پرسیار و نیگەرانییەکان لە ڕێکەوتنەکەی نێوان مەزڵوم و شەرعدا.. شاخەوان قادر شۆڕش
ئەم ڕێککەوتنە (١٠/٣/٢٠٢٥) کە وەکو دەگوترێت لەژێر گوشار و چاودێریی ئەمەریکا، ڕوسیا، بەریتانیا، تورکیا و قەتەردا کراوە (چەندی ڕاستە نازانین)، ڕێککەوتنێکە لە نێوان بەرەی سیکولار، پێشەکەتووخواز و کۆنەپارێز، ئیسلامی کراوە. ئەگەر بزانین ئەوە لە کاتێکدایە کە لەشکری ئیسلامی بە پاڵپشتی تورکیا هێرشی بۆ سەر بەنداوی تشرین بۆ سەر کوردەکان بەردەوام بوو، لە هەمان کاتدا لەشکری ئیسلامی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی دژ بە عەلەوەیەکان ئەنجام دەدا. دەکرێ بڵێین ئەم ڕێککەوتنە ڕێککەوتنی نێوان هێزی ئاشتی و هێزی شەڕە. بێگومان گرنگە کێشەکان لە ڕێگەی دایەلۆگ و بە ئاشتیانە چارەسەر بکرێن، بەڵام با بزانین دەتوانین چی لە خاڵەکانی ئەم ڕێککەوتنەی کە بڵاوکراوەتەوە بخوێنینەوە.
لە خاڵی سێهەمدا دەڵێت ڕاگرتنی ئاگربەست لە سەرتاسەری خاکی سوریادا. کەواتە دەبێ هێرش بۆ سەر هێزەکانی خۆسەریی لە بەنداوی تشرین و حەلەب بووەستێت، کۆمەڵکوژیی بۆ سەر کەمینەی عەلەوی بوەستێندرێت. لە باری ملکەچیی بە ئاگربەست ڕێگە لە کوشتار و کاولکاریی زیاتر دەگیرێت. بۆیە ئەوە هەنگاوێکی ئەرێنی زۆر پێویستە. بەڵام ئەگەر ئەوە تەنها نووسینی سەر کاغەز بێت، هێرش و کوشتار دژی کەمینەکان بەردەوام بێت کەواتە هەموو ڕێککەوتنەکە دەکەوێتە ژێر گومان و خۆی لە خۆیدا هەڵدەوەشێتەوە.
لە خاڵی پێنجەمدا دەڵێت مسۆگەری گەڕانەوەی هەموو ئاوارە سوریەکان بۆ شار و گوندەکانیان دەکرێت و دەوڵەتی سوریا دەیان پارێزێت. گەڕانەوەی هەموو ئاوارەکان بۆ زێدی خۆیان زۆر پێویستە، بەڵام پرۆسەیەکی زۆر سەختە، لە کاتێکدا زۆر لە گوند و شاری خەڵک وێران بووین، یا لە ژێر چنگی لەشکری داگیرکەری تورکیا و چەکدارە ئیسلامیەکانی سەر بە تورکیایە. ئایا تورکیا ئامادەیە لە باکوری ڕۆژئاوای کوردستاندا، لە عەفرین و شوێنەکانی دیکە بکشێتەوە و لێبگەڕێت کوردەکان و کرستیانەکان بگەڕێنەوە زێدی خۆیان؟ ئەوەی تورکیا بناسێت هیچ هەڵەیەکی نەکردووە ئەگەر گومان لە جێبەجێکردنی ئەم خاڵە بکات. جگەلەوەی زۆر لە ئاوارەکان بڕوا بەم دەسەڵاتە ئیسلامیە ناکەن کە لە نوێترین تاوانیدا کۆمەڵکوژیی عەلەویەکانی ئەنجام داوە.
ئایا ئەم ڕێککەوتنە بۆ کەمینەکان چی تێدایە؟
لە خاڵی یەکەمدا نووسراوە “مسۆگەرکردنی مافەکانی هەموو سوریاییەکان لە نوێنەرایەتی و بەشداریی لە پرۆسەی سیاسی و هەموو دامەزراوەکانی دەوڵەت لەسەر بنەمای لێهاتوویی، بەبێ ڕەچاوکردنی پاشخانی ئایینی و نەتەوەیی”. واتە خەڵک وەکو هاوڵاتی سوریا بێ جیاوازیی ئایینی و نەتەوەیی بۆیان هەیە لە پەرلەمان و حکومەتدا بەشداربن. لێرەدا جەخت لەسەر مافی هاوڵاتی لە بەشداریی لە پرۆسە یاسایی، جێبەجێکاری و دادوەریەکان دەکاتەوە. لەم دیدەوە مافی تاک لە کۆمەڵگەدا مسۆگەر دەکرێت، هەموو وەکو هاوڵاتی بە یەکسانی سەیریان دەکرێت و جوداکاریی ناکرێت. بەڵام… یەکەم، ئایا ئەم دەسەڵاتە ئیسلامیە دەتوانێ مسۆگەری مافی هاوڵاتیان بە یەکسانی بکات؟ ئایا دەتوانێ ڕێز لە ئازادی هاوڵاتیان بگرێت، لە کاتێکدا پێداگریی لەسەر جێبەجێکردنی شەریعە دەکات؟ پێداگریی لەسەر سوریایی بوون و عەرەبی بوون دەکاتەوە؟ زۆر سەختە دەسەڵاتی ئیسلامی و نەتەوەیی عەرەبی بتوانێ لە ئاستی ئەم خاڵەدا بێت، ئەگەر نەڵێین هەرگیز. ئایا هیچ دەسەڵاتێکی عەرەبی و ئیسلامی توانیوویانە مافی تاک مسۆگەر بکەن، هەموو ئازادانە و بێ جیاوازیی بەشداری لە پرۆسە جیاجیاکاندا بکەن؟ نەخێر تا ئێستا ئەوە نەبووە. دووەم، بەپێی ڕێژەی بەشداریی هاوڵاتیان لە هەڵبژاردندا و بەپێی مافی هاوڵاتی لە هەر شوێنێکی گرنگی دەسەڵاتی وڵاتدا ئەندامانی ئەو شوێنانە بە خەڵکی سەر بە زۆرینەی ئایینی و نەتەوەیی پڕ دەکرێنەوە، ئەوەش نایەکسانی دەهێنێتە ئاراوە، کە بەئەگەری زۆر ناڕەوایی، چەوساندنەوە و ناکۆکی بەرهەم دەهێنێت. لەم بارەدا هاوڵاتیانی سەر بە ئایین و نەتەوەی کەمینە هەست بە پەڕاوێز خستن و بەلاوە نان دەکرێن، لە بڕیارەکاندا لە تەماشاکەر بەولاوە هیچیتر نابن. بەکورتی مۆدێلی کۆمەڵگەی مۆدێرن لەسەر بنچینەی مافی تاک و هاوڵاتیبوون لە سوریادا کە تێکەڵەیەکی نەتەوەیی و ئایینیە و مێژووی خوێناوی لە نێوانیادا هەیە، ناڕیالیستانەیە و زۆر سەختە بەدەست بێت.
ئایا ئەم ڕێککەوتنە بۆ کورد چی تێدایە؟
ئێمە نازانین جگە لەم خاڵانە، ڕێککەوتن لەسەر چیتر کراوە و چ بەڵێنێک بە کوردەکان دراوە، بۆیە تەنها هەروەستەیەک لەسەر ئەم خاڵانە دەکەین کە بڵاوکراونەتەوە. لە خاڵی دووهەمدا نووسراوە “کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی ڕەسەنە لە دەوڵەتی سوریا و دەوڵەتی سووریا مافی هاوڵاتی بوون و هەموو مافە دەستورییەکانی مسۆگەر دەکات”. یەکەم مافی هاوڵاتی بوون (وەکو لە خاڵی یەکەمدا ئاماژەی بۆ کراوە) کە پێشتر لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا نەبوو ئێستا دانی پێنراوە. بەم واتایە کورد وەکو هاوڵاتی سوریا مافی هاوڵاتی بوونی هەیە و هەموو مافێکی وەکو هاوڵاتی هەیە. بەڵام مافی هاوڵاتی بوون کە ناوی مافی لێنراوە، لە وڵاتی ئازادا بێ یەک و دوو مسۆگەرە، نکۆڵیلێکردن لێی تاوانە. چونکە کورد لە زێدی باب و باپیرانی خۆیدا پێویستی بەوە نییە کەس ئەو خێرەی پێ بکات. پێشتر ڕژێمی بەعس تاوانی لەم بارەیە ئەنجام دا، ئێستا تاوانەکە نەماوە. دووەم مەبەست لە مسۆگەرکردنی هەموو مافە دەستورییەکان چییە؟ ئەم خاڵە وەکو لاستیک وایە دەکرێ بە ئارەزووی دەسەڵات فراوان بکرێت و وە بە پێچەوانەشەوە تەسک بکرێتەوە. ئایا مەبەست ئەوەیە کوردەکان بەپێی خاڵی یەکەم وەکو هاوڵاتی مافی بەشدارییان لە پڕۆسە و دامەزراوەکاندا هەیە؟ ئەگەر ئەوە مەبەستە، ئەوا ئەو ڕێککەوتنە ڕێکە ئەوەیە کە تورکیا و قەتەر و نەیارانی خۆسەری ڕۆژئاڤا دەیخوازن. لەم بارەدا دەسەڵاتی خۆسەریی و مافی نەتەوەیی کوردەکان نامێنێت. چونکە لەم بارەدا سوریا هی هەمووانە، هەموو لە سوریادا وەکو هاوڵاتی بەشدارن، پێویست بە مافی نەتەوەیی ناکات کە جوداخوازیی لە خۆ دەگرێت. تیئۆریەکە وادەڵێت. ئەگەر وابێت ئەو هەموو شەڕ و خوێنڕشتنە بۆ چی بوو؟ بۆ مافی هاوڵاتی بوون!؟ بە پێچەوانەوە ئەگەر مەبەست لە مسۆگەری هەموو مافە دەستورییەکان ئەوەیە کە کوردەکان بە پێی دەستور مافە نەتەوەیی و ڕامیارییەکانیان مسۆگەر دەکرێت، کەواتە کوردەکان ڕێگەی ئەوەیان پێ دەدرێت کە خۆسەری خۆیان هەبێت و نموونەی کانتۆن یا هەرێمێکی ئۆتۆنۆم یا فیدرال پێک بهێنن. بەڵام ئایا دەکرێ بەپێی ئەو بڵاوکراوەیە بڕوا بەو دەرئەنجامە بکەین؟ خاڵی چوارەم داوای یەکخستنی هەموو دامەزراوە مەدەنی و سەربازیەکان لە باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا لە چوارچێوەی بەڕێوەبەرایەتی دەوڵەتی سوریادا دەکات. ئەوەش گومان لەسەر بوونی مافی ئۆتۆنۆمی دروست دەکات، چونکە ئەوەی ڕاستەوخۆ لەم خاڵە دەخوێندرێتەوە ئەوەیە کە دەوڵەتی سوریا سەرپەرشتی دامەزراوە سڤیل و سەربازییەکان دەکات. بەڵام دەکرێ بگوترێت خۆبەڕێوەبەریی لە چوارچێوەی دەوڵەتدا هەیە، بۆیە دەکرێ لەم بارەدا دامەزراوە سڤیل و سەربازییەکان بمێننەوە و لەژێر چەتری دەوڵەتدا درێژە بە بوونی خۆیان بدەن. بەڵام چۆن؟ کێ ئەرکی بەڕێوەبەریی هەرێمی کوردستان دەگرێتە ئەستۆ؟ ئەگەر مەبەست کوردەکانە بۆ هیچ ئاماژەیەک بە مافی خۆبەڕێوەبەریی ناکرێت؟
خاڵی حەوتەم خاڵێکی مەترسیدارە بۆ داواکاریی کەمینە ئایینی و نەتەوەییەکان. خاڵێکە بە دڵی تورکیا و قەتەرە. ئەم خاڵە وەکو لاستیک دەکرێ بە هەر لایەکدا ڕابکێشرێت کە دەسەڵات گەرەکیەتی. دەکرێ بەپێی ئەو خاڵە داوای مافی خۆبەڕێوەبەریی دروزەکان و کوردەکان دژایەتی بکرێت و ڕەوایی بە سەرکوتکردنی هەر هەوڵێک بۆ مافی خۆبەڕێوەبەریی لەلایەن دەسەڵاتەوە بدرێت. دەکرێ بگوترێت نا ئەم خاڵە مەبەستی داوای جوداخوازییە نەک مافی خۆبەڕێوەبەریی. بەڵام کێشەی ئەم بڵاوکراوەیە ئەوەیە بە یەک وشەش ناوی مافی خۆبەڕێوەبەریی ناهێنێت، بۆیە نادروست نییە ئەگەر خەڵک ڕەشبین بن.
لە خاڵی چوارەمدا ئاماژە بە کۆنتڕۆڵی دەسەڵاتی سوریا بەسەر کێڵگەکانی نەوت و گازەوە دەکات. ئەگەر دەوڵەت کۆنتڕۆڵی کێڵگەکانی نەوت و گاز بکاتەوە، کەواتە سەرچاوەی گرنگی دارایی خۆسەریی ڕۆژئاوا نامێنێت. ئەوەش ئابوریی خۆسەریی زۆر لاواز دەکات. ئەوە ئەگەر ڕێگە بە بوونی خۆبەڕێوەبەریی بدرێت. لە بارێکدا کە خۆسەری ڕۆژئاڤا بە مافی هاوڵاتی بوون بگۆڕدرێتەوە و نەمێنێت، دەوڵەت کۆنتڕۆڵی هەموو دەروازە و سەرچاوە سروشتیەکان بکات، لەم بارەدا تورکیا و قەتەر بە ئاسانی دەتوانن پڕۆژەی لولەکانی نەوت و گاز لە عێراقەوە بە سوریادا ڕابکێشن و بۆ دەریای سپی ناوەڕاست بیبەن. بازرگانییەکە بۆ قەتەر، تورکیا، سوریا و ئەمەریکا و ئەوڕوپا سوودی هەیە، وەکو گازی سروشتی داواکاریی لە بازاڕی جیهانی و ئەوڕوپیدا بەرزە. ئەوسا مافی نەتەوەیی کورد لە بنی بەرمیلە نەوتەکانیشدا نادۆزرێتەوە.
شاخەوان قادر شۆڕش
١١/٣/٢٠٢٥
