كتێبی من ئه‌مه‌م و دیدێكی كورتبینانه بۆ پرسی ژن … سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
نكۆڵی له‌وه ناكرێت كه‌له دنیای ڕۆژهه‌ڵات به گشتی و كوردستانیش وه‌ك به‌شێك له‌و جوگرافیایه،هه‌میشه ڕه‌گه‌زی مێ، وه‌ك بوونه‌وه‌رێكی لاوازو كاڵایه‌ك له خزمه‌ت پیاودا له دیدگای به شێكی زۆری تاكه‌كانه‌وه ده‌بینرێت.به‌ڵام ئه‌وه‌ی لێره‌دا گرنگه بخرێته ڕوو ئه‌وه‌یه، كه نابێ ئه‌و دیدگایه وه‌ك ڕوانێنێكی گشتی كۆمه‌لگا له‌لایه‌ن ژنانه‌وه ته‌ماشا بكرێت. به‌و مانایه‌ی نابێ ژنان بڕوایان وابێت، ئه‌مه به شێوه‌یه‌كی ڕه‌ها وه‌هایه و مادام شوناسی هه‌موویان پیاوه، ئیدی جیاوازیان نییه.ئه‌مه ڕوانینێكی كورتبینانه‌یه و ئه‌وه‌نده‌ی تریش جیاوازی ژێنده‌ری و ڕه‌گه‌زی ئه‌و دوو ڕه‌گه‌زه قوڵترده‌كاته‌وه. به شێكی زۆر له ژنان له په‌راوێزی ئه‌و ڕوانینه‌وه خه‌بات ده‌كه‌ن و به ده‌ستهێنانی مافه‌كانیان له سه‌ندنه‌وه‌ی مافی پیاو ده‌بینن.
هه‌ربۆیه‌شه كاتێ ده‌كه‌ونه داكۆكیكردن له ماف و ئازادییه‌كانیان،ئه‌وه‌نده‌ی ڕوانینێكی ژنسالاریانه‌یان هه‌یه، ئه‌وه‌نده دیدگایه‌كی یه‌كسانخوازی و دادپه‌روه‌ریان نییه.
به‌و مانایه‌ی دواجار ئه‌و دوو ڕه‌گه‌زه هه‌ردووكییان هه‌ر مرۆڤن و وه‌ك یه‌ك ئازادی و مافیان هه‌یه و نابێ مافه‌كانی هیچ كامێكییان ببێته هۆی سه‌ندنه‌وه‌ی مافی ئه‌وی تر. ئێمه پێویستیمان به یه‌كسانی و هاومافییه. وه‌ك چۆن دژی ئه‌وه‌ین كه پیاوسالاری شكۆی ژن بشكێنێت، به هه‌مان شێوه‌ش دژه‌بێ دژی ئه‌وه‌بین ژنان، پیاوان وه‌ك ئه‌ژدیهاو گورگ و جه‌لاد ببینن.
به‌ڵكو ته‌واوكه‌رو زامنی به‌رده‌وامی و مانه‌وه‌ی هه‌میشه‌یی ژیانێكی ته‌ندروستن. ناكرێ ئه‌و درزه‌ی زۆرجار ده‌كه‌وێته نێوان ئه‌و دوو ڕه‌گه‌زه، ئه‌وه‌نده‌ی تر قووڵتر بكه‌ینه‌وه به پاساوی داكۆكیكردن له ژنبوون و ڕێگری له باڵاده‌ستی نێرینه. چونكه ئه‌گه‌ر ڕوانینی سێنتریالانه‌ی پیاومان كۆتایی پێهێناو له جێگه‌یدا ڕوانینی سێنتریالانه‌ی مێمان بونیاد نا، مانای وایه هیچمان نه‌كردووه.
به‌ڵكو ده‌بێ به‌رله هه‌موو شتێك هاووڵاتییانه و مرۆڤانه بیربكه‌ینه‌وه، ئه‌و كات ده‌توانینن كولتوورو هزری یه‌كسانیخوازانه له كۆمه‌لگه بینا بكه‌ین. كتێبی(من ئه‌مه‌م)یه‌كێكه له‌و كتێبانه‌ی كه‌له باره‌ی پرس و خه‌م و خه‌ونه‌كانی ژن ده‌دوێت و له شوناسێكدا كۆیان ده‌كاته‌وه به‌ناوی من ئه‌مه‌م واته ئه‌مه‌یه ژن.
به‌ڵام ئاخۆ كۆی خه‌مه‌كانی ژن ته‌نها له‌و ڕوانینه ڕۆمانسییانه كورت ده‌كرێته‌وه كه‌له و كتێبه‌دا هه‌ن؟ به بڕوای من یه‌كێك له گه‌وره‌ترین كێماسییه‌كانی ئه‌و كتێبه ئه‌وه‌یه، كه به دیدگایه‌كی گشتگیرنووسراوه كه بوارێكی بۆ جیاوزاكه‌وتنه‌وه‌و بینینێكی دیكه نه‌هێشتۆته‌وه. نووسه‌ری كتێبه‌كه، كه خۆشی خاتوونێكی نووسه‌رو وه‌رگێڕه، به شێوه‌یه‌ك بۆ چوونه‌كانی خستۆته ڕوو، وه‌ك ئه‌وه‌ی پیاوی كورد هه‌موویان وه‌ك یه‌ك بن و هه‌مووشیان هه‌مان ئه‌و تێڕوانینه‌یان بۆ ژن هه‌یه كه ئه‌و له كتێبه‌كه‌یدا ڕه‌خنه‌ی كردوون.
به داخه‌وه ئه‌مه گرفتی به شێكی زۆری ژنانی ئێمه‌یه، كه توندووتیژی و نێرسالارییه‌كانی پیاوێك به ته‌نها، ده‌كه‌نه پێوه‌رو هه‌موو پیاوانی پێ ده‌بینن. ئه‌و وێنا كردنه جه‌هه‌ننه‌میه‌ی پیاو، هه‌روه‌ها هه‌وڵدان بۆ جێگیركردنی له هزری ژندا،ئه‌وه‌نده‌ی تر ئه‌و دوو ڕه‌گه‌زه به یه‌كتری نامۆ ده‌كات و كه‌لێنی نێوانیان فراوانترده‌كات.
له به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا، ئێمه ده‌بێ هه‌وڵی بونیادنانی ڕوانینێك بده‌ین، كه هه‌ردووكییان وه‌ك مرۆڤ یه‌كتری ببینن و باوه‌ڕیان به مافی یه‌كتری هه‌بێت. له ده‌سپێكی كتێبه‌كه‌دا، نووسه‌رئاماژه به‌وه ده‌دات كه(مرۆڤبوونی له پێشه‌وه‌ی ڕه‌گه‌زه‌كه‌یه‌تی) واته بیركردنه‌وه‌ی ئه‌و به‌رله‌وه‌ی ژنانه بێت، مرۆڤانه‌یه. خوێنه‌ر كه ئه‌م ده‌ربڕینه ده‌بینێت، سه‌رسام ده‌بێت كه له به‌رده‌م هزری ژنێكداین، كه‌به‌رله‌وه‌ی ژنانه بڕوانێته پیاو، مرۆڤانه سه‌یری ده‌كات.بێگومان چی له‌وه پیرۆزتره كه مرۆڤبوونمان له پێشه‌وه‌ی ژنبوون و پیاوبوونمان بێت. كه‌چی كاتێ ده‌چینه نێو بابه‌ته‌كانی كتێبه‌كه، ئه‌واشتێكی پێچه‌وانه‌ی ئه‌م بۆچوونه ده‌بینین.
خوێنه‌رناتوانێت خۆی له‌و ڕاستییه ببوێرێت كه ڕوانینه‌كانی خاتوو لۆناش بۆپیاو، هه‌مان ڕوانینی ژنه‌كانی دیكه‌یه و نه‌ك مرۆڤبوونی بگڕه زۆر ژنانه و ڕه‌گه‌زیانه‌ش بیرده‌كاته‌وه و پیاو ده‌بینێت.ئه‌مه‌ش زۆر به ڕاشكاوی به‌و نووسینانه‌وه‌ی دیاره، كه له په‌راوێزی خه‌مه‌كانی ژن نووسیونی. نووسه‌ری كتێبه‌كه له دووتوێی وتاره‌كانیدا، پیاو به‌م شێوه‌یه ده‌بینێت:_
*ڵاپه‌ڕه 35( وه‌ك دڕنده‌یه‌ك ددانم لێ گیرده‌كات).
*ڵاپه‌ڕه 49(پیاوێكی نه‌فس نزم).
*ڵاپه‌ڕه 62(به دڵی خۆی درۆت بۆ ده‌كات).
*ڵاپه‌ڕه 62(پیاسه‌یه‌ك به‌نێو شوێنه شه‌عبییه‌كانی شاردا، بۆ ئه‌و ژنه خوێنی هه‌موو مرۆڤایه‌تی دێنێت!)ئاخۆ دیدێك هه‌یه له‌مه ڕه‌گه‌زپه‌رستترو خۆپه‌رستتر؟ نووسه‌ر ده‌یه‌وێت ژنان وه‌ها په‌روه‌رده بكات، كه ته‌نها هاوسه‌ریان هه‌بێت به‌سه كه‌سانی تر هیچ!.
*ڵاپه‌ڕه 63( ئه‌وان له جه‌سته‌ت زیاتر نابینن). واتا هه‌موویان وه‌ك یه‌كن.
*ڵاپه‌ڕه 88 (چاوه‌ڕێی هیچ مه‌به له پیاو).واته هه‌موو شتێكی بڕاندۆته‌وه..
*ڵاپه‌ڕه 94(بۆ ده‌بێ ئه‌وه‌نده گه‌مژه بیت).
*ڵاپه‌ڕه 127(ئه‌وه‌تانی له ژووره‌كه‌مدایه گورگێكی ڕه‌ش).
ڵاپه‌ڕه 133(باوكه بێ شه‌ڕه‌فه‌كه‌ی).
*ڵاپه‌ڕه 133(شوكری خوابه كوڕ نه‌بوویت)
*ڵاپه‌ڕه 145(ژن مرۆڤێكی ئاقڵترو باڵاتره له پیاو).
ئه‌گه‌ر ئه‌مه تێڕوانینی ژنێك بێت بۆ پیاو، ئاخۆ ده‌توانێ لافی ئه‌وه لێ بدات كه مرۆڤانه نه‌ك ڕه‌گه‌زانه بیرده‌كاته‌وه؟ئه‌م ڕوانینه بۆ پیاو، چی كه‌متره له‌و دیده نێر سالاریه‌ی به‌شێكی پیاوان باوه‌ڕیان پێیه؟. ئه‌گه‌ر له پێناو گێڕانه‌وه‌ی شكۆ بۆ ژن وبه‌رزكردنه‌وه‌ی، شكۆی مرۆڤێكی دیكه‌مان(نه‌ك پیاو)شكاند، ده‌كرێ بڵێین چیمان كرد؟. ڕوانینی مرۆڤانه له دروشم دانییه، به‌ڵكو ده‌بێ له قوڵایی هزرو بیر كردنه‌وه‌مان دابێت. ئه‌م ڕه‌نگڕێژكردنه بۆ پیاو، دواجار وێناكردنی له هزری ژن، نه‌ك هه‌ر بیركردنه‌وه‌یه‌كی مرۆڤانه نییه، بگره جۆشدانی ئاگری دوژمنایه‌تی و توڕه‌یی نێوان ئه‌و دوو ڕه‌گه‌زه‌شه. له ڕاستیدا،زۆربه‌ی وتاره‌كانی نێو ئه‌و كتێبه، وتاری ساده و له ده‌رده‌ڵ و كرووزانه‌وه بترازێت هیچی ترنین.
ئه‌م وتارانه له ناوه‌ڕۆكدا وێرای ئه‌وه‌ی ژن به ڕه‌گه‌زێكی لاواز ده‌بینێت و نماییش ده‌كات، هاوكات هه‌ڵگری خه‌ونی بچووك و بیركردنه‌وه‌ی ساده‌ن كه خه‌می ژن ته‌نها له چه‌ند شتێكی بێ به‌ها ده‌بینن. نازانم بۆ ده‌بێ خه‌ونی ژنی كورد هێنده بچووك بێت؟ له‌و ڕۆژانه‌دا دیوانی ژنه شاعیرێكم ده‌خوێنده‌وه له شیعرێكدا ده‌ڵێت:_( دنیای خه‌ونه‌كانم به قه‌د گواره‌كانی گوێمه).
بۆ ده‌بێ ژن بیری هه‌ر لای بۆیه‌ی نینۆك وئێكسوارات و گواره و دوا مۆدێلی ژووری چێشتخانه بێت؟وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌و كتێبه‌دا ده‌یبینین.به‌ڵام ژنێك له‌و بناری قه‌ندیله‌دا، كه ڕۆژانه توركیای فاشی به نوێترین چه‌ك و ئامرازی سه‌ربازی پێشكه‌وتوویی سه‌رده‌م بۆردومانی ده‌كات، بیر له ده‌وڵه‌تی كوردی و سه‌ربه‌خۆیی بكاته‌وه. مه‌گه‌ر ئه‌ویش وه‌ك مێیینه‌یه‌ك حه‌زی له بۆیه‌ی نینۆك و مكیاژ نییه؟ئاره‌زووی بازاڕكردن و چوونه مۆڵێك ناكات؟ بێگومان، به‌ڵام ئه‌و ده‌زانێت دۆزێكی گه‌وره‌تر له شوناسی ئه‌و هه‌یه كه ده‌بێ خه‌باتی له پێناودا بكات.كه‌چی له‌كۆی ئه‌و وتارانه‌دا،نووسه‌ر هێنده‌ی جه‌سته‌ی ژن ده‌لاوێنێته‌وه، هێنده‌ی باسی بۆیه‌ی نینۆك وپۆشاك ونماییشی قژو سنگی ژن ده‌كات، ئه‌وه‌نده ڕوحی ژن نادوێنێت.هێنده باسی كێشه بنه ڕه‌تییه‌كانی ژنان ناكات.
نووسه‌ری ئه‌و كتێبه ده‌بێ باش ئه‌و ڕاستییه بزانێت كه له كۆمه‌لگای كوردیدا، هاوسه‌رگیری له‌و خه‌ونه ڕۆمانسییانه كورت ناكرێته‌وه كه ئه‌و وه‌ك ژنێك ده‌یبینێت. ژیانی هاوسه‌رگیری، هه‌ر ته‌نها دانیشتنی نێو پاركێك وسه‌ردانی مۆڵێك وگه‌شت و هه‌ڵبژاردنی پۆشاكێكی جوان نییه، ژیانی هاوسه‌رگیری هه‌ر ته‌نها گۆڕینه‌وه‌ی ماچی نێوان هاوسه‌ران نییه، وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی تێی گه‌یشتوه‌و ده‌یبینێت.به لایه‌نی كه‌مه‌وه له كۆمه‌لگه‌ی ئێمه‌دا هاوسه‌رگیری یانی گه‌شتێكی ئه‌به‌دی پڕ له كێشه و گرفت و نه‌بوونی ساده‌ترین پێداویستی ژیان.
یانی هاوبه‌شیبوون له خۆشی و نه‌هامه‌تییه‌كانی ژیاندا. ده‌بوو نووسه‌ر ئه‌و دیدگایه لای ژن كورد دروست بكات، كه خه‌ونی گه‌وره‌یان هه‌بێت وخۆڕاگرو به‌هێز بن، نه‌ك ئه‌گه‌ر پیاوه‌كانیان ڕووێكی خۆشیان پێ نه‌دان وه‌ك گورگی ڕه‌ش بیانبینن.
ده‌بوو نووسه‌ر زۆر به قووڵی له ژیانی په‌روه‌رده‌یی و كۆمه‌ڵایه‌تی پیاوی كورد و كۆمه‌لگه‌ی كوردی بگات, هاوسه‌رگیری، هه‌رگیز بچووكناكرێته‌وه له‌وخه‌ونه ساده و ڕۆمانسییانه‌ی خاتوو لۆنا له كتێبه‌كه‌ی باسی ده‌كات. ڕه‌نگه كێشه‌ی ئه‌و له‌وه‌دا بێت، كه ژیانی خۆی بكاته پێوه‌ر بۆ ئه‌وانی تر كه هه‌موو پێداویستییه‌كی ژیانیان هه‌یه و دوای ئه‌مه پێویستییان به خۆشه‌ویستی و گۆڕینه‌وه‌ی سۆزێكی قووڵی نێوانیان هه‌یه.
له كۆمه‌لگه‌ی ئێمه‌دا، زۆر به‌ده‌گمه‌ن خێزانێك هه‌یه كه ئاریشه و گرفتێكی گه‌وره‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و خێزانی نه‌بێت. به ته‌نها دنیای سۆزو ڕۆمانسییه‌ت، ژیانی مرۆڤ به‌رده‌وامی پێ نادات. كه‌م نین ئه‌و كچ و كوڕانه‌ی تاسه‌ر ئێسقان یه‌كترییان خۆشده‌ویست، كه‌چی هه‌مان ئه‌وانه كاتێ بوونه هاوسه‌ری یه‌كتری،دوای چه‌ند مانگێكی كه‌م، وه‌ك دوژمن یه‌كتری ده‌بینن و سه‌ره‌نجام له یه‌كتری جیا ده‌بنه‌وه.
ژیان له كۆمه‌لگه‌ی ئێمه‌دا، به مانای بێبه‌شبوون له ساده‌ترین مافی ژیان، به‌مانای نائومێدی و سه‌ختییه‌كانی ڕۆژگار. هه‌رگیز به ته‌نها مانای ئه‌و ژیانه نییه كه نووسه‌ری ئه‌و كتێبه له چه‌ند شتێكی ڕۆمانسیدا بچووك و پوختی ده‌كاته‌وه. له بری ئه‌وه، ده‌بوو نووسه‌ر ژنی كورد فێری یاخیبوون، خۆڕاگری، ئیراده و هێزبكات.
نه‌ك ئه‌گه‌ر هاوسه‌ره‌كه‌ی له‌گه‌ڵی نه‌چووه مۆڵێك، ئیدی وابزانێت دنیا به سه‌ریدا ڕووخاوه. ئه‌م دیده كورتبینییه بۆ ژن، ئه‌وه‌نده‌ی تر هانی ژن ده‌دات بیر له مكیاژوقژو بۆیه‌ی نینۆك و ڕازانه‌وه‌ی سیمای بكات، به بێ ئه‌وه‌ی بایه‌خ به بیركردنه‌وه و هزری بدات. من به درێژایی نووسینه‌كانی نێو ئه‌و كتێبه،وتارێكم نه‌بینی كه ژن فێری ئه‌وه بكات كه كتێب به پیرۆزترو به‌هادارترو گه‌وره‌تر له مكیاژ ببینێت.كه باش ده‌زانم زۆربه‌ی هه‌ره زۆریان چه‌ند ڕقیان له كتێبه.
وتارێكم نه‌بینی هانی ژن بدات ئه‌گه‌ر له‌نێوان بۆیه‌ی نینۆك و قه‌ڵه‌م سه‌رپشك بكرێن، ئه‌وا بێ دوودڵی ده‌بێ قه‌ڵه‌م هه‌ڵبژێرن. چونكه ئه‌گه‌ر ئه‌وان هوشیارببنه‌وه، نه‌وه‌یه‌ك هوشیارده‌بێته‌وه، دواتریش كۆمه‌ڵگه.
بۆ ده‌بێ به گشتی ئێمه هه‌ر ته‌نها جه‌سته‌ی ژن ببینین و بدوێنین و هزری نه‌بینین؟ بۆ ده‌بێ هه‌ر باسی چێشتخانه و زێڕوچوونه مۆڵی بۆ بكه‌ین؟ بۆ فێری ئه‌وه‌ی نه‌كه‌ین كه هاوسه‌رگیری به ته‌نها دنیای ڕۆمانسییه‌ت و ده‌ستگرتنی دووهاوسه‌ر نییه، به‌ڵكو به‌مانای نه‌بوونی، هه‌ژاری، سه‌خت و به‌رده‌وامیییه.ژیان به‌ته‌نها وێنه‌یه‌ك و دنیایه‌ك نییه له خۆشی، هه‌مان ئه‌و ژیانه سه‌ختی و ناهه‌مواری زۆریشی تیایه.بڕواناكه‌م له ئێستادا، هیچ ژنێك ئازادی پۆشینی جل و چوونه ده‌ره‌وه‌ی نه‌بێت له كۆمه‌لگه‌ی ئێمه‌دا.
خوێنه‌ر كاتێ به شێكی زۆری ئه‌و وتارانه ده‌بینێت، واهه‌ست ده‌كات پرسی ژن هێشتا ده‌یان قۆناغ له دواوه‌یه و ژنان هیچ مافێكی ساده و ساكاریان نییه. ئه‌مڕۆ كه‌م تا زۆر په‌راوێزێك بۆ ئازادییه‌كانی ژن و مافه‌كانی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌مه كۆتایی نییه، هێشتا ژنان پێویستییان به تێكۆشانی زیاتره. تێكۆشانێك كه یه‌كسانی و دادپه‌روه‌ری نێوان هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز، بنه‌مای گوتارو كار كردنی بێت. ده‌بێ له به‌رای هه‌موو شتێكدا، ژن فێری یاخیبوون، ئیڕاده و خۆڕاگری بكه‌ین، نه‌ك باسی مكیاژوجوانی قژو سیمای بۆ بكه‌ین، بۆئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر چووه بازارو مۆڵه‌كان چۆن جوانتر خۆی بنوێنێ و سه‌رنجی ئه‌وانی تر ڕابكێشێ.
————————————–
*په‌راوێز/ناوی كتێب/ من ئه‌مه‌م/ نووسینی/لۆنا دلشاد مه‌ریوانی/ بڵاوكراوه‌ی ئه‌ندێشه-2018.
• ئه‌م وتاره له ئه‌ده‌ب و هونه‌ری كوردستانی نوێ ژماره(1097) ڕۆژی 25-7-2019بڵاوكراوه‌ته‌وه……….
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
