رۆشنبیری دیمەكی* رۆشنبیری شەنیەر* … نەبەز گۆران

لەهەموو قۆناغە جیاوازەكاندا پرسیاری ئەركی رۆشنبیر دێتە پێش. رۆشنبیر كێیە؟ ئەركی چییە؟ ئەو رووبەرەی رۆشنبیر تێیدا كاردەكات چ جۆرە رووبەرێكە؟ مانا نوێیەكانی رۆشنبیر چین و، لەناو فەزای گشتیدا رۆشنبیر لەكوێدا دەردەكەوێت؟ ئایا رۆشنبیر كائینێكی رادەیكاڵە؟ یان كائینێكی روكەشگەرا؟ جارێكی دیكە پرسیار دروستكردن لەبەردەم ئەم كائینەدا چ مەبەستێكی هەیە؟ لەم بابەتەدا بەشوێن چ تایپێكی رۆشنبیر دەگەڕێم و دەمەوێت ئەو گوتارەی ئەم تایپانەی لێبەرهەمهاتووە لە كوێدا رەگوڕیشەكانی بدۆزمەوە؟ رۆشنبیری دیمەكەی كام تایپە؟ ئەی رۆشنبیری شەنیەر كێیە؟ بنەوانی ئەم دوو رۆشنبیرە لەژێر هەیمەنەی كام لە گوتاردا دروستبوون؟

بۆ خوێندنەوەی رۆشنبیری دیمەكی و رۆشنبیری شەنیەر لە ئێستادا پەنا دەبەمە بەر دوو دەق. هەردوو دەقەكە دەلاقەیەكی باشن تالێیانەوە لەم دوو تایپەی رۆشنبیری كورد بڕوانم. دەقی چامەكەی نالی و سالم لەگەڵ دەقێكی ئەحمەدی خانی لە مەم و زیندا. دوو لەو دەقانەن رێگا خۆشدەكەن بزانین مەبەست لە رۆشنبیری دیمەكی چییە و، مەبەست لە رۆشنبیری شەنیەر چییە؟ هەردوو دەقەكە دوو تایپ لە گوتاری رۆشنبیر بەرهەم دەهێنن، تاپێك ئەركی دیمەكی دەبینێت، تایپێك ئەركی شەنیەری، بەڵام ئەوەی جێگای هەڵوەستە لەسەركردنە بە درێژای مێژووی رۆشنبیریی كورد، هێشتا نەیتوانییوە تەجاوزی هەیمەنەی گوتاری ئەو دوو دەقە بكات و تایپێكی دیكە لەناو خۆیدا بەرهەم بهێنێت، جیاوازتربێت لەو دوو تایپە! گەرچی لە دوو شوێنی جیاوازدا، لای مامۆستا (مەسعود محەمەد) لای (رەهەندییەكان) هەوڵێك دەدرێت بۆ ئەوەی تەجاوزی ئەو گوتارە بكرێت و لەو دوو دەقە دەربچن وئەركێكی دیكە بدەن بە رۆشنبیر،كە ئەركە راستەقینەكەی خۆیەتی، بەڵام بەهۆی باڵادەستی گوتاری سیاسیی و ترسان لە ئەویتری دەرەوە و باڵادەستی گوتاری زۆرینە، جارێكی دیكە رۆشنبیر دەكەوێتەوە ژێر سێبەری ئەو دوو گوتارەی دوو دەقەكە بەرهەمی دەهێنن و هەدوو گوتارەكەش خزمەتكردنە بە گوتاری سیاسیی باڵادەست، نەك جیاكردنەوەی رووبەری رۆشنبیر لە رووبەری سیاسیی و نەك جیاكردنەوەی گوتاری رۆشنبیر لە گوتاری باو.
لە چامەكەی نالی بۆ سالم و وەڵامەكەی سالم بۆ نالی لەو بەشە دەگەڕێم پەیوەندی بە وەسفی شوێن و یادەوەری كارەكتەری شاعیرەوە هەیە و، دەچمە سەر كرۆكی گوتاری رۆشنبیر بۆ رووبەری دەسەڵات و رووبەری ئازادیی و ترسان لەویتر و هەوڵدان بۆ بەرهەمێهێنانی رۆشنبیری دیمەكی.

((ئێسته‌ش مه‌کانی ئاسکیه‌ (کانی ئاسکان)؟ یاخۆ بووه‌ به‌ مه‌لعه‌به‌یی گورگ و لوره‌لور
ئایا مەقامی روخسەتە لەم بەینە بێمەوە؟ یا مەصڵەحەت تەوەقوفە تا یەومی نەفخی صور. نالی))(1)
وەڵامەكەی سالم:
((شەهرێكە پڕ لە زوڵم و مەكانێكە پڕ لەشین، جایێكە پڕ شۆڕ و وڵاتێكە پڕ لە شەڕ
توخوا بڵێ‌ بە حەزرەتی نالی دەخیلی بم، بەم نەوعە قەت نەكا بە سولەیمانیان گوزەر.)) (2)
پاش گەڕان بە شوێنەكاندا و پرسیاركردن لە شوێن و یادەوەرییەكان، بەر ئەم دوو بەیتە دەكەوین. ئەم دوو بەیتە گوتارێك لەگەڵ خۆیاندا هەڵدەگرن، گوتارەكە لەناو رووبەری سیاسییدایە و رۆشنبیر لەم رووبەرەدا خۆی دەبینێتەوە و بەرگریكارێكی رووبەرەكەیە. رووبەرێك ئەگەر دەسەڵاتەكە پەیوەندی بە منی كوردییەوە هەبێت، لەهەر جۆرە تایپێك دەسەڵات بێت لەناو ئەو رووبەرەدا شوێنێك دەبێت بۆ منی رۆشنبیر تاتێیدا بوونی خۆمی تیاببینم، بەڵام گەر دەسەڵاتەكە بەدەس ئەویتری دەرەوەی كورد بێت ئەو دەسەڵاتە لە جەوهەردا دروستیش بێت، شوێنێك نییە تا منی رۆشنبیر بتوانم ئەو شوێنە قبوڵ بكەم و بتوانم تێیدا بمێنمەوە و بیری تێدا بكەمەوە. دەقەكە پرسیار لە دەسەڵاتی منی كورد، ئەوی بێگانە دەكات. پرسیار لە جەوهەری دەسەڵاتەكە ناكات و پرسیار لەسەر ئەو مۆدێلە لە دەسەڵات ناكات، ئایا چ جۆرە مامەڵەیەك لەگەڵ مرۆڤ و ئازادییەكانی و، هاوڵاتییاندا دەكات.

لەبری ئەمە پرسیارەكان گۆڕانیان بەسەردادێت و دەبنە كێشەی ناسنامەی دەسەڵات. ناسنامەی دەسەڵاتەكە بۆ هەردوو رۆشنبیرەكە گرنگترە، لە جۆری دەسەڵاتەكە. نالی وەك رۆشنبیرێك و كارەكتەرێكی هوشیار، پرسیار لە شوێنەكان دەكات و پاشان پرسیار لەناسنامەی دەسەڵاتەكە دەكات. سالمیش بە هەمان هوشیارییەوە، شوێنەكان وێنا دەكاتەوە و ناسنامەی دەسەڵاتەكەش وێنا دەكاتەوە، بەڵام بە ئەوی رۆشنبیری بەرامبەری دەڵێت: نەكەی بگەڕێیتەوە بۆناو ئەم فەزایە، چونكە فەزاكە شوناسێكی غەریب بەرێوەی دەبات و هەموو جوڵەیەكی خراپ و نادروستی تێدایە و، شوناسە غەریبەكە هەرگیز نابێتە جێگای ئومێد بۆ مانەوەی تۆ، غەریب بوون لە غوربەتدا باشترە تا لێرەبوون لەژێر سێبەری ئەم دەسەڵاتە شوناس غەریبەدا.

دیدگای هیچ كام لە رۆشنبیرەكان شێواز و جەوهەری دەسەڵاتەكەنییە، بەڵكو كێشەیە لەگەڵ ناسنامەی دەسەڵات و ناسنامەكەش راستەوخۆ دەبەستنەوە بە ناسنامەی منی كوردی یان ئەوی بێگانە. لەناو دونیای رۆشنبیری ئێستادا بەردەوام قسە لەسەر ئەوە دەكرێت، لەسەردەمی حاجی قادری كۆیی_ ئیدی گوتاری نەتەوەیی و خەونی دەوڵات و كردنە دەرەوەی دەسەڵاتی ئەوی غەریبە دەبێتە گوتارێكی بەهێز پوخت دەبێت و، مانایەكی راستەقینە وەردەگرێت. بەڵام بنەوانی ئەو گوتارە لە چامەكەینالی و سالمدایە. دەسەڵاتی ئەوی غەریبە بۆ هەردووكیان دەسەڵاتێكی قبوڵنەكراوە و لەشوێنی ئەو تایپە غەریبەی دەسەڵات، بۆ دەسەڵاتێك دەگەڕێن ناسنامەكەی كوردی بێت و، لەم نێوانەدا ئەوان ببنە بەرگریكارێكی ئەو دەسەڵاتە كوردییە. گوتاری رۆشنبیری دیمەكی لەم چامەیەوە دەست پێدەكات.

رۆشنبیری دیمەكی، مەبەست ئەو تایپە رۆشنبیرەیە لەنێوان رووبەرەكەی خۆی و رووبەری دەسەڵاتدا، نێوان هەڵدەبژێرێت. نێوانێك بۆ بەستنەوەی هەردوو گوتارەكە. نێوانێك ئیدی بۆشاییەك نامێنێ‌ لەنێوان ئەو دوو رووبەرەدا. لەو شوێنەی دەسەڵات پێویستی بە گوتاری رۆشنبیری بێت، لەو شوێنەدا رۆشنبیر گوتارەكەی خۆی دەخاتە خزمەت دەسەڵاتەوە و، لەو شوێنەشدا رۆشنبیر پێویستی بە دەسەڵات بێت، رۆشنبیر وەك دیمەكێك دەخاتە ناو دیوارەكەی خۆیەوە بۆئەوەی درزی تێنەكەوێت. ئەكرێت لێرەدا زەمەنی چامەكە و سەردەمی هەردوو رۆشنبیرەكە نالی و سالم جیاوازییەكی گەورەی هەبێت لەگەڵ ئەم سەردەمەی ئێمە لەبارەیەوە دەدوێین. بەڵام بنەوانی گوتارەكە پەیوەستە بە مێژووی رۆشنبیری كوردییەوە و دەقەكە بۆخۆی دینەمۆی خولقاندنی گوتارەكەیە. ئەو دیدەی لە چامەكەدا بەرهەمدێت، پاشان دەبێتە دیدێكی بنەرەتی و تا ئەم چركەساتەش زۆرێك لە رۆشنبیران كاری لەسەر دەكەن و، هەمیشە ترسان لە ئەویتری بێگانە و بەرگریكردنە لە دەسەڵاتی خۆماڵی، ئەركە راستەقینەكەی خۆیان لەبیردەباتەوە و، دەبنە بەشێك لەو دیمەكی بوونەی كێشەیان لەگەڵ جەوهەری دەسەڵاتەكە و جەوهەری رووبەری رۆشنبیریدا نییە، هێندەی كێشەیان لەگەڵ ناسنامەی دەسەڵاتەكەدا هەیە.

با واوێنابكەین هەمان چامە بۆ ئەو قۆناغە نووسرابێت كە میرە كوردەكان باڵادەست بوون و غەریبەیەكی دەسەڵاتدار لە ئارادا نەبووە. ئایا نالی هەمان پرسیاری دەكرد وسالم هەمان وەڵامی دەدایەوە؟ نامانەوێت وشەی ئەگەر بۆ مێژوو بەكاربهێنین و بیخەینە ناو سیاقی دەقەكەوە، چونكە لەناو مێژوودا وشەی ئەگەر بوونی نییە. بەڵام بەهۆی چامەكەوە تێدەگەین هەردوو رۆشنبیرەكە بەشوێن دەسەڵاتێكدا دەگەڕێن و خەون بە دەسەڵاتێكەوە دەبینن، ناسنامەیەكی كوردی هەبێت، نەك بەشوێن دەسەڵاتێكدا كە بتوانێت لەژێر سێبەری خۆیدا مەودای ئازادیی و بیركردنەوە و هاوڵاتی بوون دروستبكات و، جەوهەری دەسەڵاتەكە شوێنی پرسیاركردنیان نییە. گوتاری چامەكە گوتارێكە رۆشنبیر دەكاتە خەمخۆرێكی دەسەڵاتی كوردی و، كۆی ئازادیی و بیركردنەوەكان دەبەستێت بەو دەسەڵاتەوە كە منی كوردی بەرێوەی دەبات. لە كاتێكدا كێشەی رۆشنبیر و دەسەڵات كێشەیەكی جەوهەرییە. گەر لە مێژووی رابردوودا دەسەڵاتێكی كوردی بوونی نەبووبێت بۆ ئەوەی رۆشنبیر رووبەری خۆی لێجیابكاتەوە و، لەو رووبەرەوە سەیری رووبەری دەسەڵات بكات، لە 1991 ئیدی بەر دوو جۆر لە رووبەر دەكەوین، كە هەردووكیان یەك ناسنامەیان هەیە و سەر بەیەك زمانن، لێ‌ هێشتا هەمان گوتاری ناو چامەكە باڵادەستە و هەمان ترس و هەمان دیدگا بۆ ناسنامەی دەسەڵاتەكان لەناو بەشێك لە رۆشنبیردا ئامادەیی هەیە.

بۆ ئەوەی بەباشی ئەو گوتارە بناسین لە چامەكەدا بەرهەم هاتووە و لەناو رووبەری رۆشنبیردا ئامادەگییەكی هەمیشەیی هەیە، قسە لەسەر ئەركی رۆشنبیر دەكەین لە ئێستادا و قسە لەسەر ئەو دەستهەڵگرتنە دەكەین پەیوەندی بە ئەركە رادیكاڵەكەی رۆشنبیرەوە هەیە. لێرەدا پرسی گوتاری رۆشنبیر و ئەركی رۆشنبیر دێتە ئاراوە. ئایا گوتارێك هەیە تەجاوزی گوتاری ناو چامەكەی كردبێت؟ ئایا پرسەكانی رۆشنبیر هەمان ئەو پرسانە نین لە چامەكەدا هاتوون؟ هێشتا رۆشنبیری دیمەكی لەناو رووبەرەكەدا نمایش ناكات؟

ئەكرێت گوتاری ئایدۆلۆژی باڵا، گوتاری سیاسیی، هەمیشە بەسەر گوتاری رۆشنبرییدا باڵادەستی هەبوبێت، بەڵام بۆچی رۆشنبیر و بەشێكی زۆری رۆشنبیر نایەوێت بەتەواوەتی رووبەری خۆی جیابكاتەوە؟ ئەو رۆشنیرە دیمەكیانە لەژێر هەیمەنەی ئەو گوتارەدا دەژین دەیانەوێت بەرگری لە چی بكەن؟ دەسەڵات دەزگایەكی گەورەیە، چ لەروی گوتارەوە، چ لەرووی جەستەوە و خۆی دەخزێنێتە ناو پنتەبچوكەكانی ژیانی گشتی و ژیانی تاكەوە. لە مێژووی ئەم دەسەڵاتەدا دەرك بەوە دەكەین كە ئەم دەزگا گەورەیە خاوەنی زمانێكی شەعبی لاوازە. فەرهەنگێكی نییە تا بتوانێت لەرێگەی فەرهەنگەكەی خۆیەوە بەرگری لە جەستە زەبەلاحەكەی خۆی بكات.

ئەما هەمیشە لەرێگەی میدیا و دامەزراوەكانییەوە دونیایەك لە رۆشنبیری دیمەكی دەكاتە كەرەستەی بەرگریكردن لە شێوازە نادروستەكەی خۆی. ئەركی ئەم رۆشنبیرە ئەوەیە بچێتە ناو دیواری دەسەڵاتەوە بەر لە درزەكانی بگرێت و، گوتاری رۆشنبیری بكاتە كەرەستەیەك بۆ بەرگریكردن لە مانەوەی ئەو دیوارە. لەو شوێنەدا دەنگی نارەزایەتی بەرز دەبێتەوە، ئەركی ئەم رۆشنبیرە دیمەكییە ئەوەیە جارێكی دیكە لە دیوارەكەوە سەری خۆی دەربهێنێت و باس لە ترسی گەورە بكات، ترس لە نەمانی دەسەڵاتی منی كوردی و هاتنەوەی ئەوی بێگانە ئەم تایپە لە رۆشنبیر نە دەتوانێت بەتەواوەتی ببێتە دەسەڵات و وەك دەسەڵاتێك دەركەوێت، نە دەشتوانێت رۆشنبیربێت و لەناو رووبەرەكەی خۆیەوە دونیابینی خۆی دەرخات و رەخنەگربێت لە دەسەڵات. لەو شوێنەی رووبەری دەسەڵات و رووبەری رۆشنبیر تێكەڵبوون، رووبەرێك نامێنێت ناوی رۆشنبیربێت.

رۆشنبیری دیمەكی كێشەی لە ئەرك و رووبەرەكاندا نییە، لەبری ئەوە دەیەوێت لەو نێوانەدا وەزیفە بخۆرییەكەی خۆی بەرێوەببات. دژی هەموو رۆشنبیرێكە لەناو رووبەرەكەی خۆیدابێت و ئامادەنەبێت ئەو رووبەرە چۆڵبكات بۆ دەسەڵات و، دژی هەموو دەسەڵاتێكیشە بێباكە لە پەراوێزخشتسنی رۆشنبیری دیمەكی. ئەما ئەم تایپە كە دۆخێكی كتوپڕدروستدەبێت بەرگە رۆشنبیرییەكەی دادەكەبێت و، وەك دەسەڵات قسە دەكات. هەمیشە لەو چركەساتانەی فەزایەك بوونی هەیە و ئامادەیە بۆ ئاڵوگۆڕیی جەوهەری دەسەڵاتەكە، لەو چركەساتانەدا رۆشنبیری دیمەكی دێتە ناوەوە و ئیشی دەبێتە دروستكردنی ئاشتەوایی لەنێوان هەردوو رووبەرەكەدا. وەك چۆن كارەكتەرێكی خێڵەكی لە بۆنە كۆمەڵایەتییەكاندا، لەنێوان دوو خێڵی جیاوازدا نێوەندگیری دەكات تا پێكیابهێنێتەوە، رۆشنبیری دیمەكیش هەمان كردەی ئەو كارەكتەرە لەژێر ناو فۆرمێكی دیكەدا دووبارە دەكاتەوە.

گوتاری پاراستنی دەسەڵاتی كوردی و بەرگریكردن لە دەسەڵاتی كوردی ئەو دەسەڵاتە هەرجۆرێكبێت، ئەو گوتارەیە لە چامەكەدا دوو رۆشنبیر بەرهەمی دەهێنن. چامەی دوو رۆشنبیرەكە تەنها چامەیەك نییە شوێنمان پیشانبدات لەناو یادەوەری دوو شاعیری هوشیاردا، لەپشت شوێنەكانەوە گوتارێك بەرهەم دەهێنێت، زیاتر لە دووسەد ساڵ هەمان گوتار رۆشنبیر لەسەری دەروات و بۆجارێكیش هەڵوەستە لەسەر گۆڕینی گوتارەكە ناكات. لە زەمەنی چامەكە و تا هاتنی دەسەڵاتی كوردی، ئەم گوتارە مانایەكی لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتبوو، كە ئەكرا رۆشنبیر لەرێگەی ئەو مانەیەوە كاربكات بۆ بەرهەمهێنانی دەسەڵاتێكی كوردی. لێ‌ كاتێك دەسەڵاتە كوردییەكە دروستدەبێت، ئیدی ئەركی رۆشنبیر گۆرانێكی گەورەی بەسەردادێت، كە هەڵگرتنی گوتاری رەخنەیە لەبەرامبەر دەسەڵات و بەتەواوەتی جیاكردنەوەی ماڵی خۆیە لە ماڵی دەسەڵات.

ئەگەر (رەهەندییەكان) هەوڵێكی رژدیان نەدایە بۆ دروستكردنی درزێك لەنێوان رووبەری رۆشنبیر لە رووبەری دەسەڵات، بێگوان هەمان ئەو رۆشنبیرە باڵادەستی دەبوو لە رێگەی گوتاری سیاسیی و گوتاری دەسەڵاتەوە بوونی خۆی دەناسی و شوێنێك نەبوو ناوی شوێنی رۆشنبیربێت و جیابێت لە دەسەڵات. گەرچی لە چەندین شوێنەوە ((رەهەندییەكانهەڵبەت هەموویان نا بوونەوە بەبەشێك لە گوتاری دەسەڵات و، زمان و دونیابینیان هەمان زمان و دونیابینی دەسەڵاتە، بەشەكەی دیكەشیان ئەركی رۆشنبیری دیمەكیان خستە سەرشانی خۆیان و، تەنها یەك دوو دەنگیان لێمایەوە لەناو رووبەری رۆشنبیریدا درێژە بەكارەكانیان بدەن.))

رۆشنبیر ئەو بوونەوەرە سادەنییە نەتوانێت ببێتە خاوەنی پرۆژەی فیكری و رەخنەیی. رۆشنبیر بوونەوەرێكە لە دەرەوەی گوتاری باو، رەخنەی باو، دیدگایەكی رادیكاڵانەی بۆ كۆی كێشەكان و دەسەڵات هەیە. بەڵام رۆشنبیری دیمەكی كە نە لەناو رووبەری خۆی شوێنێكی راستەقینەی هەیە، نە لەناو رووبەری دەسەڵاتدا، ئیدی لەگەڵ فریبووندا دێت و دەبێتە كێشەیەكی گەورە بۆ جیاكردنەوەی دوو رووبەرەكە و، تەواوی پرۆژە فیكری و رەخنەییەكانی رۆشنبیری راستەقینە دەخاتە گۆشەیەكەوە ئەویتری دەرەوەی رۆشنبیر گومان لە هەموو رووبەرەكە بكات. چامەكەی دوو رۆشنبیرەكە بەرهەمهێنانی ئەو تایپەی لەرۆشنبیری بەدوای خۆیدا هێنا، دیمەكیانە لەگەڵ گوتاری زۆرینەدا دەست و پەنجە نەرم بكات و، ببێتە بەرگریكاری مانەوەی دەسەڵاتێك، كە ئەو دەسەڵاتە خۆی زمانێكی نییە تا بەرگری پێبكات لەخۆی و، زمانی ئەو رۆشنبیرە دیمەكییە بەكار دەهێنێت بۆ بەرگریكردن لەخۆی. هەمان دیدگا ” ئەم موڵكە نەزمی نابێ، بەبێ‌ زەبتی واریسی، سالم”(3) لە ئێستاشدا فەزایەكی گەورەی ناو گوتاری رۆشنبیری دیمەكیەكەیە.

بێگومان موڵكەكە ئەو شوێنەیە دەسەڵاتی كوردی تێیدا نیشتەجێیە و بوونی خۆی تێدا دەبینێتەوە و پێویستە لەرێگەی منی كوردییەوە زەپتی واریسی بۆ بكرێت. هەرچۆن لە ئێستادا لەرێگەی میدیا و مەكینەی بەرهەمهێنانی ئاوەژوكردنەوەی حەقیقەتەوە، هەمیشە دیدگایەكی ساكاری شەعبی خۆی بەسەر كۆمەڵگەدا دەكێشێت، كە ئەم دەسەڵاتە هەرچۆنێ بێت پێویستی بەبەرگریكردنە و، نابێت بەراوردی دەسەڵاتی كوردی بە هیچ جۆر لە تایپەكانی دەسەڵات بكەین و، بەشێكی زۆری خاوەن ئەم بۆچوونانە لە رۆژئاوا دەژین و دەسەڵاتەكەی ئێرەیان قبوڵ نییە، كەچی بەرگری لە مانەوەی دەكەن لەبارامبەر ئەو هەموو ستەمەی دەرهەق بە هاوڵاتییەكانی خۆی دەكات. زمانی ئەم تایپە لەسەر جەوهەری دەسەڵاتەكە نییە، لەسەر ناسنامەكەیەتی و ناسنامەی دەسەڵاتەكەی بۆ گرنگترە لە جەوهەرەكەی. بە مانایەكی دیكە، نامەوێت ئەو وێنەیە دەرخەم ئیشی رۆشنبیرە ئەم دەسەڵاتە بروخێنێت و ئەویتری بێگانە بێتەوە، بەڵكو دەمەوێت رونتری بكەمەوە ئیشی رۆشنبیرە لەسەر كۆی جومگەكانی تێگەیشتینی رژد و رادیكاڵانەی هەبێت و، نەبێتە بەشێك لەو هەژومەنگەرییەی دەسەڵات دروستیددەكات و، لەبری ئەوە لە گۆشەكەی خۆیەوە بەرگریكاری ئەو چەمكانەبێت، كە رۆشنبیر دەبێت بەرگریان لێبكات. ئەو چەمكانەی پەیوەندیان بە ژیانی خەڵكەوە هەیە.

دووبارەكردنەوەی رستەكەیسالم دووبارەكردنەوەیەكی ترسانە لە ئەویتر و رازیبوونە بە هەر جۆرە مۆدێلێك لە دەسەڵات بەمەرجێك ناسنامەكەی كوردانەبێت. نەزانینی ئەركی رۆشنبیر و نەناسینی رووبەری رۆشنبیر ئەم تایپەی رۆشنبیر دروستیانكردوە كە دیمەكێكن لەناو دیوارەكەی دەسەڵاتدا. ئەشێت سالم لە قۆناغێكدا ئەو رستەیی وتبێت، رۆشنبیر وێنای بۆ دەسەڵاتی كوردی هەمان وێنای ئێستا نەبووبێت و، ئەو وەك رۆشنبیرێكی هوشیار، بەوجۆرە وێنای دەسەڵاتی كوردی كردبێت، لەگەڵ خۆیدا دونیایەكی ئازاد و دونیایەك لە یەكسانی بهێنێت. ئەما لە ئێستادا هەمان دید و هەمان گوتار لەناو رۆشنبیردا بوونی هەبێت، ئەمە بۆخۆی پرسیارێكە لە خودی رۆشنبیر، كە ئایا ئەم كائینە بیردەكاتەوە؟ گەر بیردەكاتەوە بۆچی ناتوانێت تەجاوزی ئەو چامەیە بكات و لەو گوتارە بێتە دەرەوە؟ رۆشنبیری دیمەكی چ دینەمۆیەكە بۆ پاراستنی ئەم گوتارە و، ئەم گوتارە بەرگری لە مرۆڤ و ئازادییەكانی دەكات لە ژێر دەسەڵاتێكی كوردیدا، یان بەرگری لە خودی دەسەڵاتەكە دەكات بەهەموو ستەمەكانییەوە؟
پێش وەڵامی ئەم پرسیارانە دەچینە لای دەقەكەی ئەحمەدی خانی و لەرێگەی ئەو دەقەوە، قسە لەسەر مۆدێلی دووهەمی رۆشنبیر دەكەین، كە رۆشنبیری شەنیەرە. ئەم مۆدێلەیان چییە و لەبەرامبەر مۆدێلی رۆشنبیری دیمەكیدا رۆشنبیری شەنیەر چی دەكات و چیدەوێت؟ پاشان لەرێگەی هەردوو تایپەكەی رۆشنبیرەوە، پرسیار لە رۆشنبیر دەكەین و بەشێوەیەكی خێرا مۆدێلی راستەقینەی رۆشنبیر دەخەینەوە روو، كە جیاوازە لەم دوو تایپەی لەژێر دوو دەقدا بەرهەم هاتن. هەر دوو دەقەكە مێژووێكی دورو درێژیان هەیە و بە زمانی شیعر نووسراون و لە جەوهەریشیاندا گوتارێكیان هەڵگرتووە بووە بە گوتاری رۆشنبیر و دەسەڵات.
((گەر دێ‌ هەبوا مە ئیتیفاقەك
ڤێك ڕا بكرا مە ئینقیادەك
رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی
حەمیان ژ مەڕا دكر غوڵامی
تەكمل دكر مە دین و دەولەت
تەحسیل دكر مە عیلم و حیكمەت))(4) ئەحمەدی خانی.

واتە: (گەر ئێمە پێكەوەبووینایە ، دەمێك بوو عوسمانی و عەرەب و ئێرانییەكان و هەموویان خزمەتكارمان دەبوون. دین و دەوڵەتەكەمان پێكەوە دەبەستەوە و بە دەرەجەی كەماڵ دەگەیشتین و زانست و ژیریمان بەرهەمدەهێنا. بەڵام كێشە گەورەكە ئەوەیە یەكترمان قبوڵ نییە و ئەم یەكتر قبوڵنەكردنە دەبێتە بنەمایەك، كە هەمیشە لە مێژوودا شكست بیهێنن.) خانی لەم بەیتەدا دەوڵەتی دەوێت و فەزای كیان دەكاتە بنەمایەك بۆ بەرهەمهێنانی ژیریی و زانست. ئەو پێیوایە بەرهەمهێنانی ژیریی و زانست پێویستی بە كیانە، بە فەزای شوێنە، كە ئەو فەزایە رووبەرێكبێت تا مرۆڤی كورد بتوانێت تێیدا بیربكاتەوە و بەرهەم بهێنێت. بەبێ‌ بوونی فەزای شوێن دەوڵەت، بیركردنەوەی دروست نابێت و ژیریی و زانست بەرهەم نایەت.

دەبێت لە پێشدا فەزاكە دروستبكەین، پاشان كاربكەین بۆ بەرهەمهێنانی ژیریی و زانست. لە بەرامبەر دەوڵەتەكانی دیكەداخانی هەست بە برینداربوون دەكات، كە بۆچی گروپە كوردییەكان ناتوانن یەكتر قبوڵبكەن بۆ ئەوەی بەهێزبن و ئەو فەزای شوێنەی كە دەوڵەتە دروستبكرێت. تائێرە خوێندنەوەیەكی دیكەیە بۆ دەقەكە و تێگەیشتنی هوشیارانەی نووسەرەكە، بەڵام لە تەنیشت ئەمەوە خوێندنەوەیەكی دیكە هەیە. ئەو گوتارەی لەژێر ئەم دەقەدا بەرهەمدێت، گوتارێكە رۆشنبیری شەنیەری دورستدەكات. رۆشنبیرێك یەك سیمای نییە، لەگەڵ هەموو سیماكانی ناو چوارچێوەی دەوڵەتدا خۆی دەگونجێنێت. ئەو شوێندەوڵەتی تەنها بۆ ئەوە ناوێت ئازادیی و سەربەخۆبوونی خۆی بونیاد بنێت، بەڵكو بۆ ئەوەی دەوێت بیكاتە پەرچەكردارێك تا ئەویتری بێگانەتورك عەجەم هتد..بكاتە خزمەتكار و خوڵامی خۆی. پەرچەكردار لەبەرامبەر ئەویتردا، پەرچەكردارێكی گشتییە.

پەرچەكردارێكی كۆمەڵایەتییە و رۆشنبیری شەنیەری لەگەڵ پەرچەكردارە گشتییەكەدا یەك دەگرێتەوە و شوێن و خەونی دەوڵەت دەكاتە كەرەستەیەك تا لە رێگەیەوە حەق لە ئەویتر بكاتەوە. ئەو ئەویترەی بە درێژایی مێژوو ئەمی كەنارگیركردوە و هەوڵی سڕینەوەی داوە. ئەم جۆرە لە گوتارە، دووبارەكردنەوەی هەمان گوتاری دەسەڵاتی ئەویترە، ئەویتر چۆن گوتارێك بەرزدەكاتەوە بۆ سڕینەوەی من منیش گوتارێك بەرزدەكاتەوە بۆ بە غوڵامكردنی ئەویتر.

لەژێر ئەم گوتارەدا، رۆشنبیری شەنیەر خوێندنەوە بۆ گوتاری ئەویتری دەرەوەی خۆی ناكات و، نایشەوێت ئەویتر وەك خۆی بناسێت و لەماناكانی كردەی ناجۆرەكانی تێبگات، لەبری ئەوە لەگەڵ تەوژمە گشتیییەكەدا دەڕوات و خەون بەوەوە دەبینێت هەموو ئەویترێكی دەرەوەی خۆی بكاتە ژێردەستەی خۆی و هەمان كردەی ئەویتر دووبارە بكاتەوە. ئیشكالی گەورەش تەنها ئەوە نییە، گوتاری دژەئەویتر بكاتە بنەما بۆ دروستكردنی شوێنی خۆی، بەڵكو لەوەدایە، لەناو چوارچێوەكەی خۆشیدا كێشەی لەگەڵ فۆرمە سیاسییەكە و دیدە نەریتییەكە و دیدە ئاینییەكەدا نییە و ، پێشی وایە بەبێ‌ دروستكردنی ئەو شوێنە، نە مەعریفە و نە ژیریی بەرهەم نایەت. لەكاتێكدا هەرگیز مەعریفە و ژیریی ناو رووبەری رۆشنبیر نابەسترێت بە دەسەڵاتەوەو بوونی شوێنێكی دیاریكراوەوە كە ناسنامەی خۆتبێت. گەر بریاربێت رووبەرێكی رۆشنبیر بوونی هەبێت، لەو رووبەرەدا مەعریفە و ژیریی بەرهەمدێت و ئەو مەعریفەو ژیرییە پەیوەندە بە بوونی دەوڵەت و دەسەڵاتی ناوخۆییەوە نییە و پەیوەندی بەو ئەركەوە هەیە رۆشنبیر لەناو رووبەرە جیاوازەكەی خۆیدا سەرقاڵی دەبێت و چەمك و مانای نوێ‌ بەرهەمدەهێنێت، كە ئەو رووبەرە هیچ كات بەشێك نییە لە ئەو رووبەرەی دەقەكە داوای دەكات.

رۆشنبیری شەنیەری لەژێر هەم گوتارەوە بەرهەم هاتووە. كاتێك شوێنی نەبێت، شوێنەكە شوناسی خۆی نەبێت، ئیدی نە دەتوانێت بیربكاتەوە نە دەتوانێت گوتارێك بەرهەمبهێنێت كاریگەری لەسەر چوارچێوەی خۆی و ئەویتری دەرەوە بكات. رۆشنبیری شەنیەری بەشوێن رەگوڕیشەی پرسی لێكترازان ناگەڕێت، وەك هەر كائینێكی سادەی ناو كۆمەڵگە سەری سوڕدەمێنێت لەو پرسی لێكترازانە و وەعزی پێكەوبوون دەدات. نایەوێت خۆی دەرگیری ئایین و دینەكان بكات، چونكە ترسی لەوەیە رەخنەگرتن لە ئایین و دینەكان، ببێتە كێشەیەكی گەورە بۆ سەر كەسایەتی و ئارەزوییەتی لەگەڵ ئایینەكاندا رێبكات و پرسیار و گومانێكیان لێدروستنەكات. لەبری ئەوەی لەگەڵ دین و ئایینەكاندا دەست و پەنجە نەرمدەكات و بەرگی ئەوان دەپۆشێت و لەپاڵ بەرگریكردن لە دەسەڵاتەكە بەرگریكارێكی سەرسەختی نەریت و ئایینەكانیش دەبێت. خانی لەرێگەی دەقەكەیەوە گوتارێك پیشانی ئێمە دەدات، گوتارەكە رۆشنبیری شەنیەریمان پێدەناسێنێت. ئەو رۆشنبیرەی سیمای نییە، لە شوێنێكدا واعیزە و وەك واعیزێكی دینی سەرقاڵی ئامۆژگاریكردنە، لە شوێنێكدا لەگەڵ هەموومان یەك خەونی هەیە و، لە شوێنێكدا دەبێتە ئەو كارەكتەرە فاشییەی دەسەڵات دەیەوێت و هەموو ئەویترێكی دەرەوەی خۆی بە نەفرەت بكات و ئارەزوودەكات بیكاتە خزمەتكاری خۆی.

گوتارەكەی پشت دەقەكەی خانی گەر لە سیاقی مێژووی د بهێنینە دەرەوە و، لە سەردەمی دەسەڵاتی كوردییدا تەحقیقی بكەین، بێگومان دەتوانی زۆر گۆشەنیگای لێوە ببینین، هەم پێچەوانەی ئەو گوتارە، هەم دریژەدان بە گوتارەكە. لەو شوێنەی پێچەوانەیە پەیوەندی بە زەلیلكردنی ئەویترەوەیە، دەسەڵاتێك دروستنەبووە بەو شێوازە بەهێزبێت خانی داوای دەكات تا ئەویتری بێگانە بكاتە خزمەتكاری خۆی، بەڵكو هێشتا دۆخی خزمەتكاری ئەویتر نەهاتووە و، هێشتا منی دەسەڵاتی كوردی خزمەتكاری ئەویتری بێگانەیە. بەڵام لەو بەشەی رۆشنبیری شەنیەری دروستدەكات، بێگومان هەمان گوتار ئەو تایپە لەرۆشنبیری دروستكردووە. رۆشنبیرێك خۆی بێسیمایە، خۆی خاوەن گوتار نییە، قەڵەمەكەی دەستی وەك شەنی دەستی شەنییەرەكە بە دەستییەوەتی و، ئەو گوێزانە دەتەكێنێ‌ نەریت و مۆدێل و هەژوموونی باو هەژموونی سیاسیی دەیەوێت بیانتەكێنێت. ئەو رۆشنبیرە شەنیەرەی هەتا بانگی نەكەن قسە لەسەر شتێك بكات، خۆی بیرناكاتەوە لە ماهیەتی شتەكە تێبگات! كاتێكیش بانگدەكرێت قسەبكات ئەو جۆرە قسە سەتحی و ئاساییانە دەكات هیچ بیركردنەوەیەكی تێدانییە و ئەم لەژێر بەرگی رۆشنبیردا جارێكی تر وتنەكان دووبارە دەكاتەوە. رۆشنبیری شەنیەری ئەو كائینەیە دەچێتە ناو مەجلیسێكی نەرییتەوە دەبێتە نەریت پارێز و دەچێتە ناو مەجلیسێكی دژە باوەوە، ئیدی گوتاری دژەباوی دەكاتە بەری خۆی و، لەهەرشوێنێك دەسەڵات ببینێت بەرگری لێدەكات و، لە هەرشوێنێكیش یاخی بوون هەبێت، وەك شۆرشگێڕێك خۆی نمایشدەكات. گەر دەسەڵات و روخسارەكەی غائیب بوون ئەم دەبێتە شۆرشگێڕ و بەرگریكا، گەر دەسەڵات و روخسارەكانیشی دەركەوتن، دەبێتە بەشێك لە بوونی دەسەڵاتەكە و نایەوێت ببێتە بەشێك لە دەنگی دەرە دەسەڵات.

ئەم رۆشنبیرە شەنیەرە نە خەونی تایبەتی هەیە، نە پرۆژەی تایبەتی هەیە، نەدەیەوێت لەگەڵ پرۆژە فیكری و جەوهەرییەكاندا مامەڵە بكات. خەون و دونیابینییەكەی بەستراوە بە خەون و دونیابینی گشتییەوە. ئایین، نەریت، دەسەڵات، نادادی، لاوازی مەعریفی… هتد. هیچ بۆ ئەم تایپە لە رۆشنبیر گرنگ نییە و ئەوەی بۆی گرنگە لەگەڵ باودا هەنگاو بنێت، تا لەگەڵ زۆرینەدا خۆی بگونجێنێت. ئەگەر دەقەكەی خانی لە شوێنێكدا مانای زانست و مەعریفەی هەڵگرتبێت و بەشێك بێت لە خەونەكەی لەناو دەوڵەتدا تەحقیقی بكات، بەڵام ئەو گوتارەی لە دەقەكەوە بەرهەمدێت، ئەو رۆشنبیرە شەنیەرییەی دروستكرد، كە هیچ كام لەو خەونە تایبەتیانەی لەناو دەقەكەدا ئامادەییان هەیە بۆی گرنگ نیین و ناشیەوێت تەحقیقیان بكات. لەبری ئەو خەونە تایبەتیانەی زمانێكی شەعبی و گشتی، شوێنی خەونەكان دەگرێتەوە و بەگلەیی و سەركۆنەكردن و وەعزدان بۆ ئەوانی تری هاوسنفی خۆی، دەست بۆ كێشەكان دەبات. رۆشنبیری شەنیەری و رۆشنبیری دیمەكی، دوو تایپن لەو رۆشنبیرانەی رەگوڕیشەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدان ساڵ بەر لە ئێستا و لەناو دەقە ئەدەبییەكانەوە بەرهەم هاتوون. ئەو دوو دەقەی لەم وتارەدا كرانە سەرچاوەی خوێندنەوەكە، دوو دەقن لە رێگەیانەوە دەتوانرێت هەردوو تایپەكەی رۆشنبیری تێدا بدۆزرێتەوە.

هەرچۆن رۆشنبیری دیمەكەی هەموو دونیاكەی بوەتە بەستنەوەی رووبەری رۆشنبیر بە رووبەری دەسەڵاتەوە، تاكو لەو نێوانەدا مانایەك بەخۆی بدات. رۆشنبیری شەنیەریش بەپێی مۆدێلەكان لەو شوێنەدا شەنی خۆی دەكات رەواڵەتی دەبینرێت شوێن و فەزایەك بێت لەبری بیركردنەوە سەفسەتە باڵادەست بێت و ئەو شوێن و سەفسەتەیە دەكاتە دیمەنێك بۆ مانادان بەخۆی.

هیچ كام لەم دوو تایپەی رۆشنبیر پێچەوانەی دونیای باو ناجوڵێنەوە و ئەو زەخیرە رۆشنبیرییەی كە هەیانە، زەخیرەیەكی سەفسەتەیی و بەستراوە بە وەعزەوە. دونیای كۆمەڵگەی ئێمەش دونیایەكی دەنگ یە. دونیایەكە دەنگ و قسەكردن رووبەرێكی زۆری ژیانی تاك و كۆمەڵگەی داگیركردوە. لەم دونیا دەنگییەدا هەمیشە سەفسەتەچی و واعیز دەبنە جێگەی گوێلێگرتن و دەبنە شوێنی سەرنج راكێشان. لەكاتێكدا ئەركی رۆشنبیر ئەركێكە زۆرر دورە لە دەنگەوە و زیاتر نزیكە لە دونیایەكی بێدەنگ بۆ بیركردنەوە و بەرهەمهێنانی دەقی زیندوە.

رۆشنبیری راستەقینە نە دەبێتە واعیزی سیاسیی و نە دەبێتە سەفسەتەچی پاراستنی نەریت و دیدە كۆنەكان، بە پێچەوانەی ئەوە لە گۆشەیەكی بێدەنگدا لەرێگەی دەقەكانە و كەرەستە فیكرییەكانەوە، رادیكاڵانە دەست بۆ رەگوڕیشەی كێشەكان دەبات و جارێكی دیكە خوێندنەوەیان بۆ دەكات و مانایەكی نوێ‌ دەخاتە ناو دونیاوە. رۆشنبیری راستەقینە كائنێكی وێرانكەرە، كۆی ئەو نەریت و دیدگاكۆنانە وێراندەكات دەبنە هۆی وەستانی دونیا و هەمیشە دونیابینییەكی نوێ‌ دەخاتە شوێن دونیا كۆنەكە.

ململانێی نێوان رۆشنبیری شەنیەری و رۆشنبیری دیمەكی، ململانێكی بەردەوامە. بەڵام ململانێ نییە بۆ بەرهەمهێنای دەقی زیندو بەرهەمهێنانی پرسیاری نوێ‌، ململانێیە بۆ شوێن. رۆشنبیری دیمەكی شوێنێكی هەیە و رۆشنبیری شەنیەریش شوێنێك، ئەم دوو تایپە كێشەی گەورەیان لەگەڵ یەكتریدایە، هەریەكەیان هەوڵدەدات شوێنی ئەویتر بگرێتەوە. لەم نێوانەدا رۆشنبیری راستەقینە لەناو رووبەرەكەی خۆیدایە و هیچ باكی بەم ململانێییە نییە ئەم دوو تایپە لە رۆشنبیر دروستیانكردوە. رۆشنبیری راستەقینە نە خۆی دەبەستێتەوە بە بوونی شوێنێك كەناوی دەوڵەت و دەسەڵاتی خۆماڵی، یان دەرەكی بێت تا دەقی خۆی تیا بەرهەمبهێنێت، نە دەیەوێت رووبەرەكەی خۆی جێبهێڵێت و بچێتە ناو رووبەری دەسەڵاتەوە. بە پێچەوانەوە لە ناو دونیاكەی خۆیدا سەرقاڵی پرسیاردروستكردن و بەرهەمهێنانی گومان و مانا و پەرهەمێنانی فەرهەنگ و كلتووری نوێیە. ئەما رۆشنبیری شەنیەری و دیمەكی، بۆ گەیشتن بە ویستە تایبەتییەكانی خۆیان، بۆ گەیشتن بەو چێژانەی دونیاكەیانی گەمارۆ داوە، زوو زوو سیماكانی خۆیان دەگۆڕن و بەردەوامیش خەونە گشتییەكان دەكەنە شوێنی سەفسەتەكانیان و خۆیان دەكەنە خاوەنی هەموو جوڵە و گوتارێك زۆرینە لەگەڵیدابێت.

رەگوڕیشەی ئەم دوو تایپە لە رۆشنبیر، لەناو دەقەكانی نالی و سالم ئەحمەدی خانی_ دەدۆزرێتەوە و گوتارەكەشیان لەرێگەی ئەو دەقانەوە بەرهەم دێت و، دەسەڵات و سیاسەت دەبنە فەزایەك بۆ ئەم دوو تایپە لە رۆشنبیر تا برەو بەو گوتارە باوە بدەن و، نەهێڵن ئەو تایپە راستەقینەی رۆشنبیر دروستبێت كە كێشەی لەگەڵ دەسەڵات و نەریت و زمانی شەعبی و زۆرینەدا هەیە. دەسەڵات و سیاسەت بۆیە بەردەوام كێشەی لەگەڵ رۆشنبیری راستەقینە و رووبەری رۆشنبیرییدا هەیە، دەزانێت ئەگەر گوتاری رۆشنبیری راستەقینە بێتە ئاراوە، عەقڵ و هوشیاری تاك شوێنی كۆی ئەو كۆڵەكانە دەگرێتەوە دەبنە پایەی بنەرەتی بۆ پاراستنی دەسەڵاتەكە لەسەر شێوازە خۆسەپێنەكەی خۆی.

مێژووی رابردووی دەسەڵاتی كوردی لەم چەندساڵەی رابردوودا وێنەیەكی بۆرنكردینەوە نایەوێت رووبەری رۆشنبیری راستەقینە مەوداكەی گەورەبێت و، لەرێگەی دوو تایپەكەی رۆشنبیری دیمەكی و شەنیەرییەوە، هەمیشە كاردەكات بۆ شێواندنی سیماراستەقینەكەی رۆشنبیر. بەڵام ئەوە فەرامۆشناكرێت لە ئێستادا لەرێگەی چەندین دەنگی جیاوازەوە كاردەكرێت بۆ ناسنامەدان بە رووبەری رۆشنبیری و، كۆی ئەو دەنگ و كارانە دەبنە بنەوانێك بۆ جیاكردنەوەی رووبەری رۆشنبیر لە رووبەری دەسەڵات. لەگەڵ ئەم جیابوونەوەیەدا بێگومان رۆشنبیر ئیدی دەبێتە ئەو كائینەی لە رووبەرەكەی خۆیەوە چاودێری دەسەڵات بكات و، لەسەر پرسە گرنگەكان خوێندنەوەی و دونیابینی نوێ‌ بخولقێنێت. لەگەڵ ئەوەدا سەرقاڵبێت بە خوێندنەوە بۆ ئەو چەكانەی دونیای چەقبەستوو دروستدەكەن و زمانێكی نوێ‌ بەرهەمبهێنێت، ئەو زمانە بتوانێت لەگەڵ خۆیدا مەعریفە و روانینی نوێ‌ بخاتە روو.

                                                                                      نەبەز گۆران 

پەراوێز و سەرچاوەكان
دیمەك، وشەیەك، یان ناوێكی هەورامییە. ئەم ناوە ئەو تەختەدارە داتاشراوەیە لە بیناسازی كۆنی هەوراماندا دەخرێتە ناو دیوارەوە. ئەم دیمەكە دەبێت یان داری توو بێت، یان گوێز، بۆ ئەوەی زیاد بەرگەبگرێت و، بەشێوەی لاكێشەیی دادەتاشرێت و دەخرێتە ناو دیوارەوە، بۆ بەستنەوە و پتەوكردنی دیوارەكە رێگریكردن لە روخاندنی و درزتێبوونی. شەنیەر، وشەیەك، یان ناوێكی هەورامییە. تەنها بۆ ئەو كەسە بەكاردێت، پاییزان گوێز دەتەكێنێت. لێرەدا من هەردوو ناوەكە (دیمەك، شەنیەر) وەك چەمك مامەڵەیان لەگەڵ دەكەم و لە سیاقی ماناكانی خۆیان دەرمهێناون و لە سیاق و مانایەكی دیكەدا خوێندنەوەیان بۆ دەكەم.
(1) دیوانی نالی، لێكڵنەوە و لێكدانەوەی، مەلاعەبدولكەریمی مودەریس، فاتیح عەبدولكەریم. (2) دیوانی سالم، ساغكردنەوە و لێكدانەوەی، مەلاعەبدولكەریمی مودەڕیس، فاتیح عەبدولكەریم، محەمەدی مەلاكەریم
(3) دیوانی سالم،هەمان سەرچاوەی پێشوو (4) ئەحمەدی خانی، مەم و زین. پێشەكی و چاپدانەوەی نەجاتی عەبدوڵا، دەزگای ئاراس.