. به‌ڵام كۆمه‌ڵگاى كورده‌وارى له‌دواى رووخاندنى ده‌وڵه‌تى میده‌وه تا سه‌رده‌مى نالى توانیوویه‌تى بگاته ئاستى پێكهێنانى دامه‌زراوى میرنشین كه ده‌توانین بڵێین بریتىیه له ئاستێكى دیارى كراوى گه‌شه‌ى خێلأ. دروست بوونى میرنشین له برى ده‌وڵه‌ت ماناى بوونى جۆرێك له تێك چوون له گه‌شه‌ى سروشتى ژیانى كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵگه‌دا.
لێره‌دا ئه‌وه ئاشكرا ده‌بێت كه هه‌ست‌و هۆشیارى نه‌ته‌وه‌یى له‌سه‌ر وه‌ختى (میرنشینى بابان)دا یان هه‌رنه‌بووه یان ئه‌گه‌ر هه‌شبووبێت زۆر لاواز بووه‌و ته‌نیا له سنورى كاردانه‌وه به‌رامبه‌ر به‌و هێزو ده‌وڵه‌تانه‌ى كه ویستوویانه میرنشین داگیربكه‌ن زیاتر نه‌بووه. واته هه‌ستى نه‌ته‌وایه‌تى له‌سه‌ر وه‌ختى (میرنشینى بابان)دا ئه‌گه‌ر هه‌شبووبێت ئه‌وا نه‌گه‌یشتۆته ئه‌وئاسته‌ى كه ببێته رۆح‌و مۆتیڤى جوڵاندنى میرنشین‌و له‌سه‌ربنه‌ماى ئه‌و هه‌سته نه‌ته‌وه‌یىیه كاربكات وه‌ك پارێزه‌رى به‌رژه‌وه‌ندى‌و كه‌سىیه‌تى نه‌ته‌وه‌یى خۆى نمایش بكات، به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه میرنشینى بابان له‌گه‌لأ ئه‌وه‌شدا كه له میرنشینه كوردىیه‌كانى تر گه‌شه سه‌ندوو تربووه. به‌ڵام هێشتا ئیداره‌یه‌كى ناوخۆ بووه‌و ناوچه‌یه‌كى جوگرافى دیاریكراوى له كوردستان به‌ڕێوه‌بردووه. لێره‌وه ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌گه‌ر گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى پێناسه بكرێت كه په‌یڕه‌وى هیچ سنوورێكى ده‌ستكرد ناكات له كوردستاندا و به‌سه‌ر هه‌موو سنوره‌كانى پێوه‌ندى خێڵایه‌تى‌و كۆمه‌ڵایه‌تى‌و ئایینى‌و مه‌زهه‌بیدا ده‌په‌ڕێته‌وه، ئه‌وا گوتارى میرنشینى بابان بریتى بووه له‌و گوتاره سیاسیه‌ى كه‌ته‌نیا له سنورى جوگرافى‌و ئیدارى خودى میرنشین خۆیدا بوونى هه‌بووه‌و نه‌یتوانیووه بپه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌ره‌وه‌ى سنوورى میرنشین. به‌واتا گوتارى میرنشینى بابان نه‌بۆته گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى. له‌ڕاستیدا پێویسته ئه‌وه‌ش بدركێنین كاتێ عه‌ره‌ب باس له گوتارى نه‌ته‌وه‌یى عه‌ره‌بى ده‌كه‌ن سه‌رچاوه‌یه‌كى خاوه‌ن ناسنامه‌ى مێژوویى‌و كه‌لتوورى هه‌یه بۆى بگه‌ڕێنه‌وه‌و هه‌ر له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و ئاماده‌بوونه خه‌سڵه‌ته‌كانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى خۆیان دیارى بكه‌ن كه‌ئه‌و بنه‌ما ئاماده‌ش بریتىیه له كه‌لتورى ئیسلامى‌و فیكرى نه‌ته‌وه‌یى عه‌ره‌ب كه به‌رهه‌مى فیكرى‌و عه‌قڵى چه‌ندین بیرمه‌ندى گه‌وره‌ى وه‌ك فارابى‌و غه‌زالى‌و ئیبن روشد ئیبن خه‌لدون‌و…. تاد، به‌ڵام به گوێره‌ى كورد ئه‌و ئاماده بوونه مێژوویى‌و كه‌لتوورییه‌ى رابردووى نىیه بۆیه زیاتر هه‌رده‌بێ بگه‌ڕێینه‌وه بۆ بوارى شیعر كه دیار ترین ره‌گه‌زى كه‌لتوورییه له مێژووى كورددا كه كورد كردویه‌تى به‌پانتایىیه‌ك بۆ به‌رجه‌سته‌كردنى بیرو بۆچونه‌كانى له‌نێو ئه‌وانه‌شدا بۆبه‌رجه‌سته‌كردنى هه‌ست‌و هۆشیارى نه‌ته‌وه‌یى.
نالى هاوته‌مه‌نى نیوسه‌ده‌ى كۆتایى میرنشینى بابان بووه، لێره‌دا ئه‌و پرسیاره سه‌ر هه‌ڵده‌دات، داخۆ شیعرى نالى چه‌ندێ په‌یوه‌ستى ژیانى سیاسى ئه‌و میرنشینه بووه؟ ئایا گوتارى سیاسى میرنشین‌و گوتارى ئه‌ده‌بى نالى یه‌كیان گرتووه؟ یان ئایا گوتارى مانه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌ی كورد له جیهانبینى شیعرى (نالى)دا له گوتارى سیاسى میرنشین تێپه‌ڕى كردووه‌و گه‌یشتبێته ئاستى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كورد؟ ئایا گوتارى شیعرى نالى به ئاڕاسته‌ى ناوه‌ندێتى فه‌رمانڕه‌وایى میرنشین‌و له‌وێشه‌وه به ئاڕاسته‌ى ناوه‌ندێتى فه‌رمانڕه‌وایى ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانى بووه یان خاوه‌نى خه‌سڵه‌ت‌و كه‌سێتى سه‌ربه‌خۆى خۆى بووه؟ له‌دواى هه‌موو ئه‌م پرسیارانه‌ش ده‌پرسین ئایا گوتارى نالى پاشكۆى سیاسه‌ت‌و عه‌قڵیه‌ت‌و ستراتیژى میرنشینى بابان بووه یان میرنشین له‌سه‌ر رۆحىگوتارى نالى رۆیشتووه؟ پێش ئه‌وه‌ى له‌دواى دۆزینه‌وه‌ى وه‌ڵامى ئه‌و زنجیره پرسیاره‌ى سه‌ره‌وه بڕۆمِ پێم باشه گوتارى مانه‌وه‌ى كورد بناسێنم، گوتارى مانه‌وه‌ى كوردى بریتىیه له هه‌وڵدانى كورد بۆ هێشتنه‌وه‌ى كه‌سێتى نه‌ته‌وه‌یى كوردو كاركردن بۆبه‌ره‌و بڵند كردنه‌وه‌ى ئاستى هۆشیارى كوردى له‌ڕووى نزیك كردنه‌وه‌ى له رۆحى ره‌هاى كۆمه‌ڵگه واته ده‌وڵه‌ت. شان به‌شانى بنیادنانى پرۆژه‌ى بیناكردنه‌وه‌ى كه‌سێتى تێكشكاوى كوردىو هه‌وڵدانى بۆ گه‌یاندنى كورد به‌مێژوو.
تا ئێسته له مێژووى ئه‌ده‌بى كوردیدا راوبۆچوونى باو ئه‌وه‌یه كه ئه‌حمه‌دى خانى یه‌كه‌مین شاعیرى كورده له‌ڕووى مێژوویىیه‌وه كه سه‌ره‌تاى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى بنیاد ناوه، به‌ڵام ئه‌و به‌ڵگانه‌ى كه بۆ سه‌لماندنى ئه‌م بۆچوونه ده‌هێنرێته‌وه زیاتر مایه‌ى لێدوان‌و گفتوگۆ له‌سه‌ركردنن، ئه‌گه‌ر ئه‌حمه‌دى خانى (1650-1706) له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى پێشكه‌وتووى ئه‌وروپیدا بژیایه ده‌شیا دركاندنى رایه‌كى له‌وجۆره به‌رامبه‌ر به‌جیهانبینی شیعرى بێ چه‌ندو چون وه‌ربگیرایه، به‌ڵام هه‌رئاوا ئاسان نیه كه له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى دواكه‌وتووى سه‌ده‌ى حه‌ڤده‌ى وه‌ك كۆمه‌ڵگه‌ى كوردیدا كه هیچ بنه‌مایه‌كى پیشه‌سازى ده‌رنه‌كه‌وتووه دەرکەوتنی بۆچوونی نەتەوەیی پەیوەست بە قۆناگە مێژووییەکەو ئاستی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگای کوردی لەو کاتەدا تەنیا وەکو ئاستی پەرەسەندنی هەست و هوشیاری تاکەکەسی دەستەبژێر لێکدەدرێتەوە. ئەحمەدی خانی وەکو پیاوێكى ئایینى‌و له‌هه‌مان كاتدا په‌یوه‌ست به یاساو ده‌ستورو په‌یامى فكرى ئیسلامییه‌وه‌و لە کۆمەڵگایەکی دواکەوتووی وەکو کۆمەڵگای کوردیی ئەو کاتەدا گوتاری نەتەوەیی بونیاد بنێت مایەی لەسەر وەستانە، کە لەو مێژووەدا بابەتی نەتەوایەتی و ناسیونالیزم لە ئەوروپاش نەبووبووە گوتاریکی خاوەن شوناس. ده‌شێ هه‌ستیارى مرۆڤ پێش قۆناغى ژیانى كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵگه‌و هه‌ستیارى كۆمه‌ڵایه‌تى بكه‌وێت، به‌ڵام دیسان ئه‌وپێشكه‌وتنه‌ى (هه‌ست) دوو سه‌ده پێش مێژوو بکەوێت ئاسایی نیەو جێگای پرسیاری قوڵە.
مه‌به‌ستمان له‌ناو هێنانى ئه‌حمه‌دى خانى لێره‌دا ئه‌وه‌یه كه ناشێت هه‌روا به‌ئاسانى ده‌رباره‌ى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى له‌به‌رهه‌مى شیعرى ئه‌ودا بڕیاربده‌ین‌و بەڵام بینینی بنەمای گوتارێک كه‌پێوه‌ندى به‌كوردو كرمانج‌و بارى ژیانى كورده‌وه هه‌یه، ئەگەرچی بەس نەبێت بۆ ئه‌وه‌ى جیهانبینى شیعرى خانى ناسنامه‌ى شیعرى نه‌ته‌وه‌یى تەواو وه‌ربگرێت، بەڵام ناشکرێت ئەوە بە سەرەتایەکی گرنگ دانەنرێ. ده‌شێ خانى مه‌م‌و زینى كردبێته به‌هانه بۆ گوزارشتکردن له ژیانى ناهه‌موارى كۆمه‌ڵایه‌تى ئه‌و سنوره جوگرافیایه‌ى كه ژیانى تێدا گوزه‌راندووه ئەوەش پەیوەندی بە ژیانى سیاسى‌و مێژوویى كوردەوە هەبووە لەو قۆناغەدا. بەڵام ئەو پرسیارەش سەرهەڵدەدات ئەگەر خانى له‌سه‌ده‌ى حه‌ڤده‌یه‌مدا گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى بونیاد نا بۆچى له‌دواى خۆیه‌وه ئه‌و گوتاره به‌رده‌وام نه‌بوو؟ له ئێسته‌دا كه ئێمه باسى بوون یان نه‌بوونى ئه‌و گوتاره لاى نالى ده‌كه‌ین ده‌زانین ماوه‌ى نێوان ژیانى ئه‌ده‌بى خانى‌و نالى نزیكه‌ى سه‌ده‌و نیوێكه.
ئێمه پێشتر ده‌رباره‌ى یه‌كه‌مین هه‌وڵى گه‌ڕانه‌وه بۆ یادوه‌رى كوردى دواین‌و گوتمان باباتاهیرى هه‌مه‌دانى (930ز-1010ز) یه‌كه‌مین شاعیرى كورده كه گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ به‌كارهێنانى ره‌مزو هێماو ده‌لاله‌ته‌كانى ئایینى زه‌رده‌شتى (4) ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌ى بونى جۆرێك له هه‌ستكردنه به‌گه‌ڕانه‌وه بۆ زیندوو كردنه‌وه‌ى ڕابردوو. رابردووى كه‌سێتى كوردى ، ده‌شێ گه‌ڕانه‌وه بۆ به‌كارهێنانى هێماو ده‌لاله‌ته ئایینیه‌كانى كۆنترین ئایینى نه‌ته‌وه به‌ڵگه‌ى بونى جۆرێك له‌هه‌ستى نه‌ته‌وایه‌تى بێت، به‌ڵام بوونى هه‌ستێكى ساده‌ى نه‌ته‌وه‌یى له ئاستى تاكه كه‌س‌و له‌پانتایى شیعریشدا كه‌شیعر زیاتر به‌رهه‌مى خه‌یالأ‌و ئه‌ندێشه‌‌و خه‌ونه‌و ناشێت وه‌ك گوتار قسه‌ى له‌سه‌ر بكرێت چونكه كاتێ باسى گوتار ده‌كه‌ین به‌واتا ده‌بێ بنه‌ماكانى پرۆژه‌یه‌ك بۆ فۆرمه‌له‌بوونى ئه‌و گوتاره ئاماده‌بوونى هه‌بێت. بنه‌ماى پڕۆژه‌یه‌كى له‌و جۆره‌ش نه‌لاى بابا تاهیرو نه‌لاى ئه‌حمه‌دى خانى نابینرێت.
ئه‌گه‌ر سه‌رنجى ئه‌و قۆناغه مێژووییه بده‌ین كه‌نالى تیایدا ژیاوه ئه‌وا ده‌بینین نیوه‌ى یه‌كه‌مى سه‌ده‌ى نۆزده له‌كوردستان به‌گشتى له‌بارێكى دواكه‌وتووى پێوه‌ندى خێڵایه‌تیدا بووه‌و كوردستان له نێوان چه‌ند میرنشینێكدا دابه‌ش كراوه كه دیار ترینیان له‌و مێژووه‌دا میرنشینى ئه‌رده‌ڵان‌و بابان بوون كه هه‌ریه‌كه له‌م میرنشینانه‌ش نوێنه‌رى به‌رژه‌وه‌ندى چه‌ند خێڵێكى كوردو ناوچه‌یه‌كى جوگرافى دیارى كراو بوون‌و هه‌ریه‌كه‌ش له‌م دوو میرنشینه گه‌رچى هه‌ندێ جار ویستوویانه خۆیان وه‌ها نیشان بده‌ن كه سه‌ربه‌خۆن، به‌ڵام له‌ڕاستیدا ئه‌رده‌ڵان په‌یوه‌ست بووه به ناوه‌ندێتى ئیمپراتۆرى سه‌فه‌وى‌و بابانیش راسته‌‌وخۆ په‌یوه‌ست بووه به‌والى به‌غداو ناڕاسته‌وخۆش له‌رێگاى ئه‌وه‌وه په‌یوه‌ست بووه به‌ناوه‌ندێتى ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانىیه‌وه. كه‌واته هیچ كام له‌و دوو میر نشینه خاوه‌نى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كورد نه‌بوون خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌و میرنشینانه ته‌واو سه‌ربه‌خۆش بوونایه ئه‌وه هێشتا هه‌ر ناكرێت به‌هه‌ڵگرى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كورد دابنرێن، چونكه گوتارى نه‌ته‌وه‌یى سنوره‌كانى نێوان جوگرافیاى نه‌ته‌وه ده‌ڕوخێنێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر میرنشین له‌ئاستى ده‌وڵه‌تیشدا بوایه ماده‌م نوێنه‌رى هه‌موو نه‌ته‌وه نىیه هه‌ڵگرى گوتارى نه‌ته‌وه‌ى كورد نابێت. له‌م باره‌یه‌وه ناجى عه‌لوش لاى وایه: سیسته‌مى ده‌وڵه‌تى به‌شێك له نه‌ته‌وه سیسته‌مێكى خێڵایه‌تى‌و تایه‌فه‌گه‌رى ده‌بێت‌و به‌پێچه‌وانه‌ى پڕۆژه‌ى رێنسانسى نه‌ته‌وه‌یىیه‌وه ده‌بێت(5) هه‌ر به‌م پێودانگه هیچ كام له‌و دوو میرنشینه‌ى له‌سه‌رده‌مى ژیانى (نالى) دا هێشتا له‌فه‌رماندا مابوون هه‌ڵگرى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردىو پڕۆژه‌ى رێنسانسى نه‌ته‌وه‌یى كورد نه‌بوون.
به‌ڵام سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه میرنشینى بابان هه‌ڵگرى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى نه‌بووه‌و په‌یوه‌ست بووه به ناوه‌ندێتى ده‌وڵه‌تى عوسمانى‌و له‌ڕووى یاساو ده‌ستورو شه‌ریعه‌تى ئیسلامه‌وه له‌ڕووى دامه‌زراوى به‌ڕێوه‌بردنه‌وه دامه‌زراوى به‌ڕێوه‌بردنى خێڵایه‌تى بووه، به‌ڵام هێشتا میرنشینى بابان خاوه‌نى كه‌سێتىیه‌كى دیارى خۆى بووه‌و له‌دیارترین میرنشینه‌كانى كورد ده‌ژمێردرێت‌وهه‌ر له‌سه‌رده‌م‌و له‌سه‌روه‌ختى فه‌رمانڕه‌وایى ئه‌ویشدا شارى سلێمانى دروست كراوه كه له‌پێشه‌نگى ئه‌و شارانه‌یه له كوردستاندا كه خه‌سڵه‌تى شاریان هه‌یه، دروست بوونى سلێمانى له‌سه‌رده‌مى میرنشینى (بابان)دا به‌ره‌و ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه سه‌رنجمان راده‌كێشێ كه له‌گه‌لأ دروست بوونى شاردا سه‌ره‌تایه‌كى ساده‌ى پیشه‌سازى ده‌رده‌كه‌وێت، هه‌ر له‌بنه‌ڕه‌تیشه‌وه سلێمانى وه‌ك شار كه دروست بووه به‌سروشتى خۆى له‌ئه‌نجامى گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵگه‌ى كورده‌وارى له‌و ناوچه‌یه‌دا دروست نه‌بووه. به‌ڵكو نه‌خشه‌ى شارو چۆنیه‌تى دروست كردنى بیناو شه‌قام‌و بازاڕو ئاوو ئاوه‌ڕۆ له‌ده‌ره‌وه‌ى كوردستان هێنراوه واته پڕۆژه‌ى بیناسازى دروست كردنى كوردستان له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه به‌رهه‌مى عه‌قڵى كوردى نه‌بووه. خواستى عه‌قڵى بیناسازى‌و ئه‌ندازیارى له‌ده‌ره‌وه بۆ بنیادنانى سلێمانى له‌گه‌ڵ خۆیدا سه‌ره‌تا ساده‌كانى پیشه‌سازى له‌گه‌لأ خۆیدا هێناوه. هه‌ر به‌و پێیه‌ش له‌لایه‌ك بنه‌مایه‌كى ساده‌ى مه‌سه‌له‌ى هه‌ستیارى نه‌ته‌وه‌یشى له‌گه‌ڵدا هاتووه. له‌لایه‌كى تره‌وه بنیادنانى سلێمانى وه‌ك شارێكى هاوچه‌رخ كاریگه‌رى له‌سه‌ر هه‌ستى دانیشتوانه‌كه‌شى هه‌بووه‌و به‌ره‌و هاوچه‌رخێتى پاڵى ناون كه‌دروست بوونى ئاستێكى ساده له هه‌ستیارى نه‌ته‌وه‌یى له‌م شاره‌دا به‌تایبه‌تى له‌نیوه‌ى یه‌كه‌مى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مدا زیاتر رووى میرنشینى له‌خێڵایه‌تىیه‌وه به‌ره‌و میرنشینى نه‌ته‌وه‌یى گۆڕیوه. دروست بوونى شارى سلێمانى به‌و شێوه‌یه‌ى له‌سه‌ره‌وه باسكرا له دوو لاوه كاریگه‌رى له‌سه‌ر ناسروستى دروست بوونى هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى كوردى له قۆناغه‌كانى دواتردا هه‌بووه.
یه‌كه‌میان له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌و هه‌سته نه‌ته‌وه‌ییه له (سلێمانى)دا هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه به‌سروشتى دروست نه‌بووه، له قۆناغه‌كانى دواتریشدا ئه‌وكاریگه‌رییه‌ى پێوه دیار بووه ته‌نانه‌ت تا ئێستاش له‌ڕوكه‌شدایه..و ناتوانێت شۆڕبێته‌وه بۆ نێو رۆحى ئینسانى كورد چونكه سیفه‌تى سه‌رخانێكى خواستراوى هه‌یه، له‌لایه‌كى تریشه‌وه ئه‌گه‌ر ئه‌و خواستنه ده‌ره‌كیه له‌گه‌ڵ خواستنى عه‌قڵى بنیادنانى شاردا كاریگه‌رى نێگه‌تیفى له‌سه‌ر پانتایى هه‌ست‌و نه‌ستى ئینسانى كورد نه‌بوایه‌‌و كۆمه‌ڵگه‌ى كورده‌وارى له‌م ناوچه‌یه‌دا له ئه‌نجامى گه‌شه‌ى خۆیدا ئه‌و شاره‌ى دروست بكردایه، ئه‌وا هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى له ئه‌نجامى گه‌شه‌ى ناوخۆى خودى كۆمه‌ڵگه‌ى خێڵایه‌تى كوردیدا به‌شێوه‌یه‌كى سروشتى دروست ده‌بوو، ئه‌وده‌مه‌ش هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى ڕه‌گ‌و ریشه‌یه‌كى به‌هێزترى ده‌بوو له ڕووكه‌شدا نه‌ده‌مایه‌وه‌و به‌ڵكو هه‌ر خۆى له ناخى كۆمه‌ڵایه‌تى ئینسانى كورده‌وه هه‌ڵده‌قوڵا‌و له سنورى هه‌ستیشه‌وه ده‌گوازرایه‌وه بۆ سنورى هۆشیارى.
به‌تێڕوانینى من دروست بوونى سلێمانى به‌شێوه‌یه‌كى سیاسیانه كه ده‌رئه‌نجامى بڕیارى میرنشین بوو له‌برى ئه‌وه‌ى به سروشتى‌و له‌ئه‌نجامى گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى ناوچه‌كه‌دا بوایه بۆته هۆى شێواندنى دروستبوونى هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى كورد هه‌ر له‌یه‌كه‌م له‌دایكبوونیه‌وه.
نالى وه‌ك شاعیرێكى داهێنه‌رى هه‌ستیار هاوچه‌رخى ئه‌و قۆناغه مێژوویه‌ی ژیانى سیاسى‌و كۆمه‌ڵایه‌تى مێژوویى میر نشینى بابان‌و سلێمانىیه. به‌ڵام ئه‌وه‌ى گرنگه ئایا نالى له‌ژێر كاریگه‌رى شارو گوشارى میرنشیندایه یان به‌شێوه‌یه‌كى تر جیهانبینى شیعرى نالى به‌كاریگه‌رى شارو ئاماده‌بوونى میر نشین له سنوورى شاردا به‌رجه‌سته بووه یان به‌پێچه‌وانه‌وه نالى وه‌ك شاعیرێكى داهێنه‌ر له‌و دیوى سنورى شارو میر نشینه‌وه یۆتۆپیایه‌ك دروست ده‌كات‌و ده‌خوازێت میر نشین‌و شار بگه‌نه ئاستى ئه‌و یۆتۆپیا قه‌شه‌نگه ؟
نالى شاعیرێكى دیارو داهێنه‌رى سنورى میرنشینى بابان بووه. بۆیه به له‌به‌رچاو گرتنى ئه‌و مێژووه كه میرنشینى بابان فه‌رمانڕه‌وا بووه‌و ((نالى))یش له لایه‌ك شاعیرێكى دیارو له لایه‌كى تریشه‌وه هه‌م مه‌لاو هه‌م سه‌ر به‌یه‌كێك له خێڵه دیاره‌كانى سنورى بابان بووه ئه‌ویش جافى میكایه‌ڵییه له‌به‌ر ئه‌وه ناشێت نالى له به‌رامبه‌ر ئه‌و میرنشینه‌دا بێ لایه‌ن بووبێت. كه‌واته یان نالى له‌گه‌لأ ئه‌و میرنشینه بووه‌و وه‌ك شاعیرى میرنشین خۆى نیشانداوه یان له هه‌ڵوێستى دژى سیاسه‌ت‌و ستراتیژى میرنشین دا بووه. له‌به‌رهه‌مى شیعرى (نالى)دا به‌ڵگه‌ى شیعرى بۆ دژایه‌تى كردنى میرنشین نادۆزینه‌وه به‌ڵام له‌هه‌مان كاتدا ئه‌و پرسیاره سه‌ر هه‌ڵده‌دات ئه‌گه‌ر نالى له‌گه‌لأ سیاسه‌تى میرنشین ته‌با بووه داخۆ له‌و ڕوانگه‌یه‌وه بووه كه میرنشینى به‌نوێنه‌رى باڵاى نه‌ته‌وه‌كه‌ى زانیوه؟ یان له‌و ڕوانگه‌یه‌وه بووه كه نالى وه‌ك مه‌لایه‌كى ئایینى به‌و چاوه ڕوانیووێتى كه میرنشینى بابان له سنورى (سلێمانى)دا نوێنه‌رى راسته‌قینه‌ى فه‌رمانڕه‌وایى ئیسلامى بووه؟ گه‌ڕان له دواى وه‌ڵامى ئه‌م دووپرسیاره‌و پرسیاره‌كانى تریش رێگا خۆش ده‌كات بۆ دیارى كردنى رۆڵى (نالى) له بنیادنانى پڕۆژه‌ى گوتارى مانه‌وه‌ى كورددا.
دیاره گومان له‌وه‌دا نیه كه نالى وه‌ك شاعیرێكى پایه به‌رز سه‌رچاوه‌ى زانست‌و زانیارى‌و روناكبیرى بریتى بووه له كه‌لتوورى ئیسلامى‌و هه‌ر له سایه‌ى ئه‌و كه‌لتووره‌شدا له ناوچه‌یه‌كى دواكه‌وتووى كوردستاندا گه‌یشتۆته ئه‌و پله باڵایه‌ى ئاستى ڕووناكبیرى كه ئه‌نجام ببێته یه‌كێك له لووتكه دیاره‌كانى شیعرى كوردى له‌مێژووى كۆن‌و نوێدا. هه‌ڵبه‌ته نالى وه‌ك مه‌لایه‌كى ئایینى ئیلتیزامى به گه‌وهه‌رى ئایینه‌كه‌وه هه‌بووه، به‌ڵام ئایا ئه‌و ئیلتیزامه گه‌یاندویه‌تییه ئاستى ته‌ماهى كردن‌و تواندنه‌وه له‌رۆحى ئایینه‌كه‌دا یان سه‌ربارى ئیلتیزامى ته‌واویش به‌پره‌نسیب‌و ده‌ستووره‌كانى ئیسلامه‌وه خودێكى زیندوو كه سیماى كه‌سێتى كوردییه هه‌رماوه‌و ئه‌ویش بریتى بووه له كه‌سێتى نالى كه هه‌نگاوى به‌ره‌و دابڕان له گه‌وهه‌رى گوتارى سیاسى ئایینى ئیسلام ناوه؟ یان له ئاڕاسته‌یه‌كى تردا نالى له‌برى ئه‌وه‌ى له‌نێو گه‌وهه‌رى كه‌لتوورى ئیسلامدا بتوێته‌وه، داخۆ هه‌وڵیداوه گوتارى مانه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌یى كوردو گوتارى ئایینى یه‌ك بخات‌و به‌و پێیه‌ش گوتارى ئایینى ئیسلام به به‌رژه‌وه‌ندى دروست كردنه‌وه‌ى كه‌سێتى تێكشكاوى كوردى به‌كاربهێنێت؟
ئێمه پێشتر ئاماژه‌مان بۆ ئه‌وه كرد كه ناكرێت دوور له‌بارو دۆخى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و مێژوویى‌و ئاستى ژیانى سیاسى‌و فیكرى كۆمه‌ڵگه‌ى كورده‌وارى ئه‌و قۆناغه‌ى كه‌نالى تێدا ژیاوه. وه‌ڵامى پرسیاره‌كانى سه‌ره‌وه‌مان ده‌ستگیرببێت. هه‌ر وه‌ك ئاماژه‌شمان بۆ ئه‌وه كرد كه نالى هاوچه‌رخى دوا قۆناغى میرنشینى بابان بووه كه میرنشینێكى خێڵایه‌تى كوردى بووه‌و هه‌ست‌و هۆشیارى نه‌ته‌وه‌یى كوردیش وه‌ك ده‌رئه‌نجامى سروشتى گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى دروست نه‌بوون. دروست بوونى شارى سلێمانیش وه‌ك شارێكى هاوچه‌رخ له كۆتایى سه‌ده‌ى هه‌ژده‌یه‌مدا‌و بوونى به پایته‌ختى میر نشین له ئه‌نجامى گه‌شه‌ى ئاسایى ژیانى كۆمه‌ڵگه‌ى كورده‌وارى له‌و ناوچه‌یه‌دا نه‌بووه، به‌ڵكو سلێمانى به بڕیارێكى سیاسى میرانى بابان دروست بووه تا بیكه‌نه پایته‌ختى میرنشینه‌كه‌یان. هه‌ر لێره‌شه‌وه ئه‌و پرسیاره سه‌ر هه‌ڵده‌دات ئایا بیركردنه‌وه له دروستكردنى سلێمانى‌و كردنى به پایته‌ختى میرنشین به‌رهه‌مى ئه‌قڵى كوردى خۆیه‌تى یان به ڕێنمایى‌و پێشنیارى ده‌ره‌وه بووه؟ ئایا نه‌خشه‌و به‌رنامه‌ى بیناسازى سلێمانى كه له ده‌ره‌وه واته له ڕۆژئاوا قه‌رز كرا له ئه‌نجامى ئه‌قلأ‌و سه‌لیقه پێشكانى میرانى بابان خۆیان واته (كورد)بووه یان ئه‌ویش به ڕێنمایى عه‌قڵى ئه‌وانى تربوو؟ ئه‌و پرسیارانه پێویستیان به وه‌ڵامى مێژوویى‌و سیۆسیۆلۆژى هه‌یه كه من لێره‌دا به‌جێیان ده‌هێڵم له لێكوڵینه‌وه‌یه‌كى سه‌ربه‌خۆدا كه له‌سه‌ر (میرنشینى بابان‌و دوا قۆناغ له‌گه‌شه‌ى خێڵایه‌تى كۆمه‌ڵگه‌ى كوردى) هه‌وڵى دۆزینه‌وه‌ى وه‌ڵامى ئه‌و پرسیارانه ده‌ده‌ین.
به‌ڵام ئه‌وه‌ى جێگاى خۆیه‌تى ئاماژه‌ى بۆ بكه‌ین ئه‌وه‌یه كه گوتارى میرنشینى بابان گوتارێكى خێڵایه‌تى بووه واته هه‌ست‌و هۆشیارى نه‌ته‌وه‌یى به‌و شێوه‌یه‌ى كه‌ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌یى بوون به‌خۆى ببڕێت دروست نه‌بووه. هه‌ر لاوازى‌و نه‌بوونى ئه‌و هه‌سته نه‌ته‌وه‌یىیه وه‌هاى كردووه كه میرنشینه‌كه له ئه‌نجامى كێشه‌ى نێوان سه‌رانى میرنشیندا هه‌ره‌س بهێنێت.
(نالى) ئه‌گه‌ر هه‌ست‌و هۆشیارى نه‌ته‌وه‌یشى به‌هێز نه‌بووبێت ئه‌وا وه‌ك كه‌سێكى ڕووناكبیرى ئه‌و سه‌رده‌مه‌و وه‌ك شاعیرێكى داهێنه‌ریش هه‌ستى به‌وه كردووه كه‌چى پێویسته بۆ به‌رژه‌وه‌ندى‌و مانه‌وه‌ی میرنشین‌و چیش ده‌بێته هۆى هه‌ره‌س هێنان‌و له‌ناوچوونى هه‌ر ئه‌و هه‌ستكردنه وه‌هاى كردووه له‌ئاستى هه‌ر كارێكى په‌سه‌ندا دڵخۆش‌و خه‌نى بێت‌و زۆر جاریش ئه‌و هه‌ڵوێسته دروستانه‌ى میرنشین كار له هه‌ستى شاعیرانه‌ى نالى بكه‌ن‌و ئه‌و حاڵه‌ته‌ش بگوازرێته‌وه بۆنێو پانتایى ده‌قه شیعرییه‌كانى نالى، وه‌سف كردنى پاسه‌وانه‌كانى ئه‌حمه‌د پاشا سه‌رنجمان بۆ ئه‌وه ڕاده‌كێشێت كه ئه‌و یۆتۆپیایه‌ى نالى له خه‌یاڵى مه‌ودا فراوانى شیعرى خۆیدا دروستى ده‌كات كۆمارێكى نمونه‌یى بێت‌و ئه‌حمه‌د پاشا له لووتكه‌ى هه‌ره‌مى ئه‌و یۆتۆپیایه‌دا بێت‌و پاسه‌وانه‌كانیش سوپاى پارێزه‌رى یۆتۆپیاكه بن.
ئه‌م تاقمه مومتازه كه‌وا خاصه‌یى شاهن
ئاشوبى دڵى مه‌مله‌كه‌ت‌و قه‌لبى سوپاهن.
گه‌رچى ئه‌ولێكدانه‌وه‌یه‌ى له دیوانى (نالى)دا بۆ ئه‌م به‌یته كراوه جۆرێكى تره‌و وشه‌ى ئاشوب‌و قه‌لب وه‌ها لێكدراونه‌ته‌وه كه ته‌نیا ماناى ڕووكه‌شیان وه‌رگیراوه ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه وشه یان دێڕه‌كه به‌جیاو به‌بێ دۆزینه‌وه‌ى ده‌لاله‌ته‌كانى له سیاقى ده‌قه‌كه‌دا وه‌رگیراون. به‌ڵام لێكدانه‌وه‌ى دروستى ده‌لاله‌تى ئه‌م قه‌سیده‌یه ئه‌وه‌یه كه نالى له خه‌یاڵدا یان به‌خه‌ون یۆتۆپیایه‌ك دروست ده‌كات‌و ئه‌و یۆتۆپیایه‌ش مه‌مله‌كه‌تى بابانه ئه‌و مه‌مله‌كه‌ته‌ش سوپایه‌كى دلێرى له گه‌نج‌و لاوان پێویسته تاپارێزراو بێت. ئه‌و سوپایه‌ش له‌ده‌ورى میر كۆده‌بنه‌وه‌و مه‌مله‌كه‌ت ده‌پارێزن ده‌سته‌ى ئه‌حمه‌د پاشا ده‌سته‌ى چاپووكى ئه‌و سوپایه‌ن كه گڕوكڵپه‌ى ناو جه‌رگه‌ى مه‌مله‌كه‌تن‌و هه‌ر خۆشیان هێزى بزوێنه‌رى سه‌رجه‌م سوپاى میرنشینى بابانن واته ئه‌و یۆتۆپیایه‌ى كه نالى به‌خه‌یالأ دروستى كردووه به‌پێى ئه‌ولێكدانه‌وانه‌ى كه گوایه نالى له‌سه‌رده‌مى ئه‌حمه‌د پاشادا له سلێمانى نه‌ماوه‌و دواى ئه‌وه‌ى كه ساڵى 1839 ئه‌حمه‌د پاشا بۆته میرى بابان‌و له‌م باره‌یه‌وه مامۆستا جه‌مال بابان ده‌ڵێت: ئه‌حمه‌د پاشا گه‌وره‌ترین كوڕى سلێمان پاشا بوو ساڵى 1839 جێگاى باوكى گرته‌وه. ئه‌م میره میرێكى لێهاتوو‌و مه‌ردبوو، جۆرێك له‌دلأ ڕه‌قى تێدا بوو، ئاره‌زووى دروستكردنى سوپایه‌كى رێك‌و پێكى هه‌بوو كه به نوێترین شێوه پڕچه‌كى بكات.(6)
لێره‌وه ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌وه‌ى نالى له‌و قه‌سیده‌یه‌دا به‌رجه‌سته‌ى ده‌كات بریتىیه له خه‌ون یان به‌رهه‌مى خه‌یالأ كه ئه‌وه‌ش له‌گه‌لأ مێژوودا لێك ده‌دات، به‌ڵام ده‌لاله‌تى قوڵى ئه‌و قه‌سیده‌یه له سنورى ئه‌و یۆتۆپیایه‌دا ده‌دۆزێته‌وه كه سنووره نادیاره‌كانى له‌و دیوى سنوورى داخراو ناسراوى مه‌مله‌كه‌ته‌كه‌ى ئه‌حمه‌د پاشاوه‌یه. ده‌بێ ئه‌وه‌ش بزانین سه‌ربارى بوونى به‌ڵگه‌یه‌كى مێژوویى بۆ سه‌لماندنى بوونى ئه‌و سوپایه له‌سه‌ر وه‌ختى ئه‌حمه‌د پاشادا، به‌ڵام ناشێت بڕوا به‌وه بهێنین كه میرنشینێكى خێڵایه‌تى كوردى له‌نیوه‌ى یه‌كه‌مى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مدا ده‌سته‌یه‌كى وا نمونه‌یى له سوپا هه‌بووبێت، دیسان ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌ى زیاتر به‌هێزكردنى خه‌یاڵه ئه‌فسونگه‌ریىیه‌كه‌ى (نالى) یه بۆ بنیادنانى یۆتۆپیایه‌ك كه جێگاى خه‌ونه مه‌ودا قووڵه‌كانى ئه‌وى داهێنه‌رى تێدا ببێته‌وه.
ده‌شێ له‌پشتى ئه‌م قه‌سیده‌وه جۆرێك له‌هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى هه‌بێت، به‌ڵام به لێكدانه‌وه‌ى ئێمه ئه‌مه ته‌نیا له‌و ڕوانگه‌وه‌یه كه ئێمه خۆمان تا ئێسته وامان له میرنشینى بابان روانیووه كه هه‌ڵگرى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كورده. خۆ ئه‌گه‌ر ئێسته به‌وردى سه‌یر بكه‌ین‌و بگه‌ڕێینه‌وه بۆ ئه‌و بۆچوونه‌ى پێشتر گوتمان كه گوتارى میرنشین گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كورد نىیه. به‌ڵكو گوتارى خێڵایه‌تى كوردىیه كه له قۆناغێكدا توانیویه‌تى میرنشین دروست بكات. نالى له دوو ڕوانگه‌وه یۆتۆپیاى بابان دروست ده‌كات، پاسه‌وانه‌كانى ئه‌حمه‌د پاشاش وه‌ك سوپایه‌كى نمونه‌یى وه‌سف ده‌كات.
یه‌كه‌میان له‌و ڕوانگه‌وه‌یه كه گوتارى نالى هاوشانى گوتارى میرنشینى بابانه نالیش وا ده‌ڕوانێ كه بابان به‌رزترین ئاستى گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى كۆمه‌ڵگه‌ى كوردى دروستى كردووه. واته له تێڕوانینى (نالى)یه‌وه میرنشینى بابان نمونه‌ى باڵاى فه‌رمانڕه‌وایه‌تى كورده‌و ده‌بێ ئه‌میش له‌گه‌ڵیدابێت.
ئالێره‌وه ماهیه‌تى گوتارى نالى له مه‌سه‌له‌ى نه‌ته‌وایه‌تى ئاشكرا ده‌بێت ئه‌ویش ئه‌وه‌یه له چاوى ده‌سه‌ڵات‌و ستراتیژى میرنشینه‌وه كورد ده‌بینێ بۆیه رۆحى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى نالى به‌ئه‌ندازه‌ى رۆحى گه‌شه سه‌ندوى میرنشینى بابانه، ئه‌مه‌ش وه‌ڵامى ئه‌و پرسیاره‌مان بۆ ئاشكرا ده‌كات كه نالى نه‌یتوانیوه گوتارێكى نه‌ته‌وه‌یى مه‌ودا فراوانتر له گوتارى سیاسى میرنشینى بابان دروست بكات، هه‌ر لێره‌شه‌وه ئه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه گوتارى سیاسى میرنشین نه‌خشه‌ِ ڕێژى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى نالى ده‌كات كه ئه‌گه‌ر له‌ڕوانگه‌ى رێنسانسى نه‌ته‌وه‌یىیه‌وه بڕوانین‌و شێوازى گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و به‌و پێیه‌ش گه‌شه‌ى فیكرى‌و رووناكبیرى سروشتى بێت ده‌بێ گوتارى نه‌ته‌وه‌یى نالى سنوورى گوتارى سنوورته‌سكى میرنشینى بابانى تێك بشكاندایه‌و بپه‌ڕییایه‌ته‌وه بۆ هه‌موو جوگرافیاى نه‌ته‌وه.
له‌لایه‌كى تره‌وه نالى كه وێنه‌یه‌كى یۆتۆپیایانه‌ى پاسه‌وانه‌كانى ئه‌حمه‌د پاشا ده‌كێشێت ده‌شێ هیچ مۆتیڤێكى هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى بوونى نه‌بێت‌و نالى وه‌ك به‌شێك له ئیداره‌ى ده‌وڵه‌تى ئیسلامى له‌میرنشینى بابان بڕوانێت‌و هه‌ر كارێكى په‌سه‌ندو هه‌ر دیمه‌نێكى سوپایى به‌هێز له سنورى میرنشینى (بابان)دا به‌شان‌و شكۆى ده‌وڵه‌تى ئیسلامی بزانێت‌و میریش به‌و جێنشینه دڵسۆزه بزانێت كه وه‌ڵامى خۆى بۆ ناوه‌ندى (فه‌رمانڕه‌وایى) به‌جوانى جێ به‌جێ ده‌كات. لێره‌دا مه‌به‌ستمان كه‌مكردنه‌وه‌ى تێڕوانینى نالى نىیه، چونكه ده‌شیا نالى له‌م ڕوانگه‌یه‌شیانه‌وه بنیادى پڕۆژه‌ى پێكهێنانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى بنایه كه ئه‌میان جێ ده‌هێڵین بۆ دوایى‌و جارێكى تر بۆى ده‌گه‌ڕێمه‌وه به‌تایبه‌تى كه باسى هۆى كۆچ كردنى نالىو نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ى بكرێت.
یه‌كێك له‌شیعره دیاره‌كانى نالى كه تائێسته ئه‌وانه‌ى له‌سه‌ر (نالى)یان نووسیووه جگه له گیوى موكریانى ئه‌وانى تر به به‌ڵگه‌ى هه‌ستى كوردایه‌تى نالى ده‌زانن من پێم باشه له‌میانه‌ى خوێندنه‌وه‌ى شیعره‌كه‌وه ئه‌و بڕیاره بده‌ین. نه‌ك به بوونى وشه‌ى كوردو كوردى ئیتر وه‌ها تێبگه‌ین ئه‌وه نالى گوتارى مانه‌وه‌ى كوردى بنیادناوه. هه‌ر له بنه‌ڕه‌تیشه‌وه بۆچوونه‌كه‌ى گیو مایه‌ى قسه له‌سه‌ركردنه. چونكه ناكرێت تۆ وه‌ك پێویست داواى شتێك له شاعیر بكه‌یت كه له‌ڕووى گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تىیه‌وه كۆمه‌ڵگه نه‌گه‌یشتبێته ئه‌و ئاسته. له بنه‌ڕه‌تیشه‌وه به‌راودكردنى نالى له‌و قۆناغه‌دا له‌ڕووى بنیادنانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یىیه‌وه به‌شاعیرانى فارس‌و عه‌ره‌ب كارێكى نادروسته چونكه هه‌ریه‌كه له‌و نه‌ته‌وانه مێژوویه‌كى ئاماده‌و كه‌لتورێكى ئاماده‌ى پێشتریان هه‌بووه، به‌ڵام به‌گوێره‌ى نالى ئه‌و زه‌مینه ئاماده‌یه بوونى نه‌بووه.
نالى ده‌ڵێت:
ته‌بعى شه‌ككر بارى من، كوردى ئه‌گه‌ر ئینشا ده‌كا
ئیمتحانى خۆیه مه‌قصودى له (عمدا) واده‌كا
یا له مه‌یدانى فه‌صاحه‌تدا به میپلى شه‌ه سوار
بێ ته‌ئه‌ممول به‌و هه‌موو نه‌وعه زوبانى ڕاده‌كا
كه‌س به‌ئه‌لفازم نه‌ڵێ خۆ كوردییه خۆ كردییه
هه‌ر كه‌سێ نادان نه‌بێ خۆى تالبى مه‌عنا ده‌كا
بێته حوجره‌م پارچه پارچه‌ى موسوه‌ده‌م بكرێ به‌ڕۆح
هه‌ركه‌سێ كوتاڵ‌و پارچه‌ى بێ به‌ده‌ڵ سه‌ودا ده‌كا
شیعرى خه‌ڵقى كه‌ى ده‌گاته شیعرى من بۆ نازكى؟!
كه‌ى له‌دیققه‌تدا په‌تك ده‌عوا له‌گه‌ڵ هه‌ودا ده‌كا؟!)
نالى لێره‌دا به‌یانى ئه‌وه ده‌كات كه ئاره‌زووى ئه‌وه‌ى هه‌یه به كوردى شیعر بنووسێت. لێره‌شدا یان ئه‌وه‌تا نالى له‌پێش ئه‌م شیعره‌دا شیعرى به كوردى نه‌نوسیووه‌و ئه‌مه یه‌كه‌م ئه‌زموونیه‌تى، یان خودى ئه‌م شیعره وه‌ڵامه وه‌ك له دیوانى (نالى) دا هاتووه(7) بۆ كه‌سانێك ڕه‌خنه‌ى ئه‌وه‌یان له نالى گرتووه كه به‌كوردى شیعر ده‌نووسێ. به‌هه‌رحالأ ئه‌مه‌یان هێنده‌گرنگ نىیه. به‌ڵكو ئه‌وه‌ى گرنگه ئه‌و جیهانبینىیه‌یه كه له‌پشتى ده‌قه‌وه وه‌ستاوه.
ڕاسته‌و خودى بكه‌ر له‌شیعره‌كه‌دا كه خودى (نالى) یه له كاردانه‌وه‌یه‌كدا هه‌ڵوێستى خۆى ده‌رده‌بڕێت‌و ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ش دوو ئاڕاسته‌ى هه‌یه كه له ئه‌نجامدا یه‌ك ده‌گرنه‌وه. یه‌كێك وه‌سف كردنى تواناى خۆیه‌تى كه چۆن یارى نێوان زمانه‌كان ده‌كات‌و له‌و بواره‌شدا زمانى كوردى كه‌تا ئه‌وكاته جگه له شێوازى فۆلكلۆرى شیعرى نه‌گه‌یشتۆته ئه‌و ئاسته باڵایه‌ى به‌كارهێنانى كه نالى به‌كارى هێناوه به‌تایبه‌تى كه نالى شێوازى شیعرى لێره‌دا مه‌به‌ست عه‌روزو هونه‌ره‌كانى ترى شیعرى عه‌ره‌بى‌و فارسىیه له كوردیدا به‌كارده‌هێنێت كه ئه‌وه‌ش خاڵێكى لاوازه له ڕوِوى گوتارى نه‌ته‌وه‌ییه‌وه.
ئاڕاسته‌ى دووه‌م وه‌سف كردنى تواناى داهێنانى خۆیه‌تى كه له‌پڕۆسه‌یه‌كى به‌راوردكاریدا به‌رهه‌مى خۆى له لووتكه‌دا ده‌بینێت كاتێ به‌راوردى ده‌كات به به‌رهه‌مى شاعیرانى تر، ئه‌م دوو حاڵه‌ته‌ش هه‌ر له‌پێناوى سه‌لماندنى شاه سوارى خۆیدایه له‌بوارى (داهێنان)دا، به‌ڵام ده‌شێ واى لێك بده‌ینه‌وه له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه بۆشایىیه‌كى مێژوویى‌و كه‌لتوورى له‌پشتى ئه‌و بۆچوونه‌ى (نالى)یه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت‌و ڕاستیه‌كه‌شى ئه‌وه‌یه كه‌پێش ئه‌و له‌مێژووى كوردا پانتاییه‌كى گه‌وره‌ى بێكردارله‌ڕووى داهێنان‌و بگره نووسینیشه‌وه هه‌بووه بۆیه نالى وه‌ك یه‌كه‌م كه‌سى داهێنه‌ر به‌یانى شۆڕشه‌كه‌ى خۆى ده‌كات كه له نووسینى شیعردا گه‌وهه‌رى به‌یانكردنه‌كه‌ى نالیش هه‌ڵوێستى كه‌سێكه كه ده‌یه‌وێت رۆڵى خۆى له مێژوویه‌كى بێ كردار وه‌ك بكه‌رێكى خاوه‌ن كردارى ڕووداو دروست كه‌ر نیشان بدات. هه‌ر لێره‌وه گرنگى رۆڵى نالى ده‌رده‌كه‌وێت كه له‌مێژووى ئێمه‌دا ده‌یه‌وێت له رێگاى داهێنانه‌وه به‌زمانى كوردى له پانتایىیه‌كدا كه بكه‌رى تیا دروست نه‌بووه ئه‌م خۆى ببێته بكه‌ر. دیاره ئه‌وه‌ش ته‌نیا بریتى نىیه له‌كارێكى تاكه كه‌سى‌و چیتر له‌دوایه‌وه هیچ هه‌نگاوێكى تر نه‌نرێت. به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه نالى له‌و شۆڕشه‌یدا بنه‌ماى پڕۆژه‌یه‌ك داده‌نێت كه ده‌توانین بڵێین هه‌نگاوى یه‌كه‌مه بۆ گه‌ڕانه‌وه بۆ زمانى نه‌ته‌وه با نالى ئه‌و هه‌نگاوه‌شى له‌ژێر كاریگه‌رى مۆتیڤى هه‌ستى نه‌ته‌وایه‌تیشدا نه‌نابێت‌و سه‌رچاوه‌كه‌ى بریتىبێ له گه‌ڕانی خودێكى داهێنه‌ر به‌دواى ئه‌زموونى نوێدا نالى له هه‌ڵوێستى ئه‌زموونگه‌رانه‌ى داهێنانى شیعریدا رێگاى له‌وه كه‌وتبێت عه‌روزى عه‌ره‌بى‌و شێوازى شیعرى فارسى به‌زمانى كوردى له نووسینى شیعردا به‌كار بهێنێت، به‌ڵام ئه‌نجام هه‌ر به‌وه ده‌گات كه نالى زمانى نه‌ته‌وایه‌تى ده‌كات به‌زمانى شیعر. چونكه یه‌كێك له توخمه‌كانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى بریتىیه له زمان. به‌ڵام نالى ئینقلابێك به‌سه‌ر شێوازى شیعرى كوردى پێشتردا ده‌كات كه به‌كێشى په‌نجه یان فۆلكلۆرى كوردى بوو ئه‌وه‌ش له‌گاتاكانه‌وه وه‌رگیراوه كه ره‌سه‌نایه‌تیه‌كى كوردى هه‌یه.
(نالى) له‌و هه‌ڵوێسته‌شدا زیاتر بنه‌ماكانى گوتاره‌كه‌ى به‌هێز ده‌كات‌و هه‌ر له سنوورى وشه‌دا نایهێڵێته‌وه ئه‌گه‌رچى به چه‌مكى (بارت)وشه‌ى خۆى فیكره. به‌ڵكو قووڵ ده‌بێته‌وه بۆ مانا واته بۆ مه‌به‌ست له به‌كارهێنانى ئه‌و زمانه كاتێ ده‌ڵێت:
كه‌س به‌ئه‌لفازم نه‌ڵێ خۆ كوردییه خۆ كردییه
هه‌ر كه‌سێ نادان نه‌بێ خۆى تالیبى مه‌عنا ده‌كا
ئه‌گه‌ر سه‌رنجى ئه‌و ده‌لاله‌ته بده‌ین له‌پشتى ئه‌م دوودێڕه‌وه وه‌ستاوه ئه‌وا بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه نالى له دوو ئاستدا هه‌ست به كه‌مێتى‌و نا ئاماده‌بوون ده‌كات. ئاستى یه‌كه‌م (كه‌س به‌ئه‌لفاڤم نه‌ڵێ خۆ كوردییه) وشه‌ى (خۆ) لێره‌دا ده‌لاله‌تى جۆرێك له دڵنیا كردن هه‌ڵده‌گرێت كه ئه‌ویش دڵنیاكردنێكى نێگه‌تیڤه، چونكه ئه‌و بۆچوونه له پشتیه‌وه وه‌ستاوه كه كوردى له ئاستێكى نزمدایه‌‌و ده‌شێ ئه‌وانى تر بڵێن ئه‌و زمانه‌ى كه ئه‌و شیعرى پێ ده‌نووسێت له‌و ئاسته‌دا نىیه بۆكارێكى وه‌ها بشێ‌و داهێنه‌رێك به‌كارى بهێنێت. هه‌ر لێره‌وه جۆرێك له بێ به‌هاكردنى ئه‌و كاره‌ى نالى ده‌رده‌كه‌وێت، به‌ڵام ئه‌وانه‌ى كه بكه‌رى نادیارن‌و پێیان وایه كه ئه‌و زمانه‌ى نالى به‌كارى ده‌هێنێ بۆ شیعر نوسین زمانێكى بێ به‌هایه (چونكه كوردى)یه ئه‌وانه كێن؟ داخۆ هه‌ر كوردن یان ئه‌و بكه‌رانه‌ن كه زمان‌و كه‌سێتى كوردیان له رابردوودا تێكشكاندووه؟ یان ده‌شێ هه‌ر له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه كه‌سانێكى وه‌ها بوونیان نه‌بووبێت، به‌ڵام نالى له ئه‌نجامى گومان كردنیدا له سه‌ركه‌وتنى خۆى له‌كارێكى له‌و جۆره‌دا ئه‌ودێڕه فڕێ بدات، به‌واتایه‌كى تر ده‌شێ نالى خۆى له حاڵه‌تى هه‌ستكردن به‌لاوازى‌و نزمى ئاستى زمانى كوردیدا له‌وكاته‌دا له‌لاوه‌عیدا ئه‌وه دروست بووبێت كه‌له‌به‌ر ئه‌وه‌ى زمانى كوردى ئه‌و ئاماده‌بوونه‌ى زمانى عه‌ره‌بى‌و فارسى نىیه ده‌شێ ئه‌م بكه‌وێته به‌رهێرش كاتێ به‌كوردى ده‌نوسێت. ئه‌مه‌ش ده‌مانگێڕێته‌وه بۆ ئه‌و بۆچوونه‌ى كه نالى له‌گه‌ڕان به‌دواى ئه‌زمووندا كوردى به‌كار هێناوه، ئه‌گینا ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر بنه‌ماى ئاماده‌بوونى هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى بوایه نه‌ده‌گه‌یشته ئه‌و حاڵه‌ته شلۆقه، به‌ڵام له‌گه‌لأ ئه‌وه‌شدا ئه‌م بۆچوونه له‌به‌هاى پڕۆژه‌ى نالى كه‌م ناكاته‌وه چونكه به‌پێى ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه كه‌سێتى داهێنه‌رانه‌ى مه‌زنتر ده‌بێت. چونكه داهێنه‌ر به‌رده‌وام به‌گومان‌و دوودڵیه‌وه ده‌ڕوانێته كرده‌ى داهێنان‌و ناتوانێت به دڵنیایى بژى‌و مامه‌ڵه له‌گه‌لأ بابه‌تى داهێناندا بكات، كه‌سییه‌تى نالى له پشتى ئه‌م شیعره‌وه كه‌سێتىیه‌كه ناتوانێت بگات به یه‌قین. به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه به‌رده‌وام له ئه‌زمووندایه، له هه‌ر ئه‌زموونێكیشدا له‌به‌رامبه‌ر ترسى سه‌رنه‌كه‌وتندا ڕاده‌وه‌ستێت. نالى ده‌ترسێ ئه‌زموونى به‌كوردى نوسینى سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست نه‌هێنێت بۆیه پێش وه‌خته ده‌ڵێ من له سنوورى مه‌ئلووفى بنیادنانى شیعر نووسین ده‌رچووم، شێوازێكى نوێم به‌رهه‌م هێناوه به‌زمانى كوردى ده‌شێ ئێوه بكه‌ونه سه‌نگه‌رى دژایه‌تى كردنمه‌وه‌و ئه‌زموونه‌كه‌م ره‌ت بكه‌نه‌وه. ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ى نالى ناڕاسته‌وخۆ لێى ده‌دوێ حاڵى هه‌موو ئه‌زموونێكى نوێیه، چونكه به‌رده‌وام نوێخوازى‌و تازه‌كردنه‌وه ده‌كه‌وێته به‌رهێرشى كۆنه پارێزان‌و ته‌قلیدىیه‌كان، كه‌واته هه‌ڵوێستى نالى هه‌ڵوێستى تازه گه‌رێگه كه له خه‌مى بنیادنانى ئه‌زموونى نوێدایه.
كاتى نالى له ئاستى دووه‌مدا ده‌ڵێت (كه‌س به‌ئه‌لفازم نه‌ڵێ خۆكوردییه). ئه‌گه‌ر سه‌رنجى وشه‌ى (خۆ) بده‌ین سه‌ربارى ئه‌وه‌ى له‌بارى یه‌كه‌مدا جگه له (خود) كه ئه‌ویش ماناى بكه‌رى دروستكه‌رى ئه‌و ئه‌زموونه‌یه له‌هه‌مان كاتدا ئیحاى جۆرێك له دڵنیایى ده‌دات. لێره‌دا نالى جارێكى دى به بكه‌رى نادیار كه ده‌شێ ئاماده‌بونیان هه‌بێت یان ئاماده‌بوونیان نه‌بێت‌و نالى له‌حاڵه‌تى ترسدا به‌رامبه‌ر به ئه‌زموونه‌كه‌ى له خه‌یاڵى خۆیدا ئه‌و بكه‌ره دژه‌ى دروست كردبێت ده‌ڵێت گله‌یى ئه‌وه‌م لێ مه‌كه‌ن كه‌من له ئه‌زموونى سه‌ربه‌خۆى خۆمدا به‌ئاڕاسته‌یه‌كى جیاواز له شێوازى مه‌ئلوف ده‌نووسم. واته لێره‌دا نالى جارێك به‌هانه بۆ بوونى سه‌ربه‌خۆیى بۆ ئه‌زموونى نوێ ده‌هێنێته‌وه جارێكى دى بانگه‌شه بۆ (گه‌وره‌یى) خۆى ده‌كات كه بۆته خاوه‌نى ئه‌زموون‌و كردارى دروست كردووه، واته نالى ده‌یه‌وێت بڵێت من شاعیرێكى ساده نیم ته‌نیا له سنورى مه‌ئلوف‌و ته‌قلیدا بجوڵێم‌و به‌رهه‌م بهێنم، به‌ڵكو ده‌یه‌وێت بڵێ من خاوه‌نى كردارم.
كردارى نوسینى ئه‌و ئه‌زموونه شیعرییه به كوردى له‌لایه‌ن منه‌وه ئه‌نجام دراوه، هه‌رلێره‌شه‌وه ئه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه نالى ته‌نیا له‌و سنووره‌دا نامێنێته‌وه كه‌وه‌ك (ئه‌فرێندراو) لێى بڕوانرێت، به‌ڵكو نالى ده‌بێته (ئه‌فرێنده‌ر) ئه‌مه‌ش قۆناغێكه كه مرۆڤ تیایدا ده‌گات به ئاستى بوون هه‌ر ئه‌وگه‌یشتنه‌شه به‌حاڵه‌تى بوون ناوى نالى گه‌وره‌و مه‌زن كردووه‌و له بنه‌ڕه‌تیشه‌وه نالى له‌دواى گه‌یشتن به (بوون) دا ده‌گه‌ڕێت.
له‌لایه‌كى تره‌وه نالى هاوشانىیه‌ك له‌نێوان (خۆ كوردییه)و (خۆ كردییه)دا پێك ده‌هێنێت كه ئه‌گه‌ر خود له به‌شى دووه‌مدا كه بكه‌رێكى كردار دروستكه‌ره كه‌سێتى كورد بوایه ئه‌وا ماناى ئه‌وه‌مان ده‌ست ده‌كه‌وت كه‌كرده‌ى ئه‌و بكه‌ره له پێناوى به كوردى كردندا ده‌بوو به‌شێوه‌یه‌كى گشتى. به‌ڵام لێره‌دا بكه‌رى دروستكه‌رى كردارى به‌كوردى نوسین ته‌نیا نالى خۆیه‌تى له‌م حاڵه‌ته‌شدا (كوردى) ته‌نیا بریتىیه له ئه‌زموونى شیعر نوسینى نالى. به‌واتا لێره‌دا ده‌بێ ئاماژه بۆ ئه‌وه بكه‌ین كه خودى كردار دروست كه‌ر واته بكه‌ر نه‌بۆته كه‌سێكى نه‌ته‌وه‌یى كوردو به‌رهه‌مى كرداره‌كه‌ش كه به‌كوردى نوسینه نه‌بۆته به‌رهه‌مى هه‌ست‌و هۆشیارى كورد، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه ناكرێت بێ چه‌ندو چوون ئه‌م شیعره‌ى نالى به‌گه‌وهه‌رى گوتارى مانه‌وه‌ى كورد دابنێین، ڕاسته نالى به كوردى نووسیویه‌تى‌و باسى له مه‌ئلوفیه‌تى زمانى كوردى بۆ شیعر نوسین ده‌كات، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هه‌ستێكى ساده‌ى كوردایه‌تیش لاى نالى ئاماده‌بوونى هه‌بووبێت ئه‌وه نه‌گه‌یشتۆته ئاستى پێكهێنانى گوتار. هه‌ر بۆیه من واى بۆده‌چم كه نالى وه‌ك ئه‌زموونگه‌رێك كه به‌دواى نوێدا ده‌گه‌ڕێت رێگاى له ئه‌زموونى به‌كوردى نووسین كه‌وتووه، هه‌ڵوێستیشى به‌رامبه‌ر به‌و بكه‌ره نادیاره‌ى كه گوایه له هه‌ڵوێستى دژى ئه‌زموونه‌كه‌ى ئه‌مدایه زیاتر ئه‌م ئه‌زموونه به‌هێزده‌كات. ئه‌و حاڵه‌ته‌ى كه تیایدا نالى واى نیشان ده‌دات كه‌سانێك هه‌ن دژى به‌كوردى نوسینه‌كه‌ى ئه‌من، حاڵه‌تێكه نالى به‌گومان پێى ده‌گات. یان له سنوورى خه‌یاڵدا ئه‌و حاڵه‌ته دروست ده‌كات. خۆیشى وایده‌بینێت كه ئه‌وه‌ى ئه‌م ئه‌نجامى ده‌دات ده‌رچوونه له سنوورى مه‌ئلوف‌و حاڵه‌تى باو بۆیه گومانى ئه‌وه ده‌كات كه دژایه‌تى ده‌كرێت، به‌ڵام هیچ سیمایه‌كى ئه‌و دژایه‌تى كردنه نه له مێژووى ئه‌ده‌بى كوردیدا په‌یوه‌ست به‌و قۆناغه‌ى نالى تیا ژیاوه به‌ڵگه‌ى بۆ ده‌دۆزێته‌وه، نه له مێژووى سیاسى (میرنشینى بابانیش)دا دژایه‌تى كردنى ئه‌وانه‌ى تیا باسكراوه كه به كوردى نوسیویانه له پێش هه‌موویانه‌وه نالى..
به‌تایبه‌تى بۆ ئه‌وسه‌رده‌مه له‌به‌ر ئه‌وه‌ى هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى نه‌ته‌وه‌كانى تریش هێشتا لاواز بووه هێنده به‌گرنگ له مه‌سه‌له‌ى به‌كارهێنانى زمان نه‌ڕوانراوه، خۆ ئه‌گه‌ر ره‌خنه‌یه‌كیش هه‌بووبێت ئه‌وا پێم وایه له‌وه زیاتر نه‌بووه كه هه‌ندێ كه‌س پێیان وابووبێت كه داهێنان ده‌بێت به‌زمانى ده‌سه‌ڵات بێت، زمانى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌ده‌بیش له‌و مێژووه‌دا زمانى عه‌ره‌بى‌و فارسى بووه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى میرنشینى بابان ناڕاسته‌وخۆ سه‌ر به ناوه‌ندێتى ده‌سه‌ڵاتى عوسمانى بووه. به‌هه‌ر حالأ لێره‌دا مه‌به‌ستمان ئه‌وه‌یه ئه‌و گازه‌نده‌یه‌ى نالى به‌رامبه‌ر به‌وانه‌ى كه لایان وایه زمانى كوردى بۆ داهێنانى گه‌وره نابێت ناتوانێت ببێته به‌ڵگه‌یه‌كى به‌هێز بۆ لایه‌نگرێتى حساب كردنى به به‌رهه‌مهێنى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى، به‌ڵكو ده‌شێت ئاماده‌بوونى ئه‌زموونى نالى (له شیعرى كوردى)دا له ڕوانگه‌ى گوتارى نه‌ته‌وه‌یىیه‌وه وا دابنرێت كه هه‌ندێ له بنه‌ماكانى بنیادنانى ئه‌و گوتاره‌ى به‌رهه‌مهێناوه.
دیسان ئه‌و به‌ڵگه‌یه‌ى كه زیاتر بۆ به‌رهه‌م هێنانى گوتارى كوردى له شیعرى (نالى)دا تائێسته ده‌هێنرێته‌وه چامه به ناوبانگه‌كه‌یه‌تى كه له‌ئاواره‌یىیه‌وه بۆ سالمى شاعیرى ده‌نێرێت و به‌گشتى پرسیار كردنه له باره‌ى سلێمانى‌و سنوورى میرنشینى بابانه‌وه له دواى هه‌ره‌سى میرنشین. نالى له‌م قه‌سیده‌یه‌دا وێڵى دواى دۆزینه‌وه‌ى وه‌ڵامه، به‌دواى یه‌قیندا ده‌گه‌ڕێت، یه‌قینى مانه‌وه‌ى (شار) وه‌ك خۆى، یان یه‌قینى وێران بوونى هه‌موو شتێك له‌دواى ڕووخاندنى میرنشین.
نالى له قه‌سیده‌ى (قوربانى تۆزى ڕێگه‌تم ئه‌ى بادى خۆش مرور) گۆرانى بۆ رابردوویه‌ك ده‌ڵێت كه له تێڕوانینى ئه‌وه‌وه رابردوویه‌كى نمونه‌یى زیندوى باڵایه‌و له خه‌یاڵى ئه‌مى شاعیردا به‌رزترین نمونه‌یه، ئه‌و نمونه‌یه‌ش میرنشینى بابانه، ڕاسته له‌ده‌ست چوونى ئه‌و میرنشینه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتێكى سنوردارى ناوچه‌یى بووه، به‌ڵام زیانێكى گه‌وره‌بوو له‌كورد، چونكه ده‌شیا خوێن‌و ده‌مارگیرى خێڵایه‌تى(8) بڵند ببوونایه‌و بگه‌یشتنایه‌ته ئاستى گه‌یشتن به به‌رزترین ئاستى رۆح، واته رۆحى كۆمه‌ڵگه، كه ئه‌وه‌ش به‌رزترین ئاسته كه گوزارشت له ماهیه‌تى رۆحى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و عه‌قڵ بكات ده‌وڵه‌ته(9) به‌ڵام ئێمه پێشتر ئاماژه‌مان بۆ ئه‌وه كرد كه میرنشینى بابان میرنشینێكى خێڵایه‌تى بووه‌و به‌وپێیه‌ش خاوه‌نى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى نه‌بووه، خه‌مى نالى له‌م قه‌سیده‌یه‌دا خه‌مى هه‌ره‌سى ئه‌و میرنشینه‌یه. جا لێره‌دا ئه‌و پرسیاره سه‌رهه‌ڵده‌دات داخۆ نالى له‌و ڕوانگه‌یه‌وه نیگه‌رانه به‌رامبه‌ر به ڕوخاندنى میرنشین كه نوێنه‌رى كورد بووه؟ یان له‌ژێر كاریگه‌رى وه‌لائى خۆیدا بۆ میرنشین له‌و روانگه‌یه‌وه كه خۆى وه‌ك شاعیرى میرنشین بینیووه هه‌ڵوێستى نواندووه؟ له هه‌ر بارێكیاندا بێت ده‌لاله‌تى هه‌ستى نیشتمانپه‌روه‌رێتى نالى ده‌رده‌كه‌وێت. به‌ڵام ئه‌وه‌ى زیاتر به تێڕوانینى ئێمه له‌ڕاستىیه‌وه نزیكه ئه‌وه‌یه نالى له‌به‌ر له‌ده‌ست چوونى شوێن‌و مه‌قامى خۆى به‌هۆى له‌نێو چوونى میرنشینه‌وه نیگه‌رانه.
له‌لایه‌كى تریشه‌وه نالى له‌تاراوگه‌وه بۆ زێدى خۆى ده‌گرى ئه‌مه‌ش جۆره حاڵه‌تێكه كه‌زۆربه‌ى كات پێوه‌ندىیه‌كى ئه‌نتۆلۆژیانه ده‌ورى تێدا ده‌بینێ نه‌ك هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى، جیابوونه‌وه‌و په‌رت بوون له زێدو شوێنى له‌دایك بوون‌و گه‌وره‌بوون بریتىیه له جیابوونه‌وه‌و په‌رت بوون له‌مێژوو، له رابردوو، له بیره‌وه‌رىیه‌كان، به‌تایبه‌تى ئه‌گه‌ر مرۆڤ له‌و رابردووه‌دا خاوه‌نى یاده‌وه‌رى خۆش بێت، لێره‌وه ده‌شێ لاواندنه‌وه‌ى سلێمانى له‌لایه‌ن (نالى)یه‌وه زیاتر له ژێر كاریگه‌رى بیره‌وه‌رییه‌كانى رابردوودا بێت، له‌گه‌لأ هه‌ست كردن به‌غوربه‌تدا، غوربه‌تى خاك‌و ئاوو كانى‌و چیاو دارستان، غه‌ریبى كه‌س‌و كارو براده‌رو ناسیاران، لاى نالیش غه‌ریبى كۆڕى پیاو ماقوڵان‌و میرو دیوه‌خانى میرو سه‌یران‌و سه‌فاى سلێمانى‌و ده‌ورو به‌ریه‌تى، نالى له ئه‌نجامى یه‌ك گرتنه‌وه‌ى ئه‌م دوو حاڵه‌ته‌ى سه‌ره‌وه‌دا گۆرانى بۆ سلێمانى ده‌ڵێت، له دووره‌وه بست به‌بست‌و شوێن به‌شوێنى ده‌لاوێنێته‌وه. ئه‌گه‌ر نالى خاوه‌نى هه‌ستیارىیه‌كى نه‌ته‌وه‌یى به‌هێز بوایه له‌چاوى میرنشینى بابانه‌وه سه‌یرى كوردى نه‌ده‌كردو هه‌ره‌سى میرنشین به‌و شێوه‌یه بێ هیواى نه‌ده‌كرد كه جارێكى تر سه‌رنه‌كاته‌وه به وڵاتدا. راسته له ڕووى جیهانبینى شیعرییه‌وه شاعیرێكى هێجگار داهێنه‌ر‌و مه‌زنه‌و له‌ڕیزى ئه‌و شاعیره ده‌گمه‌نانه‌یه كه توانیویه‌تى جیهانبینى گه‌ردوونى بنیادبنێ، به‌ڵام له‌ڕووى بنیادنانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یىیه‌وه ده‌توانین بڵێین جگه له‌چه‌ند بنه‌مایه‌كى ئه‌و گوتاره نه‌گه‌یشتۆته ئاستى فۆرمه‌له‌كردنى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى، نالى له سنورێكى ساده‌و ڕووكه‌شدا كه ئه‌ویش سنوورى هه‌سته له‌و گوتاره نزیك بۆته‌وه، دیاره گومانى تێدا نىیه كه ناشێت گوتارى كوردى به‌بێ به‌رهه‌م هێنانى فیكرى كوردى به‌رهه‌م بێت، یان ساده‌تر بڵێین به‌بێ به‌رهه‌م هێنانى جیهانبینى فیكرى به‌رهه‌م نایه‌ت، ئه‌ویش له ئه‌نجامى ئیش كردن له نێو مێژوو، كه‌لتوور‌و ره‌مزو هێماكانى كورددا یان له‌نێو فانتازیاى كوردیدا به‌رهه‌م ده‌هێنرێت. ئێمه لێره‌دا مه‌به‌ستمان ئه‌وه‌نىیه نالى بخه‌ینه به‌رده‌م دادگایى كردنه‌وه كه بۆچى به‌وشێوه‌یه كارى نه‌كردووه گوتارى نه‌ته‌وه‌یى به‌رهه‌م بهێنێت، نه‌خێر، به‌ڵكو مه‌به‌ستمان زیاتر تیشك خستنه سه‌ر ئه‌وبۆچوونه‌یه كه پێشترو به ته‌واوه‌تیش له‌ساڵى (1991)دا ده‌رمان بڕیبوو كه نالى هه‌ڵگرى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردىیه كه ئه‌و گوتاره‌شمان به‌گوتارى مانه‌وه ناو بردبوو، دیاره ناكرێت كرده‌ى داهێنان‌و ئه‌زموونى داهێنانى شاعیرێكى دیارى وه‌ك نالى به‌پێى ویستى ئێمه لێك بدرێته‌وه یان ئه‌و گوتاره به‌رهه‌م بهێنرێت كه ئێمه پێمان خۆشه.
به‌هه‌رحالأ قه‌سیده‌ى (قوربانى تۆزى ڕێگه‌تم..) نابێته به‌ڵگه‌ى سه‌لماندنى جێگا كردنه‌وه‌ى نالى له‌سنورى به‌رهه‌مهێنه‌رى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردیدا، به‌ڵكو به‌ڵگه‌ى حاڵه‌تى( نۆستالیجیا)ى شاعیره بۆ زێدى خۆى كه ئه‌وه‌ش جۆرێكه له پاشه‌كشه یان بێ ئومێدانه سه‌یركردنى ڕووداوه‌كانه، به واتایه‌كى دى له‌حاڵه‌تى (نۆستالیجیا)دا بكه‌رێتى دروست نابێت، مه‌به‌ستمان له بكه‌رێتى دروستكردنى جووڵه‌و ڕووداوه، چونكه گوتارى نه‌ته‌وه‌یى بكه‌رێكى خاوه‌ن كردار دروستى ده‌كات به‌تایبه‌تى له‌مێژووى كورددا چونكه به‌رهه‌م هێنان‌و بنیادنانى گوتارى كوردى به‌جۆرێك له خۆسه‌لماندن‌و لە رووداوەستان ده‌گاته ئه‌نجام، به‌ڵام له‌م قه‌سیده‌یه‌دا نالى نه‌ك ناتوانێت بكه‌رێكى خاوه‌ن كردار پێشكه‌ش بكات به‌ڵكو حاڵه‌تى لاواندنه‌وه‌و نۆستالیجیا بۆ زێدو شوێنى ژیان ڕاسته‌وخۆ سیماى به‌ركارێكى به‌رهه‌مێنى ده‌قه‌كه نیشان ده‌دات، شاعیر مه‌گه‌ر ته‌نیا له‌ڕوانگه‌ى به‌رهه‌م هێنانى ده‌قه‌وه‌كه‌وه بكه‌ربێت واته له سنورى به‌ده‌قكردنى ئه‌وه‌ى له ناخیدایه‌و به‌ده‌ستیه‌وه ده‌تلێته‌وه. جگه له‌وه ئه‌گه‌ر شاعیر پێشتر توانیبێتى بكه‌رێكى ساده‌و لاوازبێت له‌سه‌ر زێدى خۆى كاتێ له ڕووى ئه‌وانه‌دا ده‌وه‌ستێ دژى به‌كوردى نووسینن، ئه‌وا له‌م قه‌سیده‌یه‌دا ئه‌و حاڵه‌ته لاوازه‌ى بكه‌رێتى له ده‌ست ده‌دات، هه‌ر ئه‌وه‌شه وه‌هاى لێ ده‌كات كه جارێكى تر نه‌گه‌ڕێته‌وه سه‌رزێدى خۆى چونكه دڵنیابووه كه دواى میرنشینى بابان ئه‌میش بوونى هیچ مانایه‌كى نىیه له شارو شوێنه‌وارى میرنشیندا، هه‌ر لێره‌شه‌وه ئه‌و پرسیاره سه‌رهه‌ڵده‌دا نالى ئه‌گه‌ر هه‌ستێكى نیشتمانى به‌هێزى هه‌بوو بۆچى پشتى له نیشتمان كردوو جارێكى تر بۆى نه‌گه‌ڕایه‌وه؟
مه‌سه‌له‌ى كۆچ كردن‌و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ى نالى له‌لایه‌ك ده‌شێ ببه‌سترێته‌وه به روخاندنى میرنشینى بابانه‌وه، چونكه نالى شاعیرێكى ته‌باو كۆك بووه له‌گه‌ڵ میرانى بابانداو گوتارى میرنشین‌و گوتارى نه‌ته‌وه‌یى نالى یه‌كیان گرتۆته‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه كاتێك نالى ده‌چێت بۆ حه‌ج‌و دواتر كه هه‌واڵى هه‌ره‌سى میرنشین ده‌بیستێ ئیتر هیچ ئومێدێكى گه‌ڕانه‌وه‌ى نامێنێت چونكه ئه‌و نموونه باڵایه‌ى كه ئه‌و ئومێدى پێ سپاردبوو واته میرنشینى بابان هه‌ره‌سى هێنا. ئه‌مه ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه بووه هۆى نه‌هاتنه‌وه‌ى نالى بۆ سلێمانى ئه‌گه‌ر نالى شاعیرى میرنشین بووبێت‌و هیچ درزێك له‌نێوان گوتارى نالىو گوتارى میرنشیندا نه‌بووبێت، به‌ڵام لێكدانه‌وه‌یه‌كى تریش هه‌یه بۆ هۆى كۆچ كردن‌و به‌تایبه‌تیش نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ى نالى بۆ سلێمانى. مامۆستا (مه‌لا كه‌ریمى موده‌ریس) ده‌ڵێت، نالى موریدى ته‌ریقه‌تى نه‌قشبه‌ندى بوو(10) جا ئه‌گه‌ر بتوانرێت به به‌ڵگه ئه‌وه بسه‌لمێنرێت، ئه‌وا من پێم وایه نالى به‌رده‌وام له‌گه‌لأ (میرانى بابان)دا له حاڵه‌تى ناته‌بایى‌و ناڕێكى‌و هه‌ندێ جاریش ئاشت بوونه‌وه‌دا بووه، هه‌مان شێوه‌ى پێوه‌ندى نێوان مه‌ولاناخالیدى رابه‌رى ته‌ریقه‌تى نه‌قشبه‌ندى‌و میرانى بابان. لێره‌وه نزیكییه‌ك له‌نێوان گوتارى نه‌قشبه‌ندێتىو گوتارى نه‌ته‌وه‌یى نالى له شیعردا ده‌رده‌كه‌وێت، كه هه‌رچۆن ته‌ریقه‌تى نه‌قشبه‌ندى مه‌یلى گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ نێو مێژوو و كه‌لتورى كوردى هه‌بووه‌و ده‌شیا گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردىو گوتارى ئایینى له‌ڕێگاى ته‌قسه‌كانى ته‌سه‌وفه‌وه تێكه‌لأ بكات‌و نه‌قشبه‌ندێتى ببوایه‌ته پڕۆژه‌ى زیندوو كردنه‌وه‌ى كه‌سێتى نه‌ته‌وه‌یى كوردو بنیادنانى پڕۆژه‌ى زیندوكردنه‌وه‌ى رێنسانسى رۆشنبیرى كوردى ئه‌نجام بدایه هه‌مان شێوه گوتارى نه‌ته‌وه‌یى لاوازى نالىو رۆحى به‌ره‌و دابڕانى ته‌ریقه‌تى نه‌قشبه‌ندى یه‌كگرتنه‌وه‌یه‌ك له‌نێوانیاندا هه‌بووبێت‌و، نالى لایه‌نگرى مه‌ولاناو ته‌ریقه‌ته‌كه‌ى بووبێت‌و رۆشتنیشى بۆ حه‌ج‌و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌شى له‌ژێركاریگه‌رى هه‌مان ئه‌و هۆكارانه‌دا بووبێت كه مه‌ولانایان ناچارى وڵات به‌جێ هێشتن كردو رێگاشیمان نه‌دا په‌یامه‌كه‌ى به‌ئه‌نجام بگه‌یه‌نێت، به‌ڵام ئه‌مانه‌ى لێره‌دا باسمان كردن ته‌نیا گریمانى بۆچوونن له‌ڕوانگه‌ى ڕوانینه شوێنى گوتارى ئه‌ده‌بى نالىیه‌وه، هه‌ر لێره‌شه‌وه زیاتر ئه‌وه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌بێت كه نالى نه‌یتوانیووه گوتارێكى ته‌واوى نه‌ته‌وه‌یى بنیادبنێت به‌ڵام هه‌ندێ له‌توخمه‌كانى ئه‌و گوتاره‌ى به‌رهه‌م هێناوه.
له‌كاتێكدا ده‌شێ هاوشێوه‌یه‌ك له‌نێوان كۆچ كردنى نالىو مه‌ولانا خالیدى رابه‌رى ته‌ریقه‌تى نه‌قشبه‌ندیدا هه‌بێت‌و وه‌ك ئاشكراشه نالى هاوچه‌رخى سه‌رده‌مى كێشه‌و ململانێ‌و ناكۆكی نێوان ئه‌و دوو ته‌ریقه‌ته‌یه. دیسان هه‌ر لێره‌وه ناكرێت واى بۆ بچین نالى له‌و كێشه‌یه‌دا بێ لایه‌ن بووبێت، به‌تایبه‌تى كاتێ مامۆستا مه‌لا كه‌ریم پێ له‌سه‌ر ئه‌وه داده‌گرێت كه نالى موریدى ته‌ریقه‌تى نه‌قشبه‌ندى بووه، گه‌رچى به به‌ڵگه‌ى شیعرى ناتوانرێت ئه‌م بۆچوونه بسه‌لمێنرێت، بگره نالى له كۆمه‌ڵێ شیعردا به‌دژى سۆفى‌و ژیانى سۆفیه‌كان قسه‌ده‌كات، ئه‌وه‌تا ده‌ڵێت:
(به‌زمى هه‌ژاره، قه‌لفڕى ئه‌غیاره، ده‌ورى گوڵ
صۆفى! بڕۆ، مه‌به به‌دڕك، تۆ له ئێمه نیى!)
به‌ڵام من واى بۆ ده‌چم نالى خۆى له ئاستى میران‌و رابه‌رانى ته‌ریقه‌تدا بینیووه‌و له ئاستێكى به‌رزه‌وه سه‌یرى خواره‌وه‌ى كردووه‌و سۆفى له‌خواره‌وه بینیووه‌و خۆى له‌وان جیاكردۆته‌وه. هه‌ربۆیه به‌م جۆره له‌گه‌لأ سۆفى ده‌دوێت، ئه‌مه‌ش جارێكى دى گوتارى ئه‌ده‌بى نالى ده‌به‌ستێته‌وه به‌گوتارى میرنشینى بابانه‌وه كه نوێنه‌رى ئه‌و میرنشینه میره‌كانن نه‌ك سۆفى ته‌ریقه‌ت‌و ره‌عیه‌تى میرنشین. به‌هه‌ر حالأ ئه‌وه‌ى گرنگه لاى ئێمه ئه‌وه‌یه زۆر جار بێ لێكدانه‌وه‌و دۆزینه‌وه‌ى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى له به‌رهه‌مه‌كانى شاعیرێكدا راسته‌وخۆو بێهیچ دوو دڵییه‌ك نازناوى رابه‌رى شیعرى نه‌ته‌وایه‌تى‌و فیكرى نه‌ته‌وه‌یى ده‌درێته پالأ هه‌ندێ له شاعیرانى ڕابردووى ئێمه، ئه‌وه‌ش دیاره مه‌به‌ست زیاتر گه‌وره‌كردنى ناویانه، به‌ڵام حه‌قه دڵنیابین كه ئاستى داهێنانى ئه‌و شاعیرانه ناوى بۆ دروست كردوون. ئیتر پێویست ناكات به زۆره ملێ بیانخه‌ینه هه‌ندێ سنورى تایبه‌تىیه‌وه. نالیش یه‌كێكه له‌و شاعیرانه، به‌ڵام له‌ڕاستیدا نالى بنیادنه‌رى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى كوردى نیه، به‌ڵكو هه‌ندێ له ڕه‌گه‌زه‌كانى گوتارى نه‌ته‌وه‌یى له شیعرى (نالى)دا ده‌دۆزێته‌وه.
سه‌رچاوه‌كان
1-عه‌تا قه‌ره‌داغى- گوتاره‌كانى ئه‌ده‌بى كوردى- خه‌رمانه- ژماره (5) 1992 سوید.
2-هه‌مان سه‌رچاوه.
3-محمد امین زكى –خلاصه تأریخ كرد و كردستان – ترجمه محمد على عونی- القاهره 1939 ص 358 .
4-عه‌تا قه‌ره‌داغى – سه‌ره‌تایه‌كى مێژوویى له تێكشكاندنى كه‌سێتى نه‌ته‌وه‌یى كوردى و پڕۆژه‌ى دابڕان – گۆڤارى یه‌كگرتن – ژماره (16)ى ساڵى 1993 كۆپنهاگن.
5-ناجى علوش – المشروع النهچوى العربى – العدد (9) 1997 ص 104.
6-جه‌مال بابان – گۆڤارى كۆڕى زانیارى – به‌رگى (8) 1981 ل 403.
7-مه‌لا عبدالكریم ى موده‌ریس – دیوانى نالى – ل 108
8-الدكتور محمد عابد الجابرى – العصبیه والدوله ص 360
9-هیغل – العالم الشرقى – ترجمه امام عبد الفتاح امام ص 9
10-مه‌لا عه‌بدول كه‌ریم ى موده‌ریس – دیوانى نالى 31
11- سه‌رجه‌م ئه‌و دێڕه شیعرانه‌ى له‌م باسه‌دا هاتوون له دیوانى نالى ئاماده‌كردنى مامۆستا مه‌لا كه‌ریمى موده‌ریس وه‌رگیراون.
