سووکە ڕوانینێک لە مەڕ ئارێشەی کۆمەڵایەتی.. نووسین: هێمن ئەمینی

ئارێشەی کۆمەڵایەتی یان کێشەی کۆمەڵایەتی(social problem) پێناسەی زۆری بۆ کراوە، بەڵام بە زۆرینە لە سەر ئەوە کۆکن کە کاتێک بابەتێک دەبێتە کێشە کە بوو بێتە دیاردە. ئەویش چەندین پێناسەی بۆ کراوە. بەڵام یەکێک لە پێناسە باوەکان ئەوەیە کە دیاردەکە یان کێشەکە هەتا چەندە بەربڵاوە و خەڵکێکی زۆر لە خۆ دەگرێت. بۆ وێنە؛ ئەگا لە شارێكی دوو سێ ملوێنی لە ساڵێکدا دە هەزار کەس کۆچ بکات، وەک ئارێشە نابیندرێت و بەڵام ئەگا هەر ئەو دە هەزار کەسە لە شارێکی سەت هەزار کەسیدا کۆچ بکەن، ئەوە دەریدەخات کە کێشەیەک دەگۆڕێدایە. یان بۆ وێنە لە پۆلێکی خوێندنی ٣٠ کەسیدا ئەگا ٣ خوێندکار لە وانەکانی خوێندنێدا بکەون، ئاساییە و بەڵام ئەگا دە کەس بکەون ئەوە دیارە کێشەیەک هاتۆتە کایەوە و جا کێشەکە ڕەنگە لە؛ خوێندن بە زمانی دیکە وبە تایبەت زمانی نەتەوەی سەردەست، کەمکاری؛ خوێندکاران، مامۆستایان، خوێندنگە، بنەماڵەکان یان؛ چاوەڕوانیەکانی کۆمەڵگا، باری ژیان، بابەتەکانی خوێندن و ناپەیوەندیداربوونیان بە پێویستیەکانی سەردەم یان ناوچەی ژیانی خوێندکاران، گیرۆدەبوون و خووگرتەیی خوێندکاران بە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، پێداگری لە خوێندنی یەک ڕەهەندی بۆ وێنە هەر وانەدانی مامۆستا و لە بەرکردن، نەبوونی ڕابواردن و دڵخۆشکەری لە خوێندنگەدا، دووپاتەوەبوونەوەی بابەتەکان و … بێت. هەروەتر لە کێشەی کۆمەڵایەتیدا بابەتێکی دیکە کە زۆر گرینگە ئەویش ئەوەیە کە کێشە لە دەرەوەی تاکە کەسە و پێکهاتەییە و بەڵام کەسەکان لە سەرەتادا وادەزانن هەر بۆ خۆیان گیرۆدەی ئەو دەردەن، بەڵام دوایە دەردەکەوێت ئەوە کێشەی بەشێکی بەرچاوی کۆمەڵگایە. بۆ میناک؛ لە هەڵاوەسانی ئابووریدا، ڕۆژ بۆ ڕۆژێ خواردەمەنی سەر خوانی خەڵکی بە تایبەت چین و توێژەکانی هەژاری کۆمەڵگا لە کزی دەدات و ئەگا پار و پێرار بنەماڵەیەکی هەژار لە ساڵێدا دوو سێ جار گۆشتی سوور و یان ماسی دەکڕی، ئەوە ئەو ساڵ هەر جارێکیشی بۆ ناکڕێت و جا سەرەتا کەسەکە وەدەزانێ کێماسی هەر لە خۆیەتی و دواتر بۆی دەردەکەوێت کە بەشێکی زۆر لە؛ خزم، کەسووکار، هاوڕێ، هاوکار، هاوشاری و هاونیشتمانی گیرۆدەی ئەو دەردەن و ئەوە تەنیا بە تەنێ لە دەست ئەواندا نیە و زۆر جار لە دەرەوەی دەسەڵاتی تاکەکەسەکان دایە و پێکهاتەییە و کێشەکە هەڵاوەسانی ئابووریە، کە ڕۆژ بۆ ڕۆژێ دەسەڵاتی کڕینی ئەوانی کەم کردۆتەوە و ئەوەش کاریگەری خستۆتە سەر خواردن و جۆری خواردن و لە پاشانیش تەندروستیان، لە بەروەی زۆر شتی پێویستیان بە لەشی ناگات، جا ئەو کات دەزانن کە کێشەکە بەرینتر لە کێشەیەکی تاکەکەسیە. بۆ ئەوەی بابەتێک و دیاردەیەک بە کێشە پێناسە بکرێت، دەبێ هێندێک کەس، سازی و دامەزراوە و کۆمەڵ کاری لە سەر بکەن هەتا وەک ئارێشە پێناسە بکرێت. دەنا ئەگا ئەو کارە نەکرێت بۆی هەیە ئەو دیاردەیە و کێشە هەشبێت بەڵام لە بەر ئەوەی کاری لە سەر نەکراوە وەک کێشە و ئارێشە پێناسە نەکراوە و لە لای خەڵکی زۆر ئاسایی بووە. بۆ وێنە زۆرداری دەرەبەگایەتی هەتا پەنجا شێست ساڵ لەوە پێشیش لە گەڵ ئەوەی زۆر بە زەقی هەبووە و زۆرینەی کۆنەڵگای پێدەتڵایەوە، بەڵام لە لای زۆرێک لە خەڵکی وەک کێشە پێناسە نەکرابوو و لە لایان ئاسایی بوو و دوای ئەوە کە کەسانێک و دامەزراوەگەلێک هاتن کاریان لە سەر کرد، جا ئەو کات وەک کێشە بیندرا و کار بۆ بنەبڕکردنی کڕا. ئەوە لە بابەت دیاردەی ژن بە ژنە و گەورە بچووکیش لە گەڵ ئەوەی بە ڕاستی دەردێکی گەورە بوون، بەڵام لە لایەن زۆرینەی خەڵکی و تەنانەت قوربانیەکانیشەوە شتێکی ئاسایی بوون و وەک دیاردە نەدەبیندران و هەتا هێندێک کەس و سازی وەک کێشە زەقیان کردنەوە و کار بۆ دزێوکردن و بە کێشەکردنی کرا و کە ئەو دیاردانەش وەک دیاردەی دەرەبەگایەتی گڵۆڵەی کەوتە لێژی و بەرەو خاشەبڕ بوون هەنگاوی نا. جا ئەگا کەسانێک یان دامەزراوە و سازیەکان بیانهەوێت کێشەیەک لە کۆمەڵگایەکدا پێناسە بکەن و لە لای کۆمەڵگا وەک کێشەی بناسێنن و ئارێشە کۆمەڵایەتیەکان و بە کێشە کردنی دیاردەیەک بۆ کۆمەڵگا و دەستڕۆیشتوو و کاربەدەستانی کۆمەڵگا ڕوون بکەنەوە پێویستە ئەو چەند تێبینیە لە بەر چاو بگرن؛
١-هەستیار کردنی کۆمەڵگا: لە سەرەتادا کەسێک یا کەس گەلێک لە سەر کێشەیەک یا دیاردەیەک هەستیاری دروست بکەن، هەستیان لە مەڕ دۆخەکە ببزوێنن و بە زەقکردن و مەترسیدار دەرخستنی دیاردەکە ئەو دۆخە دەڕەخسێنن. بۆ وێنە لە مەر کێشەی ژینگە؛ بڕینی دارستانەکان، دەستدرێژی بۆ سەر پاوان و لەوەڕگە گشتیەکان، لێدانی بەنداوەکان، چاڵاولێدانی زۆر، دروستکردنی ئەو هەموو بە نێو ماڵە باخە، تێکدانی زەویە وەرزێریەکان و دابەشکردنیان بۆ تەختە زەوی بچووک بچووک بۆ شوێنی ماڵە باخ و ماڵی دووەم و … کاریگەری نەرێنیان لە سەر؛ کۆچی دانیشتوان و چۆڵبوونی هێندێک شوێن، کەم بارین، لافاوەکان، جمگە و ڕۆچوونی زەوی، وشکەساڵی و کەمئاوی، کەمکردن و وشکبوونی ئاوی کانی و سەرچاوە و چاڵاوەکان، چوونە سەری پلەی گەرمی، ئاگرکەوتنەوەکان و … زەق بکرێنەوە.
٢-زەقکردنەوەی ڕاستەقینەبوونی دیاردەکە: دەبێ ئەوە تۆخ بکرێتەوە کێشەکان ڕاستین و هەر خەون و خەیاڵ نین و بە کردەوە و لە ڕاستەقینەدا ڕوو دەدەن و لە گۆڕێن، ئەوەش بە بەڵگە پێشان دەدرێن. بۆ وێنە لە مەڕ کێشەی ژینگەیی بە ئاشکرا ئەوە پێشان بدرێت کە لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا چەندە دارستان و لێرەوار لە نێو براوە و بۆ زەوی وەرزێری و نێشەجێبوون و … داگیر کراوە و ئەوەش چەندە کاریگەری نەرێنی لە سەر ژینگە و بوونەوەرەکانی داناوە.
٣-نالێکی دیاردەکە لە گەڵ بەهاکانی مرۆڤایەتی و بەهاکانی کۆمەڵگا: وا بۆ خەڵک شی بکرێتەوە کە ئەوە لە گەڵ بەها مڕۆڤییەکان یا بەهاگەلی ئەوان نایەتەوە و یەکناگرێتەوە. بۆ وێنە لە مەڕ خۆکوژی ئەوە ڕوون دەکرێتەوە کە ئەوە لە گەڵ باوەڕی گشتی و بە تایبەت مرۆڤی باوەردار و بڕوامەندی کۆمەڵگای کوردی نایەتەوە. هەروەها بۆ وێنە دەکارین لە مەڕ خووگرتەبوون بە دۆکەل و کەڕەسە سڕکەر و خواردنەوە بەزەڕەکان بە هەموو چەشنەکانیەوە گشت توێژ و تاکەکانی کۆمەڵگا ڕوون بکرێنەوە کە ئەوە دژی هەموو بەهاکانی مرۆڤایەتی، نەتەوەیی و ئایینی ئەو نیشتمانەیە و بەدەر لە ئاکار و ڕەوشتی مرۆڤانەیە.
٤-دەرخستنی ئارێشە وەک کێشەیەکی گشتی: دەبێ ڕوون بکرێتەوە ئەو ئارێشەیە هەر تاکەکەکەسی نیە و گشتیە، لە مەر وە بدوێن کێشەکە کۆییە. بۆ وێنە ڕوون بکرێتەوە کە کێشەی کۆچ لە شارێکی بچووکدا تەنیا پەیوەندی بە ویستی کەسەکەوە نیە و چەندین هۆکاری وەدەرنەر و ڕاکێشەر هەن و بۆ میناک لە ناوچەیەکدا؛ بێکاری، نەبوونی هێمنایەتی و تەناهی، نەبوونی پێداویستیەکانی ژیان، وشکەساڵی، تەنگ پێهەڵچنران، داگیرکاری، نەبوونی ئازادیە تاکەکەسی و کۆمەڵایەتیەکان، خۆشبژێوی نزم، دەستێوەردان لە ژیانی تاکەکەسیدا، دواڕۆژێکی ناڕوون، سەربەخۆنەبوون لە بڕیارداندا و … هۆکاری وەدەرنەرن. لەو لاشەوە هۆکارگەلی ڕاکێشەر لە شوێنی مەبەست وەک؛ ئازادی، کار، خۆشبژێوی باش، هەبوونی پێداویستیەکان و دابینبوونی چاوەڕوانیەکان، هێمنایەتی و ئاسایش و … وادەکەن کە کەسەکە کۆچ بکات.
٥-مێژوویی بوونی دیاردەکە: دەبێ ئاوا دە کۆمەڵگا بگەیێنرێت کە کێشەکە مێژووییە و لە مێژوو بەدەر نیە و لە سەردەمێکی مێژوویدا ئەوە کێشەیە و بۆی هەیە لە سەردەمێک و دۆخێکیتردا کێشە نەبێت. بۆ وێنە؛ ژن بە ژنە، گەورە بە بچووک، مارەکردنی سێ بە گا، لەش شەمزاندنی مێینە و … چل ساڵ لەمەوبەر پڕ کێشە بوون، ئێستا بە خۆشیەوە نەماون یا زۆر لە کزیان داوە. بەڵام ئەو کات قسەکردنی دایک و بابان لە گەل زارۆیان بە زمانی نەتەوەی سەردەست هێندەی ئەوڕۆ پەڵهاویشتوو نەبوو بێت و یا کێشەی ژینگە ئەگا هەش بوو بێت، هێندەی ئێستا تۆخ و مەترسیدار نەبووە.
٦- ڕێژەیی و بگۆری(changeble) بوونی دیاردەکان: دەبێ ڕێژەیی بوون و بگۆڕی ئارێشەکە دەر بخرێت کە لە؛ هەموو شوێن و جێیەک، بۆ گشت کەسێک، تەواوی توێژەکانی کۆمەڵگا وەکوو یەک کاریگەری نیە. بۆ وێنە هەڵاوەسانی ئابووری بۆ چینی سەرووی ئابووری و چینی خواروی کۆمەڵایەتی یەک نیە، هەر چەند ڕەنگە هەر دووک زەرەرمەند و زیانمەند بن، بەڵام زیانمەندی سەرەکی هەژارەکانن. لە بەر ئەوەی کە چینی سەروو یان کەسی ساماندار و دەوڵەمەند بوونێکی هەیە وشتێکی لە جێدا هەیە و بە پێێ هەڵاوەسانی ئابووریەکە بەهای سامان و شتە هەبووەکانی دەشتە سەرێ و ئەگا تێچووی دەشتە سەرێ داهاتیشی دەشتە سەرێ. بەڵام داهاتی هەژارەکە بە ئاستەمتر دەشتە سەرێ و فریای هەڵاوەسان ناکەوێت و ئەگا لە بەردا بڵێین بە دە ساڵ دەبوو بە خاوەن خانوو، ئێستا ڕەنگە بە بیست ساڵیش نەبێتە خاوەن چاوە خانوویەک.
٧-بەربڵاوی دیاردەکە: بەربڵاوی و فرە ڕەهەندی بابەتەکە پێشان بدرێت، ئەوەی کە لە بوار و بەستێنێکدا ئارێشەکە بەرتەسک نەکرێت و بۆ میناک؛ سەبارەت بە بابەتی ماف و مافخوراوی هەر پەیوەندی بە بواری ماف و یاساوە نیە، زانستەکانی وەک؛ ڕامیاری، کۆمەڵناسی، مێژوو و … دەگرێتەوە، دوای وەی ئەو دیاردە کۆمەڵایەتیە بەشێکی زۆری کۆمەڵگای تەنیوەتە و پێوەی گیرۆدەن و کاریگەری نەرێنی لە سەر ژیانیان داناوە و ئەگا وریا نەبین و کارێک نەکەین لە دەسەڵاتی ئێمەدا نامێنێت.
٨-هەبوونی چارەسەر: خەڵک و کۆمەڵگا دڵنیا بکرێتەوە کە وەک کورد گووتەنی: خوا ئەگا دەردی داوە، چارەسەر و دەرمانیشی داوە، واتە ڕێگای دەرچوون و دەربازبوون لەو ئاڕێشە و تەنگەژەیەش هەیە. هەر چەند دەبێت ئەوە لە بەر چاو بگرین، ڕەنگە ئێمە بتوانین کێشەکە و بارستایی و ڕێژەکەی کەم کەینەوە، هەتا ئاستێک بەری پێ بگرین، دەنا بنبڕ کردن و ڕێ لێبرینەوەی یەکجاری و ڕێگاچارەسەری یەکلاکەرەوە ئەستەمە.
بەڵام لە گەل هەموو ئەوانەش وەک دەڵێن؛ گەرمێن بۆ پیاوی هەژار دوورە، لەگەل وەی زۆر جار نووسەر، چاڵاکڤان و بیرمەند ئەوە دەکات، زۆر کەس تەقەی لە بن سەری نایە. بۆ میناک: لە بابەتی ئارێشەگەڵی ژینگەوە لە گەڵ ئەو هەموو وردەکاری، ڕونکردنەوە و تێبینی دانە کەچی بەشی زۆری کەترەخەمە. جا بۆیە دەبێ بۆ ئەوەی بە کردەیی کار بکەین هەتا کێشەیەکی کۆمەڵایەتی چارەسەر بکەین، پشتیوانی و دەسەڵاتی ڕاییکردن و بەڕێۆبەرایەتیکردنیش هەبێت، هەتا بتوانێت بە کردەوە کارێک بکات و بۆ وێنە لە مەڕ کێشەگەلی ژینگەیی و تێکدانی ژینگەیی بە کردەوە بەری پێ بگرێت. جا ئەگا ئەو پشتیوانیە نەبوو دەبێ بە کاری بەردەوام و ڕونکردنەوەی بەردەوامی کۆمەڵگا و چین و توێژەکانی و بە تایبەت کەس و توێژە بەرخەسارەکان بە پێی ئەو تێبینیانەی لە خاڵەکانی سەرەوەدا ئاماژەیان پێدرا، بەرچاوی کۆمەڵگا ڕوون بکرێتەوە و بزاڤێکی بە هێزی کۆمەڵایەتی و کاریگەر ساز بدرێت، ئەو بزاڤە بە ئەگەری زۆر دەکارێت لە نزیک مەودا یان نیوەمەودا و درێژمەودادا تەنگژاویبوونی دۆخەکە و دیاردەکە دە کۆمەڵگا، دەسەڵات و هێزی ڕاییکردنی کاروبای کۆمەڵگا بگەیێن هەتا هەنگاوی پێویست بۆ چارەسەری ئاڕێشەکە بێنێتە گۆڕێ.

نووسین: هێمن ئەمینی

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.