تۆش ڕۆشنبیرێكی فریودەریت!.. سەدیق سەعید ڕواندزی

ئەدەبی كوردی بە هۆی ئەو دیفاكتۆ سیاسی و نەتەوەیەی كوردی تێدا ژیاوە، ڕەنگدانەوەی سەرخانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردی و ئەو ڕەهەندە سیاسی و نەتەوەیە بووە بەتایبەتیش لە ئەدەبی بەرگریی و قۆناغی تیچكۆشانی شاخدا. ئەم واقیعە، ڕەنگدانەوەی قووڵی لە ئەزموونی ئەدەبی كوردی بە گشتی و شیعریش بە تایبەتی هەبووە، چونكە هیچ كاتێك ئەدەب و كۆمەڵگە و كارەساتەكانی، لە یەكتری دانابڕێن بە تایبەتیش لە مێژووی سیاسی نەتەوەیەكی چەوساوەی وەك ئێمە. لەو سۆنگەیەوە، كارەساتەكانی ئەنفال، كیمیاباران، جینۆساید و سوتتماككردنی كوردستان و پێشمەرگە و چیاو سەدان ئایكۆنی بەرگری دیكە، بە گشتی لەو تێما شیعریانەن كە ئەزموونی شیعری شاعیرانی ئێمە پێكدێنن. واتا شیعر دەبێتە ڕووبەرێك بۆ بە نەمری هێشتنەوەی ئەو كارەساتانە لە یادەوەری ئێمەدا و نە سپاردنیان بە پەراوێزەكانی مێژوو.

ئەدۆرنۆ دەڵێت :_( دوای ئاوشفیتزم نووسینی شیعر كارێكی بێ مانایە) وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوەی كە كارەساتی جینۆسایدكردنی جوولەكەكان و تواندنەوەیان لە كوورەكانی ئاگر و كردنیان بە سابوون، لە دەرەوەی زمانە و زمان و شیعر لەوە بێ تواناترن، مەزنی ئەو كارەساتە هەڵبگرن و بەرجەستەی بكەن، بەڵام ئەگەر بە دیوێكی دیكەدا، بۆ ئەو بۆچوونەی ئەدۆرنۆ بچین و پرسیاری ئەوە بكەین، چی كارەسات و تراژیدیاكانی مرۆڤ، لە ڕووبەرێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و كولتووری دێنێتە نێو بیر و یادەوەری ئێمە؟ ئایا هەر كارەساتێك كە ڕوودەدات، پەیوەست نییە بە زەمەن و شوێنێكی دیاریكرا و ئیدی دەبێتە بەشێك لە ڕابردوو؟  لێرەدا، نالۆژیكی قسەكەی ئەدۆرنۆ دەردەكەوێت و ئەگەر زمان وەك هێمای گوزارشتكردن، وێناكردن و بەرجەستەكردنی ئەو ڕووداوانە، لە ئاستی دەربڕین نەبێت، ئەوا ئەو ڕووداوانە تەنها لە چوارچێوەی ئەو شوێن و زەمەن و مێژووە دەمێننەوە، كە تیایاندا ڕوویانداوە. ئەگەر كارەساتی ئەنفال بە نموونە وەربگرین، دەبینین ئێمە لە كاتی خوێندنەوەی گۆرستانی چراكان و دەربەندی پەپوولە و ئاقات و لاوكی هەڵەبجە و چەندان دەقی شیعری دیكەش، ئەوا هەست ناكاین كارەساتەكانی ئێمە بوونەتە ڕابردوو، بەڵكو لە چوارچێوەی زەمەنە فیزیكیەكە دەرهێنراون و زەمەنێكی دەروونیان پێدراوە، كە هەستێكمان لا دروست بكات ئەنفال و كارەساتەكانی دیكە ئێستا ڕوویانداوە. واتا ئاستی بەركەوتنی ئێمە بەو كارەساتانە مێژززیی نییە، بەڵكو ئێستاییە. لێرەوەش بە شیعركردن و بە تێماكردنی ئەو دەقانە، بۆ بە نەمری هێشتنەوەی ئەو كارەساتانە لە بیری ئێمەدا، قسەكەی ئەدۆرنۆ پێچەوانە دەكەنەوە، چونكە ئەگەر لە دوای هەر كارەساتێك، پێمان وابێت زمان لەوە بێ تواناتر و بێ مەوداترە گوزارشت لە قووڵایی ئەو كارەساتانە بكات، ئەوا ئێمە تەنها هەوڵی هێشتنەوە و بینینی ئەو كارەساتانە، وەك ڕووداوێكی مێژوویی، كە لە كات و ساتێكی دیاریكراو  كە ڕوویانداوە دەبینین، بەمەش ئەو كارەساتانە دەچنە پەراوێزی مێژوو. لێرەدا، ئەو پەیوەندییە سەرخانی و زمانی و نەتەوەییە لە نێوان زمان و كارەساتەكانی ئێمە دروست دەبێت، ئێمە لێرەدا، لە بەردەم بە شیعركردنی ئەو كارەساتانەین و هێشتنەوەیانە وەك ڕووداوێك كە هەرگیز نابنە رابڕوود وەك ئەوەی لە ئەزموونی شیعری بەرگریی ئێمە دەبینرێت. لە كتێبی (ڕۆشنبیرە فریودەرەكان) نووسەری كتێبەكە، ڕەخنەی ئەوە لە شێركۆ بێكەس دەگرێت، كە چۆن ئەنفال و هەڵبجە بە شیعر دەكات، لە كاتێكدا ئێمە خۆمان لە بەردەم وێنەی ڕاستەقینەی كارەساتەكە داین. بڕوای وایە، ئەمە پێویست نییە و شێركۆبێكەس لە گەورەیی ئەو كارەساتانەی كەم كردۆتەوە، ڕەخنە لە پاپلۆ نیرۆدای شاعیری سیمبولی مرۆڤایەتی لە جیهاندا دەگرێت، كە بۆچی هەر باسی هەژاری و نان دەكات و نایەوێت لەوە زیاتر شتێكی دیكەمان پێ بڵێت ( ئەمەیە  كورد دەڵێت تێر ئاگای لە برسی نییە) هەروەها ڕەخنە لە سوهراب دەگرێت، كە بۆچی باسی هێمنی ئاو دەكات مەگەر ئێمە خۆمان ئاو نابینین؟ ڕەخنە لە دیستۆفسكی و محمەد شوكری دەگرێت، كە ئەزموونەكەانی ژیانی هەژاری و بێ دەرەتانی خۆیان كردۆتە كتێب ! بە بڕوای ئەم نووسەرە، ئەو نووسەرە گەورانەی كورد و جیهان، ئێمەیان فریوداوە، چونكە نەیانتوانیوە باسی شتێكی دیكەمان بۆ بكەن و ئێمە خۆمان ئەنفال و نان و هەژاریمان دیوە، ئاو دەبینین. ئەمانە ڕۆشنبیری فریودەرن (1). ڕەخنەی ئەوە لە گۆران دەگرێت، كە بۆچی گەشتی هەورامانی كردۆتە شیعر؟ بۆچی هەر باسی جوانی ژن دەكات؟ ئەمانە نەداهێنانن،  نە شیعر چونكە ئێمە خۆمان ئەو شتانە دەبینین (2)  ئەمانە تەنها كۆپیكردنەوەی واقیعی ڕووتن. نەجات نوری لێرەدا، هەمان ئەو بۆچوونە نالۆژیكی و بێ مانایەی ئەدۆرنۆ دووبارە دەكاتەوە و بە پاساوی ئەوەی زمان ناتوانێت گوزارشت لەو كارەساتانە بكات، ئیدی دەبێ ئێمە نەیانكەینە تێمایەكی ئەدەبی و شیعریی و نەیانهێنینە نێو بیر و یادەوەری خۆمان و دەبێ هەر وەكو خۆیان لەو چوارچێوە مێژووییە بمێننەوە، ئەمەش قووڵایی كارەساتەكان دەردەخات. لێرەدا،  دەمەوێ نموونەیەك لە بارەی ئەو بینینە جیاوازانە بێنمەوە، ئێوارەیەكیان لە سەر لێواری خەرەند، كە دیمەنێكی سرووشتی زۆر جوانی شاری ڕواندزە و سەرچاوەی ئیلهامە دانیشتبووم، لەو دەمەدا هونەرمەندێكی هاورێم پەیدابوو، دوای سڵاو، دەستیكرد بە كێشانی وێنەی خەرەند، لە چوارچێوەی تابلۆیەكی گەورەدا، منیش پێم گوت، تۆبۆچی وێنەی خەرەند بۆ ئێمە دەكێشێت، كە ئێمە خۆمان بە واقیعی و بە ڕاستەقینەیی خەرەند دەبینین؟ لەوەڵامدا گوتی (بینینی من جیاوازە، بینینی من وەك هونەرمەندێك هونەریانەیە و من ئێستا لە دیار خەرەندم، بەڵام بە ڕاستەقینەیی نا، بەڵكو خەرەندێكی دیكە كە لەو تابلۆیە بەرجەستەی دەكەم)  بێگومان ئێمە هەزارانمان ڕۆژانە خەرەند دەبینین، بۆ ناتوانین بیكەینە تابلۆ؟ 
مەگەر ئێمە ئەنفالمان نەدیت؟ هەستمان بە ئازار و برینەكانی نەكرد؟
بۆچی نەك ئێمە، شاعیرانی دیكەش نەیانتوانی گۆڕستانی چراكان بنووسن؟  مەگەر ئێستاش هەژاری سیمایەكی دیاری مرۆڤایەتی نییە؟ كەواتا بۆچی دەبێ بڕوامان وابێت نیرۆداا شاعیر نییە؟ ئەم بۆچوونانەی نەجات نوری، بۆچوونی سەبر و نالۆژیكین، هەموو مرۆڤایەتی لە ئەسكەندنافیاوە بۆ لێوارەكانی باشووری ئەفەریفا، بۆ ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا، نیرۆدا وەك سمبولی مرۆڤایەتی دەبینن و خۆشیان دەوێت، ئیدی بۆچوونی نووسەرێكی نەناسراوی كورد لە هەنبەر ئەو شاعیرە، كە لە ڕوانگەیەكی ئایدۆلۆژیی و چینایەتییەوە دەریدەبڕێت، ناتوانێت نیرۆدامان لەبەر چاو بخات. بە هەمان شێوە، شێركۆ بێكەس، بۆ ماوەی نیو سەدە ڕوحی برینداریی نەتەوەیی ئێمە لە كۆڵ دەنێت و شارەو شار، وەك مەریوان قانع دەیڵێت دەیگێڕێت. شێركۆ دێت و لە ڕێگەی شیعرەكانییەوە، ناهێڵێت ئەنفال و هەڵەبجە، سەرگەلۆو بادنان، پێشمەرگە و چیا، منداڵە تەمەن شەش ساڵەكەی گوندی هەڵەدن، كە بە كیمیای شەهید دەبێت، لە یادی ئێمە بچنەوە و ببنە ڕابردوو.  ئەو بە ئێستاییكردنەی كارەساتە نەتەوەییەكانی ئێمە، لە بنەڕەتدا هەڵگرتن و نەمركردنی ئەنفال و كارەساتەكانی دیكەیە لە چوارچێوەیەكی مێژوویی، بۆ ئەدەبی و خەیاڵی، لە زمانی گوزارشتكردنەوە، بۆ زمانی هەمیشە وێناكردن و بینین. ئێمە لە شیعرەكانی شێركۆ بێكەسدا، لە بەردەم ئەنفالێك نین ڕووی دابێت، بەڵكو لە بەڕدەم ئەنفاڵێكین كە هەیە و نابێتە ڕابردوو، هەر ئەمەشە ئەركی ڕاستەقینەی شیعر و شاعیران، لە سەردەمێكدا كە هەمووشتێك دەبێتە خوێن و مەرگ و  ژیان دەسڕدرێتەوە.
نەجات نوری، لە كاتێكدا ڕەخنەی ئەوە لە نیرۆدا و شێركۆ بێكەس و سێرڤانتس و گۆران و دیستۆفسكی دەگرێت، كە سادە و بێ قووڵایی دەنووسن و باسی شتێكمان بۆ دەكەن كە خۆمان دەیبینین، كەچی هیچ كێشەیەكی لەگەڵ ئەوە نییە (كافكا) سادە بنووسێت، باسی بێهوودەیی و بێ مانای ژیان بكات و ساكارانە بدوێت هەروەك دەڵێت:_( كافكا هیچ تەم و مژ و نادیاریەك لە دەقەكانیدا نییە، نەهاتووە لە شتێك بدوێت كە بوونی نییە،  لە مرۆڤ دەدوێت و برینەكانی دەبینێت ) (3) نووسەر، گرفتی لەگەڵ نیرۆدا، كە هەزار ئەوەندەی كافكا، مەزنتر و مرۆڤدۆستر و خۆشەویسترە لە دنیادا هەیە كە باسی نان و هەژاری دەكات، بەڵام ئەمەی بۆ كافكا پێ ئاسایە، ئەگەر ئەم نووسەرە، كە هێمای بێ هوودەیی ژیانە، سادە و بێ تەم و مژ بنووسێت. هەر باسی ئەو شتانە بكات كە لە واقیعدا هەن، ئیدی نازانم نەجات نوری، بۆچی نیرۆدا و گۆران ڕەت دەكاتەوە، بەڵام پەسنی كافكا دەدات؟ بۆچی دەبێ كافكا سادە بنووسێت و وەك پەیامبەر بیبینین، بەڵام نیرۆدا و شێركۆ بێكەس و گۆران و دیستۆفسكی، كە هەزار ئەوەندەی كافكا، ئەدەبەكەیان لە خزمەت مرۆڤایەتی و چینی چەوساوە بووە ڕەت بكەینەوە؟ ڕەنگە ئەم تێڕوانینە بۆ ئەدەبی كافكا و سارتەریش وەك نماییندەی ئەدەبی بێهوودەیی، پەیوەندی بە جیهانبینی ئەم نووسەرە لە بارەی بوون و ژیان و پەیوەندی مرۆڤ بە هەموو شتێكەوە هەبێت، كە وای لێكردووە بە پووچی و بێ مانایەوە بڕوانێتە ژیان و ئەمەش لە نووسینەكانی ئەم ساڵانەی دواییدا و ئەم كتێبەش بە تایبەتی  دیار و بەرچاوە. نووسەر هەر لەو كتێبە و لە بابەتێكی دیكەیدا، نائومێدی خۆی لە كتێب دەردەخات و دەڵێت:_ ( دەبێت كتێب چی لە جیهانی  پڕ لە تاریكی و نەهامەتی برسێتی و ستەم و جەنگ و نەخۆشی گۆڕیبێت؟ گرنگە مرۆڤ هەست بكات، كە هیچ كاتێك كتێب توانیبێتی جیهان و مرۆڤایەتیش ڕزگار بكات و جیهانی پێ بگۆردرێت) (4) كتێب چی لە ژیانی مرۆڤ دەگۆڕێت، ئەو پرسیارە میللی و ناهزریەیە، كە من وەك كتێب خوێنێك ڕۆژانە لەلایەن عەوامی دوور لە كتێب و دنیای خوێندنەوە بەری دەكەوم. بەو مانایەی ئێمە بۆچی دەخوێنینەوە، لە كاتێكدا هیچمان پێ ناگۆڕدرێت؟ بەڵام گەر لە بری وەڵامی ئەو پرسیارە، پرسیارێكی دیكە بكەین و بپرسین ئەی ئەگەر كتێب نەخوێنینەوە، چی لە واقیعی ئێمە دەگۆڕێت؟ لە ڕاستیدا نائومێدكردنی مرۆڤەكان لە كتێب و داكوتانی ڕەگی بێهوودەیی لە ناخیاندا بەوەی كە كتێب ناتوانێت كەس و كۆمەڵگەیەك بگۆڕێت، لە سەر زاری نووسەرێك كە گوایا هەرچی ئەقسانە و ئایینی دنیا هەیە خوێندوویەتییەوە، جێگەی سەرنج و پرسیار و شۆكە، چونكە هەر نووسەرێك ئەو پەیوەندییە ڕوحی و توندو تۆڵەی لەگەڵ كتێب هەبێت، ئەم پرسیارە ناكات. ڕاستە لە كۆمەڵگەی ئێمە، كتێب هیچ شاێك ناگۆڕێت، بەڵام دەتوانێت ئەوە بگۆڕێت كە كتێب دەخوێنێتەوە. دەتوانێت جیهانێكی دیكەی پێ ئاشنا بكات، كە ڕەنگە لە هیچ كام لە دایك و باوك و ئۆرگانێكی پەروەردەیانەی ژیان بەری نەكەوتبێت.
مرۆڤەكان دەتوانن لە ڕێگەی كتێبەوە خۆیان و دنیا و مرۆڤەكان بناسن، دەتوانن ئەزموونی ژیانێكی تازە بكەن كە هەزاران پەنجەرەی هەیە بۆ ڕوانین،  باسكردن لەوەی  كە خوێندنەوە ناتوانێت هیچ بگۆڕێت، بە تایبەتیش لە كۆمەڵگەی ئێمەدا  كە هەموو نەهامەتییەك و ناهوشیارییەكانی پەیوەندییان بە نەبوونی كولتووری خوێندنەوەی كتێب هەیە، ئەوەندەی تر فراوانتركردنی ڕووبەری نەزانی و ناهوشیاریی و بێ ئاگایە. من زۆرجار تا سەر ئێسقان لە كتێب و خوێندنەوە نا ئومێد و ڕەشبین دەبم، بەڵام هیچ كاتێك ناتوانم پاساوی ئەو ڕەشبینییە بەوە بدەمەوە كە ئیدی با هەموومان واز لە كتێب خوێندنەوە بێنین چونكە هیچ لە ژیانی ئێمە ناگۆڕێت !هەوڵدان بۆ كەمكردنەوە لە بەهای كتێب و دنیای خوێندنەوە لای نووسەرانی ئێمە، بە ڕاستی كارەساتە. دەشێ ئەوان لە پەراوێزی ئەو ئەزموونەی خۆیان لەگەڵ كتێب نەیانتوانی بێت شتێك لە ژیانی خۆیان بگۆڕن، یاخود جۆرێك لە بێهوودەییان لە كتێب، لە دەرەنجامی دواكەوتوویی كۆمەڵگەو دەرگیرنەبوونی لەگەڵ كتێب بۆ دروست بووبێت، ئیدی لە پەراوێزی ئەو ئەزموونە شكستخواردووەی خۆیان دەڕواننە كتێب.
من هەر كاتێك پرسیاری ئەوە دەبینم كە كتێب مرۆڤ ناگۆڕێت، ئەزموونی ژیانی پڕ لە نەزانی و بێ باكی و دواكەوتوویی  ژێر دەستی دایك و باوكە میللییەكەی خۆم دێتە بەرچاو، كە چۆن تەنها گەورەیان كردم، بێ ئەوەی فێری یەك شتیشم بكەن. ئیدی كتێبەكان قێری هەموو شتێكییان كردم و پەروەردەیان كردم . جەخت كردنەوە لەو تێڕوانینە میللی و نەریتی و هەمووەكییە، كە دەڵێت مەخوێننەوە چونكە هیچ شتێك لە مەسەلەكان ناگۆڕێت، ڕەوایەتیدانە بە مانەوە و ئەو تێگەیشتنە دواكەوتووەی كە ئارەزووی مانەوەی هەموومان بە نەزانی و نەخوێندەواری دەكات، مانەوەیەك تەنها وەك ئاژەڵ خەمی گەدەمان بێت، وەك ئەوەی بەداخەوە ئێستا لە كۆمەڵگەی ئێمە دەبینرێت. مەگەر هەموو كۆمەڵگەكانی دنیا، لە ڕێگەی شۆڕشی چەكدارییەوە یان كتێبەوە پێشكەوتوون و هوشیار بوونەتەوە؟
نەهامەتی ئێمە لەوەدایە كە ناخوێنینەوە، ئەگەر نا هیچ كۆمەڵگەیەك هێندەی كۆمەڵگەی ئێمە پێویستی بە خوێندنەوە نییە. دواجار ڕووی دەمم وەك خوێنەرێك كە هەموو ژیانم لەگەڵ كتێبەو تا مردن خۆمیان بەقەرزار دەزانم و فێری هەموو شتێكییان كردم، لەكاتێكدا دایك و باوكم فێری هیچیان نەكردم، ئاراستەی نووسەری ئەو كتێبە دەكەم و دەڵێم: ( تۆش ڕۆشنبیرێكی فریودەریت، چونكە دەتەوێت كافكا و سارتەر بخوێنینەوە و خۆشمان بوێن، بەڵام گۆران و شێركۆ و نیرۆداو دستۆفیسكی نا، تۆش لە بری ئەوەی هانمان بدەیت زیاتر بخوێنینەوە، زیاتر كتێب بناسین، قووڵتر بچینە نێو كتێب، باسی ئەوەمان بۆ دەكەیت كە خوێندنەوە فێری هیچتان ناكات و هیچ شتێك ناگۆڕێت بۆیە مەخوێننەوە !).

پەراوێزەكان :_

1_ ڕۆشنبیرە فریودەرەكان، نووسینی: نەجات نوری، ساڵی چاپ _2024 ل  68 .

2_ ه –س –پ ل 69

3_ه – س- پ – ل 94.

4 _ ه _س –پ ل  192.

*ئەم بابەتە لە هزرو هونەری ڕۆژنامەی خەبات ژمارە (199) لە 16/1/2025 بڵاوكراوەتەوە.