زمان وناسنامە؛ لەنێوان ڕەسەنێتی ونامۆییدا …. بۆتان لەتیف عەبدولقادر
هەموو تاکێک کەلەدایک دەبێت؛ زمانی دایکی دەبێتە پایەیێکی بنچینەیی ناسنامەکەی، بۆیە لەنێوان زمان وناسنامەدا؛ پەیوەندیەکی بنیاتنەرانەو ئەندامی هەیە، بەجۆرێک زمان لەبنەڕەتی ناسنامەدا؛ بەردێکی بنچینەیی بناغەی ناسنامەیە، هەر ئەمەشە پێی دەڵێن زمان وناسنامەی ڕەسەن.
زمـــان:
گومانی تێدانیە کە زمان بنەڕەتێکی سەرەکیە لەناساندن ودروستکردنی کەسێتیی تاک، بەگوزارشتێکی دی؛ زمان؛ پەیکەری بیرو تێگەیشتنە، یەکێکە لەکۆڵەگە بنەڕەتیەکانی بنیاتی خود وخودێتی.
دی سوسیر لەسەرەتای سەدەی بیستدا پێی وایە، کە زمان (Langue) شتێکەو، قسە یان گوفتار (الكلام Parole) شتێکی دیکە. پێی وایە کە، زمان: ڕژێمێکی کۆمەڵایەتی سەربەخۆیە، بەڵام قسە؛ بەدیهێنان ودەستەبەرکردنی ئەم ڕژێمەیە لە وێنەو هێمادا. بەمانایەکی تر؛ زمان ڕێگای بیرکردنەوەیە لەئاوەزی مرۆڤدا، یاخود لەئاوەزی کۆمەڵگەکانی مرۆییدا. بەڵام قسە یان گوفتار؛ وێنەی دەنگەکانە، یاخود ئەو هێما نوسراوانەن کە دەیانبیستین ودەیانبینین؛ بەمەبەستی گوزارشتکردن وگەیاندن، گوزارشتکردن لەدەروون وناخی خود، پەیوەندی دروستکردن لەگەڵ دەورو بەر وکەسانی تر.
هه‌ندێ له‌زمان ناسان(فیلۆلۆگه‌کان)له جیهاندا له‌و باوه‌ڕه‌ن که یه‌کبوونی سێ شت له چه‌ند دیالیکتێکی زماندا، ئه‌و زمانه ئه‌کات به زمانێکی یه‌کگرتوو، ئه‌میش ئه‌مانه‌ن:
1- ڕێزمانی زمان (گراماتیک)
2- شێوه‌ی ده‌ربڕین(فۆنه‌تیک)
3- بنه‌ڕه‌تی فه‌رهه‌نگی زمان
ناسنامە:
دەستەواژەی ناسنامە؛ لەدوو وشەی لێکدراو پێکهاتووە، (ناس+نامە= ناسنامە)، وشەی(ناس) بەواتای ناساندن وناسین دێت، وشەی(نامە) کەدەچێتە سەر وشەی (ناس)؛ دەبێتە چەمکێکی زاراوەیی وبەواتای نامەی خۆناساندن دێت، ئیدی پێکەوە دەبنە پێناسەی کەسێتیی تاک. ئەمە؛ بەشێکە لەڕەوشی ژیاری وبەشارستانیبوون وبەدامەزراوەیی بوونی مرۆڤ لەسەر زەوی، وەکو بوونەوەرێکی ژیرو بەئاوەز؛ لەپۆلێنکردن وجیاکردنەوەو ڕێکخستنی پەیوەندی وتایبەتمەندیەکانی خۆی زۆر ئامرازو ڕێ وشوێنی گرتۆتە بەر، ئەم ناسنامەیەش یەکێکیانە.
هەرچی وشەی(الهويّة)یە لەزمانی عەرەبیدا؛ لەڕاناوی (هو)؛ هاتووە، کە بەواتای خەسڵەتەکانی مرۆڤ دێت وگوزارشتە لەڕاستیەکەی، هەروەک بۆ بواردن وجیاکردنەوەی بنەماو تایبەتمەندی کەسێتیی تاکێک لەتاکێکی تر بەکار دێت. بۆیە لەڕووی زاراوەیی وچەمکەوە؛ ناسنامە؛ بریتیە لە کۆمەڵێ خەسڵەت وئەدگارو تایبەتمەندیی تاکەکان کە لەخۆیان دەگرن، وایان لێکردوون خاسیەتی تاک لەخودێتی وتاکخۆبووندا وەربگرن لەناو کۆمەڵگادا، دەکرێت چەند تاکێک لەهەندێ خاسیەتی خودێتی وتاکخۆییدا هاوبەش بن، ئەمە لەچوارچیوەی کۆمەڵگا؛ یان دەوڵەتدا.. بەواتایەکی دی؛ ناسنامە گوزارشتە لەهەموو شتێکی هاوبەشی نێوان چەند تاکێکی ناو کۆمەڵێکی دیاریکراو، کەوەک دەستەیەک لەبنیاتنانی چوارچێوەیەک بۆخۆیان کۆشش دەکەن وشەڕی بەردەوامی دەکەن لەژیاندا، بۆیە لەڕێی ئەم تایبەتمەندیە بنیاتیانەیاندا هەڵسوکەوتیان لەگەڵدەکرێت.
ئەو هۆکارانەی کاریگەریان لەسەر ناسنامە هەیە:
١- کۆمەڵگا: کۆمەڵگا ژینگەی یەکەمی دروستبوونی ناسنامەیە، وەختی تاک لەدایک دەبێت؛ ئەو بارودۆخەی تیایدایە وەک خێزان وکۆمەڵگا وشوێنی ژیان و.. تاد لەدروستبوونی ناسنامەی تاک لەڕووی ڕەگەزی ونەتەوەیی وئایینی ڕۆلیان دەبێت.
٢- ئینتیما- لاگیری: ئەمەش لەڕێگای ناسنامەوە تاک ئاراستە دەکات، کە لاگیری هەبێت بۆ شوێنی ژیانی وخێزان وکۆمەڵگاو نەتەوەو ئایین و.. تاد، بۆنمونە تاک لاگیری هەیە بۆ وڵاتەکەی، کە ماف وئەرکەکانی لەڕێی ڕێساو دەستورویاسا ڕێکخراون، بەمەش دەبێتە هاونیشتیمانی. بۆیە دەکرێت بڵێین: ناسنامە؛ هۆکارێکە بۆ چەسپاندن وبەرچاوخستنی لاگیری لەلای تاک وکۆمەڵگادا.
جۆرەکانی ناسنامە:
ناسنامە؛ زۆر جۆری هەیە بەڵام من؛ لەچوار جۆردا دەیخەمە ڕوو:
١- ناسنامەی نەتەوەیی: ئەم ناسنامەیە؛ لاگیریی مرۆڤ دەستنیشان دەکات داخوا سەر بەچ نەتەوەیەکە.
٢- ناسنامەی نیشتیمانی: ئەم ناسنامەیە؛ گوزارشتە لەشوێنی لەدایکبوون، یان ئەو شوێنەی تێیدا دەژیت..
٣- ناسنامەی کولتوری وشارستانی: ئەم ناسنامەیە؛ پانتایی ودووریێکی مێژویی هەیە، بەجۆرێک؛ ڕەوشی ژیاری وبۆماوەیی بەگشتی(الموروث عامة) وڕۆشنبیریی خود وەدەر دەخات وگوزارشتی لێدەکات.
٤- ناسنامە؛ وەک پێناسەی خود/ تاک: ئەم جۆرە ناسنامەیە؛ ناسنامەیەکی ڕێکخراوە لەلایەن دامەزراوەی دەوڵەت بۆهەر تاکێک، کە لەتابلۆیەکی بچوکی گیرفانی، زانیاریەکانی کەسیی لێ تۆمارکراوە.
پەیوەندی نێوان زمان وناسنامە:
ئایا زمان بەتەنها گەیێنەر؛ یان گوێزەرەوەیەکی بێلایەنە؟.. کەهیچ پەیوەندیەکی بەناوەرۆکەوە نیە کەدەیگوازێتەوە؟.. یان بەپێچەوانەوە؟.. وەڵامەکەمان بەڵێ بێت؛ کەزمان گەیێنەر؛ یان تەنیا گوێزەرەوەیەکی بێلایەنە؛ ئەوا پەیوەندی نێوان زمان وناسنامە پەیوەندیەکی پچڕاوە، یاخود هیچ پەیوەندیەک نیە. یان پەیوەندیەکی لاوەکیە، پەیوەندیەکی پڕ ئەگەرو مەگەرە، پەیوەندیەکی کراوەیە، پەیوەندیەکی گریمانەییە، لەوانەیە هەبێ ولەوانەیە نەبێت. واتا پەیوەندیەکی بونیادی وپێویست وپەیوەست وگرێدراو نیە، واتا پەیوەندیەکی بەڕێ وجێ وتەحەکومی نیە. لەم کاتەدا پەیوەندیان وەکو ئەوە دەبێت کە شلەیەک دەکەیتە دەفرێکەوە. ڕەنگە هەنگوین بێت، ئاو بێت، شیر بێت یان شەربەت بێت و… تاد، واتا هیچ پەیوەندیەک نیە، بۆیە گۆڕینی ناو هیچ گۆڕانکاریێک بەسەر ناولێنراو ناهێنێت. بەتێڕوانینێکی تر؛ ئەگەر وەکو هەڵگرێک نەبێت وەکو دەفرێک کە شلەکە هەڵدەگرێت؛ ئەوا وەکو گەیێنەرێک وایە، وەکو وایێری کارەبا، کە هیچ پەیوەندیەکی نیە، ڕەنگە ئەو وایێرە فافۆن بێت ڕەنگە ئاسن بێت یان هەر شتێکی تر.. کە بەبەرگێکی پلاستیکی داپۆشراوە، سورە یان شینە یان ڕەشە… تاد.
ئەدی ئایا پەیوەندیی نێوان ناسنامەو زمان چۆنە؟.. لەڕوانگەی ئاوەزو بەهاو پاشماوەی مێژویی وبیروباوەڕو چەمک وهەر ناوەرۆکێکی تر؛ ئایا وەکو دەفرو ئاوە، یان وایێرو کارەبا؟.. یان بەپێچەوانەوە؟..
گومانی تێدانیە کەزمان بێلایەن نیە لەگەڵ ناوەرۆکەکەی، واتا کەناڵێکی گرینگی ئەو ناوەرۆکەیە کەهەیەتی، بۆیە دەڵێین بەیوەندیەکی بنیاتی وئەندامی وڕیشەیی وڕەسەن لەنێوان زمان وناسنامەدا هەیە.
لێکۆڵەران وزانایانی زمان، لەتوێژینەوەکانیاندا کەلەنێوان زمان وئاوەز، زمان وناسنامە، زمان وکۆمەڵگا وتاد ئەنجامیانداوە، پێیان وایە کە زمان بەشێوەی ئاسۆیی وستونی لەگەڵ ناوەرۆکەکەیدا بەیەکدادەچێت. بەومانایەی کەزمان گوێزەرەوەو گەیێنەرێکی بێلایەن نیە، واتا ناکرێت نەتەوەیەک زمانی أ هەڵبژێرێ ودواتر زمانی ب و.. تاد. وەکو ئەوەی مرۆڤ پەرداخێک بەکاردێنێت ودواتر دەیگۆڕێت.. یان وایێری تۆڕی کارەبایی دەگۆڕێت، بەڵکو زمانی دایک لەئەزەلەوە یەک زمانەو ناگۆڕدرێت، بەڵام دەکرێت لەپاڵ زمانی دایک؛ چەندین زمانی تر فێر بیت وبزانیت، وەک ئەوەی لەپاڵ ڕەگەزنامە دایکی وڕەسەنەکەت؛ دەکرێت ڕەگەزنامەی تریشت هەبێت، مەگەر ئەوەی کۆچ بکەیت بۆشوێنێک ودەستبەرداری هەموو شوناس وناسنامەو ڕەگەزنامەی ڕەسەنت بیت ویەکێکی تر هەڵبژێریت، پاشان دوای چەندین نەوە؛ ڕەنگە نەوەکانت بشۆرێن وبەتەواوی داببڕێن لەناسنامە ڕەسەنەکەو ببنە نەتەوەیەکی تر. بەڵام لەوانەیە هەر بڵێن لەبنەڕەتدا ئەو تیرەیە، یان ئەو بنەماڵەیە فلان نەتەوەن لەبنەڕەتداو بوینە ئەو نەتەوەیە..
دکرێت بڵێم:
ناسنامە: هەستکردن وپەی بردنە بەخود.. ناسینی خودو کەسێتیە.. یەکێک لەبنەڕەتە هەرە بنچینەییەکانیشی زمانە.
ناسنامە: واتا هاتنەوەیە لەگەڵ ئاوەزو سروشت وڕوخسارو هەستی مرۆڤ. ناسنامە؛ زمانە، زمانیش؛ جەستەی بیرو پەیکەری تێگەیشتنە. تێگەیشتنیش بنەمای هۆشیاری وپەیبردنی تاک/ خودە، خودیش ناسنامەی لەم ڕێگایەوە دەردەکەوێت.
ناسنامەو زمان، ڕەسەنێتی ونامۆیی:
نامۆیی؛ ئەو بارودۆخە دەروونیەیە کەخود تێی دەکەوێت لەناو کۆمەڵگاکەیدا، ئینجا لەناو خێزانەکەیەوە بێت یاخود بەرەباب، هۆز، کۆڵان، گوند، شار، وڵاتەکەی، لەوەی کەبەچاوێکی جیاواز سەیری دەکرێت ولەماف وئەرکەکانی بێبەش دەکرێت، دەگوشرێتە گۆشەیەک کەهیچ هەست بەئاسودەیی وئارامی وبوونی خۆی نەکات. بەجۆرێک لەڕەسەنێتی ناسنامەو زمانەکەی دادەبڕێندرێت وبێبەشدەکرێت. زۆر جار؛ کە وڵات لەلایەن وڵاتێکی دیکەوە داگیر دەکرێت، یان نەتەوەیەک دەکەوێتە ژێر هەژموون ودەسەڵاتی نەتەوەیەکی دیکە؛ ئەوا تاکەکانی هەست بەنامۆیی دەکەن، چونکە ناسنامەو زمانی ڕەسەنیان، وکولتورو داب ونەریت ومێژوو هەرچی هەیانە ژێرپێخراوەو، کار دەکرێت تاکو لەناو ببرێت.. هەروەک نەتەوەی زاڵ، یان دەوڵەتی داگیرکەر؛ هەوڵدەدات زمان وناسنامەی نەتەوەی بندەست ودەوڵەتی داگیرکراو لاواز بکات وهەوڵی لەناوبردن وتوانەوەی دەدات. دەکرێت بڵێین لێرەوە نامۆیی سەرهەڵدەدات، یان ڕەنگە نەتەوەیەک؛ خاوەنی چەندین شێوەزار بێت وشێوەزارێک زاڵتر بێت وشیوەزارو بێچوازارەکانی دیکە بمژێت ولاواز دەربکەون لەهەمبەریدا، هەروەها دەکرێت دەوڵەتێک لەچەند نەتەوەیەکی جیاواز پێک بێت وچەند زمانێکی جیاواز هەبن، بەڵام زمانی زاڵ ئەوەیە کە خاوەنەکەی زاڵەو دەسەڵاتدارە، بۆیێ نەتەوەو زمانەکانی دیکە؛ لەهەمبەریدا هەست نامۆیی دەکەن، کەواتە پەیوەندیەکی بنیاتی لەنێوان زمان وناسنامە هەیە، لەکوێ نامۆیی زمان هەبوو؛ ئەوا ناسنامەش نامۆیە، وە بەپێچەوانەشەوە، چونکە زمان کۆڵەگەیەکی سەرەکی ناسنامەیە، بۆیە زمانی ڕەسەن وزگماک(زمانی دایک) بناغەو بنەڕەتی ناسنامە ڕەسەنەکەیەتی( ناسنامەی دایک). دەکرێت بڵێم کە دوو شێوە نامۆیی هەن؛ ئەویش:
١- نامۆیی سەپێندراو لەدەرەوە(لەلایەن نەتەوەو دەوڵەتێکی داگیرکەرەوە سەپێندرابێت).
٢- نامۆیی سەپێندراو لەناوەوە(لەماڵی خۆت، ووڵاتی خۆت نامۆ بیت).
بەڵام جۆرەکانی نامۆیی زۆرن، بنمونە نامۆیی نەتەوەیی، نیشتیمانی، ڕامیاری، ئابوری، ئایینی، کۆمەڵایەتی وکارگێڕی و.. تاد.
نامۆیی؛ سەرەتا لەلایەن (هیگل)ەوە بەشێوەیەکی ڕێک وپەیڕەوی قسەی لەبارەوە کراوە، بەجۆرێک کەبەباوکی نامۆیی ناسراوە، هەروەها بوونگەراکانیش زۆریان لەبارەوە گوتووە، بەتایبەت(فرۆید)، بەشیوەیەک؛ لەدوو ئاستدا بۆچوونیان لەبارەیەوە خستۆتەڕوو، ئاستی یەکەم: نامۆیی وادەکات؛ مرۆڤ چێژی ژیان لەدەست بدات. ئاستی دووەم: نامۆیی ژینگەیەکە؛ هەندێ کەس تیایدا هەست بەکامەرانی وچێژ وەرگرتن دەکەن. هەروەها(کاڕلمارکس)؛ لەبارەی نامۆیی دەڵێت: ئەو بارودۆخ وکارە سەختانەی کەکۆمەڵگا سەرمایەدارەکان هێنایتیانە ئاراوە؛ نامۆیی کرێکاری لێ بەرهەم دێت. ئەمەش بەهۆی بێبەشکردنیەتی لەتواناو دەرفەتی پێویست بۆبەدیهێنانی خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی وئابووری، کەوا هەوڵی بۆدەدات، بەم جۆرە کرێکار وایدادەنێت کەکەسێکی نامۆیە بەو ئامرازو کەرستە بەرهەمهێنانە، لەبەرئەوەی ناتوانێت بەهۆیانەوە بگاتە ئاسودەیی ودڵداکاسان لەناو ئیشەکەیدا؛ چونکە ناتوانێت بەرهەمی ماندیبوون وکۆششی لەئیشەکەی خۆی بچنێتەوە، لەم ڕوانگەیەوە مارکس واتای نامۆیی لەسروشتی ڕاستەقینەی مرۆڤ هەڵدێنجێت. ئەم بۆچوونەش لەسەر بنەمای دژایەتیکردنی ڕژێمی سەرمایەداری هەڵدەنێت، زیاتر بۆچونێکی ئابوریانەیە. هەرچی (ئیریک فڕۆم) فەیلەسوف وزانای بواری زانستی دەروونیە؛ کۆمەڵێک خاسیەتی تایبەت بەنامۆیی لەپەرتووکەکەی (کۆمەڵگای بێخەوش) ئەخاتەڕوو، ئەو پێی وایەکە نامۆیی ئەو بارودۆخەیە کە تاک هەستی پێدەکات بەوەی کەخاوەنی ڕاستەقینەی وزەو سامانەکەی نیە، بەڵکو وا هەست دەکات کەبوونەوەرێکی لاوازەو دەبێت پشت بەهەبوونی هێزی دەرەکی دیکە ببەستێت، کەدوورو نزیکیش پەیوەندی پێیانەوە نیە. هەروەها (جان جاک ڕۆسۆ)ش توشی نامۆیی خودی بووە؛ لەوتارو پەرتووکەکانی (ڕەخنەکردنی شارستانی، دانپێدانانەکان وپەیمانی کۆمەڵایەتی).
ئەگەر سەیری مێژووی کورد بکەین؛ دەبینین جیۆدیموگرافیاکەی(خاک ودانیشتوان)ی دابەشی سێ نەتەوەو چوار دەوڵەت کراوە(عەرەب، تورک وفارس ودەوڵەتەکانیان)، بۆیە هەموو هەوڵیان ئەوە بووە کە کورد لەناو ببەن، ئەمەش لەڕێی لێدان لەزمانی حاڵ وگوفتار بووە، هەتا لەم ڕێگایەوە ناسنامە ڕەسەنەکەی بشێوێنن ولەناوبەرن، بۆیە هەمیشە وەکو میللەتێکی داگیرکراوو بندەست ماوەتەوە لەمێژوودا هەتا دەیەی کۆتایی سەدەی ڕابردوو، کوردستانی باشور گەیشتە نیمچە ئازادیێک، بەتایبەت لەڕووی کولتوری وزمان وخوێندن و..تاد. کورد وەکو گەلێکی بندەست، هەمیشە لەنامۆیی ژیاوە، کار لەسەر لایەنی دەروونی وکۆمەڵایەتی ودانیشتوانی کراوە کەبەلاوازی دەربکەوێت و، هەمیشە پشت بەخەڵکی دیکە ببەستێت، هەروەک ناسنامەو زمانەکەشی بەنامۆ بزاندرێت؛ لەهەمبەر ناسنامەو زمانی سێ نەتەوەی داگیرکەریدا کەعەرەب وتورک وفارسن، بۆیە دەبینین ناسنامەو زمانی سەپێندرو لەهەر پارچەیەکی کوردستاندا زمانێکی نامۆو ڕەتکراوە بووە لەلایەن کوردەوە، بەهەر نرخێک بێت نەتەوەی کورد هەوڵی پاراستنی زمانە ڕەسەنەکەی داوە وەک ڕاگرێکی سەرەکی بۆپاراستنی ناسنامەکەی.
دەکرێت لەچەند دۆخێکدا ناسنامەو زمانی نامۆ دروست بێت، ئەویش بەسەپاندنیان بەسەر خودو نەتەوەو دەوڵەتی داگیرکراو:
١- ناسنامەو زمانی بێگانە = نامۆیی
٢- ناسنامەو زمانی سەپێندراو = نامۆیی
٣- ناسنامەو زمانی داگیرکەر = نامۆیی
لەهەر دۆخێکدا هەست بەنامۆیی زمان کرا؛ ئەوا نامۆیی ناسنامەش هەیە، هەروەها خود لەنێوخۆشیدا دەکرێت هەست بەنامۆیی بکات ونامۆ بێت بەناسنامەو زمانە زگماکە ڕەسەنەکەی خۆی، لەکاتێکدا پشتگوێ خراوە لەلایەن هاونەتەوەو هاونیشتیمانی وتا ئەوەی هاوخێزانیەکانیشی.
لەکۆتاییدا؛ دەڵێم: هیوادارم کورد بتوانێت بۆ تۆکمەتر پارستنی ڕەسەنێتی ناسنامەکەی، هەوڵبدات یەکگرتوو بێت وکار بکرێت بۆ چەسپاندنی بنەڕەتەکانی زمانی پاراوو ستاندارد لەهەموو پارچەکانی کوردستاندا، کەزمانی نوسین وخوێندن وخوێندنەوە بێت لەهەموو کوردستاندا، بەڕێزگرتن لەهەر شێوەزارو بێچوەزارێك، ئەمەش سەرەتا بەنوسینی فەرهەنگێکی فراوانی هەمەلایەنەو داپۆشەرو لەخۆگری وشەو پەیڤ ودەستەواژەو هەموو شێوەزارەکان دەکرێت، ئەم ئەرکەش بەتایبەت لەڕێگای زانایان وشارەزایانی بواری زمان وئەدەب دەکرێت، بەپشتیوانی هەموو تاکێک لەهەر کوێ بێت، چونکە ئەمە؛ پێگەیەکی زۆر گرینگ وسەرکیە بۆ دروستکردنی قەوارەیەکی بەهێزو دەوڵەتی بۆ کوردو کوردستان، هەروەک ڕێز لەهەر زمان وناسنامەیەکی دیکەی هاونیشتمانی وجیهانیش بگرێت.
بۆتان لەتیف عەبدولقادر
هەولێر ١٥-٧-٢٠١٨
