ئاتەئیزم و بزوتنەوەی دژی ئاینی-3- دیمانە لەگەڵ محسین ئیبراهیمی

وەرگێڕانی:کاوە عومەر

بەشی سێهەم

سیامەک بەهاری:لەبەشی پێشوی ئەم دیمانەیەدا سەبارەت بە پێکهاتنی ئاتەئیسم لە ڕۆژئاوا وسەردەمی ڕۆشنگەری گفتوگۆمان کرد.لێرەدا سەرنج دەخەینە سەر ئاتەیسمی مارکس وڕەخنەکانی لە ئاین کە نزیکەی نیوسەدە پاش شۆڕشی فەرەنسیە. ئەگەر ڕێگە بدەیت لە جیاکردنەوەی ڕەخنەی مارکس لە ئاین لەگەڵ ڕۆشنگەرەکاندا دەستپیبکەین.

موحسین ئیبراهیمی:مارکس بێزاری قوڵی خۆی لە خودا لەتەمەنی ٢٣ساڵیداو لە تێزی دوکتۆراکەی خۆیدا لەبارەی جیاوازی لەنێوان فەلسەفەی سروشتی دیموکراسی و ئیپیگۆریدا ڕاگەیاندوە. لە پێشەکی کورتی ئەم نامەیەدا بەستایشەوە ناوی دیمار دەهێنێت کە لەئەفسانە یۆنانیەکاندا ئاگری لەبارەگای زئۆسەی خودای خوداکان دزیوەو بە مرۆڤی بەخشیوە.دڵخۆشە بەو دروشمەی پرۆمیسۆس کە وتبوی:”من لە وگازندەی خوداکان بیزام”وە ئەوی وەک بەرجەستەترین خوداناس وگیانبەختکردوی ڕۆژمێری فەلسەفی”ناودەهێنێت.مارکس ئەم نەفرەتەی لە “خوداکان”دواتر لە زەویدا،لەمەیدانی خەباتی چینایەتیدا،لەو جێگایەدا بەشوێن گازندەی خوداکان دەگەڕێت کە دەچێتە بەرژەوەندی گازندەی ئاغا وسوڵتان ودەسەڵات و خاوەن سەرمایەکان و دەیکەنە ئەرک و ئەنجام.شەڕی فکری و ڕەخنەگرانەی مارکس لەگەڵ خوداکان لە ڕەخنە ڕادیکاڵەکانی لە ئاین،سەرچاوە مێژویی و چینایەتیەکەی،هۆکارەکانی بەرهەمهێنان ودوباوە بەرهەمهێنانەوەی،وە سەرئەنجام لەبارودۆخی ڕزگاری یەکجاری ئینسان لە ئاین دەرئەکەوێت. مارکس وەک بیرمەندێکی بزوتنەوەی چینایەتی کرێکاران لە دژی بارودۆخی کۆیلایەتی خۆی و کۆمەڵگە،دەچێتە دژایەتی دواین شێوازی دەسەڵاتی چینێک لە دژی چینەکانی تر.هەر ئەم،ڕەخنەی مارکس لە ئاین وئاتەئیسم ئەوی جیاکردوە لە ئاتەئیسمی ماتریالیستی پێش خۆی،ئاتەئیسم سەدەی هەژدە.
لە ئاستێکی شرۆڤەیی بنەڕەتی تردا ئاتەئیسمی سەدەی هەژدەیەم یاخی بونی فکری و فەلسەفی نوێنەرانی فکری چینی بۆرژوازیە لە دژی بیروبۆچون وئەخلاقیاتی گونجاو لەگەڵ پەیوەندیە کۆنەکانی فیئودالیزمدا.هەر بەوشێوەی کەلە مانیڤێستتدا ڕونکراوەتەوە لەگەڵ لەناوچونی دونیایی کۆندا ئاینە کۆنەکانیش لەناوچون وە بەسەر مەسیحیەتدا سەرکەوتن و دواتر لە سەدەی هەژدەدا شەڕی بیروباوەڕی پێشکەوتوخوازانە لەگەڵ باوەڕی مەسیحیەت هاوکات لە ناو خەباتی مەرگباری بۆرژوازی شۆڕشگێڕ لەگەڵ کۆمەڵگەی فیئودالیدا دەچوە پێش.لە سەدەی هەژدەهەمدا باوەڕی پەیوەندیدار بە ئازادی ئەندێشە وئاین،ڕەنگدانەوەی دەسەڵاتی ئازادی و ململانێکان بوو لەمەیدانی باوەڕەکاندا لە کاتێکدا ئاتەئیسمی مارکس دەرخستنی خەباتی هەمەلایەنەی چینی کرێکار بوو کەنەک تەنها لە دژی هەموو پاشماوە و بنکەوتوە فکری وکلتوری و ئاکاریە بەسەرچوەکان بەڵکو لەدژی بۆرژوازی پێی نایە مەیدان.
هەر ئەم پایە کۆمەڵایەتی-چینایەتیە جیاوازە کۆمەڵە فاکتەرێکی هێنایە ناو ئاتەئیسمی کۆمۆنیستی مارکس لە سەدەی نۆزدەدا کە نەیدەتوانی لە ئاتەئیسمی بۆرژوازی سەدەی هەژدەدا پەیداببێت.بۆ نمونە،هەرچەند مارکس وئەنجلس ودواتریش لینین ڕێزێکی زۆریان دادەنا بۆ دەورونەخشی ڕۆشنگەری سەدەی هەژدەهەم لەدژی ئاین کە بەهێزەوە پێشنیاری وەرگێڕان و وبڵاوکردنەوەی فراوانی نوسراوەکانی ئەوانیان لەناو چینی کرێکاردا دەکرد،بەڵام بۆ ڕزگاری تەواو لە ئاین هەرگیز پێیان وانەبوو کە ئەوانە بەس بن لە ڕوانگەی ئەوانەوە بۆڕزگاری یەکجاری لە ئاین ئەبێت ئەو بارودۆخە لەناوبەریت کەپێوستی بە ئاینە.

مارکس لە لە سەردەم و بارودۆخێکدا ڕەخنە لە ئاین دەگرێت کە چینی کرێکار هەموو بۆرژوازی لە ئەورپادا خستبوە مەترسیەوەو”ئازادی بیرکردنەوە”و بەرگری لە”ئازادی ویژدان”ئیتر ترسناک بوو بۆ بۆرژوازی.”بڕیار بوو ئازادی وێژدان” ڕێگا بۆ تێکشکاندنی ڕێگریە هزریەکانی بەردەم سەرمایەداری بکاتەوە لە دژی کۆمەڵگەی فیئودالی بڕیاربوو ئاتەئیسمی ڕۆشنگەرەکانی بۆرژوازی دەست وباڵی خودا ونوێنەرەکانی سەرزەویشی ببڕن لە دەستێوەردانیان لە کاروباری سەرمایەی لەکاتی گەشەکردندا.لەو جێگەیەدا کە چینی کرێکار بوبو بەهەڕەشەی سیاسی،پەیوەندی نیوان بۆرژوازی ئەوروپا ونوێنەرە فکریەکانی بونە هاوتیرە لەگەڵ ماتریالیسم وئاتەئیسمیشدا. بەوتەی ئەنگلس بۆرژوازی فەرەنسەو ئەڵمانیا ڕێگایەکی تریان لەبەردەمدا نەبوو جگەلەوەی “بێ هەراوهوریا ئازادی بیرکردنەوە ئازادبکات،هەر وەکو ئەوەی کە لاوێک جگەرەیەکی لەسەر لێوی داناوەو دەچێتە سەر تەختەبانی ناوکەشتی ولەگەڵ یەکەم ڕۆجوندا بۆناو دەریا کۆنترۆڵی لەدەست ئەدات، بەبێدەنگی جگەرەکەی بەداگرساوی فڕێدەداتە سەرزەوی.”بزوتنەوەی چینی کرێکار ئەو تۆفانەبوو کە بۆرژوازی لوتبەرزی ئەوروپای توشی سەرەگێژەکرد و ناچارکرد بوو بە دەربڕینی پەشیمان بونەوە لەو گاڵتەکردنەی بەخودا.ئەنگلس بەوشێوەیە وێنەی بارودۆخی ئاتەئیست وڕۆشنگەرەکان لەو قوناغەدا دەکێشێت.”تەنانەت لەو جێگایانەش کە چارەیەکیان نەبوو خۆشیان ئەو کارەیان دەکرد.بۆرژوازی فەرەنسا ڕۆژانی هەینی گۆشتیان نەدەخوارد وە بۆرژوازی ئەڵمانی ڕێوڕەسمەکانی یەکشەمانی پرۆتستانەکاندا لەسەر کورسیەتایبەتەکانیان دادەنیشتن.ئەوانە نێوانیان لەگەڵ ماتریالیسمدا تێکچوە”.
دەتوانی بڵێیت لەهەر لە سەردەمی مارکسیشدا خەبات لە دژی ئاین کەوتبویە سەرشانی ئاتەئیسمی کۆمۆنیستی چینی کرێکار.شتێک کەلە سەردەمی لێنینیشدا بەڕادەیەکی بەرجەستەتر ئەبویەوە ئەڵبتە ئەمڕۆ بەتەواوەتی لە ئەستۆی کۆمۆنیزمدایە.ئەگەر مارکس وئەنگلس ئەمڕۆ زیندو بونایە بەچاوی خۆیان ئەیان بینی کە چۆن ئاین بەدەست بۆرژوازی ونوێنەرە فکریەکانیەوە چۆن بوتە خوێناویترین وتیکدەرترین و وێرانکەر وەسیلەی سیاسی لەبەرامبەر مرۆڤایەتی و چینی کڕێکاردا و زەربەی زۆری گەورە دەدات لەخەباتی بزوتنەوە پیشکەوتوخوازەکان و ڕەوەندی خەباتی چینی کرێکار.بوەتە جانەوەرێک کە جگە لە بزوتنەوەی چینی کرێکاری بەتوندی ڕێکخراو هێچ بزوتنەوەیەک دەرەقەتی نایەت.
بەپێچەوانەی ڕۆشنگەرانی سەدەی هەژدەیەم،مارکس کاتێک باسی پایەکانی ئاین و بەتایبەتی بارودۆخی بەرهەمهێنانەوەی دەکات لە کۆمەڵگەی چینایەتیدا سەبارەت بە نەزانی ئینسان لە بەرامبەر سروشت و ترسان لیی،دەوری تەڵەکەبازە پیشەییەکان لە دارشتنی ئاین زیاتر دەڕوات.ئیتر بەرهەمهێنانەوە و بەردەوامی ئاین لە زهنیەتی کۆمەڵایەتی جەماوەری خەڵکدا لەبنەڕەتدا کۆمەڵایەتی وسیاسی و چینایەتیە.پەیوەست بە بارودۆخێکە کە ئینسان لە خۆیی و تواناکانی نامۆدەکات و لەژێر دەسەڵاتی هێزە بێگانە بەهێزەکاندا ئەسیرن.ئاین بینینێکی بەتەواوەتی سەرەوخوارە لە دونیاو کۆمەڵگە،لە پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنان و کۆمەڵایەتی وسیاسیە.یان دەتوانێن بڵێین کە ئاین ئاوەژیی دەرونی دونیایەکە کە هەموو شتێک تێیدا سەرەوخوارە.ئاین هەموو شتێک لەسەر سەر ڕادەگرێت هەوەک چۆن لە دونیای واقیعیشدا هەموو شتێکی سەرەو خوارە. وە لەگەڵ ئەم بینینەدایە کە تێڕوانینی مارکس بۆ ڕێگای ڕزگاری لە ئاینیش بە شێوەی ڕیشەیی جیاوازە لەگەڵ ڕێگا چارەی ماتریالیستە ڕۆسنگەرەکانی سەدەی هەژدەیەمدا.بۆ ڕزگار بون لە ئاین تەنها وشیارکردنەوە لە دژی خورافەت و لەناویاندا خورافەتی خودا بەسنیە.ئەبێت زەمینە کۆمەڵایەتی و ئابوری و چینایەتی ئاین لەناو بەریت.ئەبێت دونیا لەسەر شوێنی خۆی دانێت.

سیامەک بەهاری: فاکتەرە ئەسڵی وبناغەییەکانی ڕەخنەی مارکس لە ریشەکانی ئاین و زەمینەکانی بەرهەمهێنانەوەی کامانەن؟

محسین ئیبراهیمی:ڕەخنەو هەڵویستی مارکس بەرامبەر ئاین لەئاستێکی شیکاری جیاوازدا لەبابەتە بەناوبانگەکانی سەردەمی لاوێتی وەکو” پیشەکی ڕەخنە لەمافی هێگڵ”،”سەبارەت بە مەسەلەی یەهود””،’دەستنوسە ئابوری-فەلسەفیەکان”،”خێزانی پیرۆز” و “ئایدۆلۆژی ئەڵمانی”ڕەنگیانداتەوە.لە ئاسارە پەیوەنیدارەکانی بەڕەخنە لە ئابوری سیاسی وەکو گرۆندرێسە و کاپیتاڵیش دەتوانیت پەیبەریت بەو ڕیشە ئابوریانە بۆ بەرهەمهێنانەوەی خۆشباوەڕی ئاینی لە شێوازو چوارچێوەی نوێدا بەردەوامی ژیانی ئاین دەڕخسێنێت.

مارکس لە لاپەڕەی یەکەمی مەمان”پیشەکیەک لەسەر طرخنە لە فەلسەفەی هێگڵ”دا سەبارەت ڕیشەی پێکهاتنی ئاین و پەیوەندی بەرامبەر یەکی ئینسان وئاین ڕایدەگەیەنێت کە” ئینسان ئاین دروست دەکات،ئاین ئینسان دروست ناکات”.”لێرەدا ئەگەرچی ئینسان سەربەخۆ لە پێگەی لە بەرهەمهێنان و ئابوری،ئینسان سەربەخۆ لە پێگەی چینایەتیەکەی جێگای مەبەستە بەڵام هەر لێرەداو لەو ئاستە گشتیەشدا پرسیار ئەوەیە کە کام ئینسان و بۆچی ئینسان ئاین دروست دەکات.؟ئاین بەشێکی جیانەکراوە نیە لە ویژدان و هەست و وشیاری ئینسان لە هەموو شوێنەکان وهەموو کاتەکاندا.ئاین لایەنیکی ئەزەلی وئەبەدی نیە لە ژیانی ئینساندا.ئاین،خۆ وشیاری وبەئاگاتنەوەی ئینسانە لەخۆی کە یان هێشتا خۆی ناناسێوە وەیان خۆی ونکردوەتەوە”.
” ئینسان ئاین دروست دەکات،ئاین ئینسان دروست ناکات”.هەرچەندە ئەمە وەک حوکمێکی دابڕاو دێتە بەرچاو بەڵام مارکس هەر لەو ئاستە دابڕاوەی باسەکەش بێ ڕاوەستان لە تێگەشتنی گشتی ئینسان زیاتر دەڕوات وسەرنجی دەڕوات بۆ ئینسان لە دونیای واقیعیدا،ئینسان لە پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکاندا،ئینسان لە سیاسەت و دەوڵەتدا.”ئینسان”،جیهانی ئینسان،دەوڵەت وکۆمەڵگەیە.ئەم دەوڵەت وئەم کۆمەڵگەیە ئاینیان دورست کردوە،ئاینێک کە ئاگایی سەرەوبنە لە دونیا،بۆچی ئەودونیایانە هەڵەوگەڕاون.چۆن وبەچ مانایەک دەوڵەت وکۆمەڵگە جیهانیکی هەڵەوگەڕاوەن؟دواتر لە ڕەخنەی مارکس لە ئابوری سیاسی،ئەم،”ونکردنکردنەوە”کەلە ڕواڵەتدا دەستەواژەیەکی گشتی ودابڕاوە لە لێکدانەوەکەی وردا بۆ پێگەی چینی کرێکار لە نیزامی سەرمایەداریدا باس دەکرێت.
لە”دەستنوسە ئابوری وفەلسەفیە”کاندا لەباسی کاری نامۆدا کاتێک قسە لەبارەی پەیوەندی کرێکارو بەرهەمی کارەکەی دەکات یەکسەر بەراوردی دەکات بە پەیواندی نێوان ئینسان و خودا.ئەم بەراودکردن دوو ڕوی هەیە.هەردوکی-کاڵا و خودا-ئینسان خۆی دروستی کردون بەڵام ئینسان لەهەردوکیاندا ئینسان لەژێر کۆنترۆڵی دروستکراوەکانی خۆی کاڵاو-خودا-دایە. کرێکار وەکو شتێکی نامۆ پەیوەندی هەیە لەگەڵ بەرهەمی کارەکەیدا.شتێک کە بەهەر ئەندازەیەک فراوانترو بەهێزتر دەبێت هەر بەوئەندازەیەش کرێکار لاوازترو خاڵی تر دەبێتەوە.لە قەڵەمڕەی ئاینیشدا هەرهەمان شت ڕودەدات.بەر هەر ڕادەیەک خودا بەهێزتر ئینسان لاوازتر؛بەهەر ڕادەیەک خودا پڕ تر ئینسان خاڵی تر؛هەرچەندێک خودا داناتر،ئینسان نەزانترە و سەرئەنجام وەک مارکس دەڵێت”ئینسان هەرچەند زیاتر کاتی خۆی بۆ خودا تەرخان بکات کەمتر بایەخ بەخۆی ئەدات”.
لە کاپیتاڵدا،مارکس بەم شێوەیە ئینسانی کرێکار لە پەیوەندیە کاڵاییەکانی سەرمایەداریدا بەراورد دەکات لەگەڵ پەیوەندیە ئایندا.لە پەیوەندیەکانی کاڵادا پەیوەندی نرخی نێوان کاڵاکان واتە بەرهەمی کار”شتێک نیە جگەلە پەیوەندیەکی دیاریکراوی نێوان ئینسانەکان”.لەسەر ئەو بڕوایەی کە کاڵاکان” بەرجەستەکەرەوەی کاری ئینسانەکانن ئەتوانن وەکو نرخەکان لەگەڵ یەک ئاڵوگؤڕیان پێ بکرێن.بەڵام لە ڕوانگەی ئینسانەکانەوە پەیوەندی کاڵاکان “شێوازی خەیاڵی و گومانی پەیوەندی نێوان شتومەک لەخۆی دەگرێت”.لە قەڵەمڕەوی ئایندا چ ڕوئەدات؟خوداکان کە خۆیان دەستکراوی زەینی ئینسانن بە شێوەی”ڕوخساری جانەوەرێکی خۆبەڕێوەبەر “دەرئەکەوێت.ڕوخسارێکی باوەڕ بەخۆ،سەربەخۆ و پشت بەخۆ بەستو”کە هەم لە نێوان خۆی وهەم لەنێوان خۆی و جۆری ئینساندا پەیوەندی دروست دەکات.
لەژێر سایەی پەیوەندیەکانی سەرمایەداریدا،زۆرینەی هەرەزۆری کۆمەڵگە بەردەوام ژیان لە مەترسی ونائارامی لە داهاتو و بژیویان بەسەردەبەن.چاوگێڕانێکی کورت بە کارنامەی هەر ئەڕۆی دونیایی سەرمایەداریدا بەڕاستی مەترسیدارە.مەودای نائەمنی ئابوری و ترس لە تارمایی بێ کاری وبێ سەرپانایی وبرسێتی ومردن بەهۆی بێ دەرمانی وبێ خۆراکی و تێکدانی خێرای ژینگە وشەڕو تیرۆر زۆرینەی زۆر کۆمەڵگەی لە مەترسی بەردەوامدا ڕاگرتوە.ترسان لەوەی کە چینی دەسەڵاتدار سود لە بەکارهێنانی نمونەی زەوی کێڵراو بۆ بڵاوکردنەوەی مەیلی زیان بەخش بۆ مرۆڤایەتی وەکو ناسیۆنالیسم و ئەلبەتە وەشاندنی تۆوی ئاین وچینینەوەی.

ئاین کە خۆی بەرهەمی ئەم دونیا پیچەوانەیە دەوری چیە؟چ کارێک ئەنجام ئەدات؟لەبنەڕەتدا کاری پاساو دانی ئەو سەرەوخواریەیەو وشیاوکردنی بەرگەگرتنیەتی.مارکس دەڵێت”لۆژیکی باوە” مۆڵەتی ئەخلاقی’یە کەیەتی”ئارامکردنەوە و پاساودانیەتی.

ئـەم دەستەواژەی مارکس زۆر بەناوبانگە”ئـاین تلیاکی گەلانە”بەڵام ئـەبێت ئـەو خەڵکە پێویستان بە تلیاک بێت ھەتا ئـاین دەوری تلیاکیان بۆ بگێڕێت،ئـەو خەڵکەئـەبێت لەدەستی شتێک ھەڵبێت وە پەنا بۆ تلیاک ببات.ئـەبێت بە دەردێک ئـازار بچەژێت ھەتا پەنا بۆ ئـارام بونەوەی ببات نۆ تلیاک .مارکس لە دەربڕینەکانی پێش ئـەو ڕستەیەدا بە چەند ڕستەیەکی زۆر بەھێز ئـاماژە بەو”پێویستیە”دەکات”…. ئـاین ئـاھی بونەوەرێکی ستەم لێکراوە،ھەستی جیھانی بێ ھەستە،و گیانی ھەلومەرجێکی بێ گیانە.” ئـاین تلیاکی گەلانە
ھەر ئـەمڕۆ ژمارەیەکی زۆر کەناڵی ئـاسمانی چ لە جیھانی ئـیسلام لێدراودا و چ لە ڕۆژئـاوادا خەریکی فرۆشتنی تلیاکی ئـاینن بەشێوەیەکی ڕێکخراو.تەنانەت لە دونایی بەناو سیکۆلاردا بەتایبەت لە ئـەمریکا ئـەوانجەلیە خەڵەتێنەرەکان”بونەوەرە ستەم دیدەکان”بەپشت بەستن و پەنابردن بۆ خوداو مەسیح و معجیزەو خورافات ئـارام دەکەنەوە ھەتا ھەم لە تاڵانیەکانی ئـەم دونیا بێ ئـاگایان بکەن و ە خەبات و تێکۆشانیان لەم دونیایەدا لە بەرنامەیاندا نەھێڵن. وە ئـەڵبەت ماوەتە ئـەوەی چەند دراوێکی داھاتەکەشیان بکەنە باخەڵئـان.
هەر لیرەدا ئەوەش ڕونبکەمەوە کە کۆمەڵەگە لەبەرامبەر هێرشی ئایندا هەرگیز پاسیف نەبوە وە لە دونیای هاوچەرخدا بە شێوەیەکی باشترە نیە.لەیەنێکی گرنگی هەوڵی ئینسان بۆ گەیشتن بەئازادی وخۆشگوزەرانی و کەرامەتی ئینسانی وەستانەوەی کاریگەرە لەبەرامبەر هێرشی ئایندا.لەم ساڵانەی دوایدا کاریگەریە بەهێزەکانیمان بینی لە هەموو جیهاندا.

سیامەک بەهاری: بنەماکەنی ڕەخنەی مارکس سەبارەت بەڕزگاری لە ئاین چین؟ڕەخنەی هزری؟ڕەخنەی کۆمەڵایەتی؟هەر دوکی؟ پێداگریەکانی کامرکس کامانەن؟

موحسین ئیبراهیمی:ئەگەر چی مارکس وەستانەوە لە خوداکان وخورافاتی ئاینی و هەروەها ئاینی رێکخراو بە گرنگ دازانیت وە بەم مانایە هەم بەرگری لە هێرشی هزری ڕۆشنگەرەکانی سەدەی هەژدە بۆ سەر ئاینی ڕێکخراوو،مەسیحیەت وخودا و هەم هەنگاوەکانی کۆمۆنەی پاریس لە دەست کۆتاکردنی کڵێسا بەڵام هیشتا بۆ گەیشتن بە ئازادی تەواو لە ئاین بە کافی نازانێت.وەڵامی مارکس بەم پرسیارە بشت بەستوە بە ڕوانینی ماتریالیستی وچینایەتیەکەی نەک تەنها سەبارەت بە ڕیشەی ئاین بەڵکو بەتایبەت ئەو بارودۆخە واقیعی مادیەی کە ئاینی لە شێوازی جوارەوجۆردا بەرهەم دێنێتەوەو بەری ئەداتە گیان و ڕۆح ئەیسەپینێت بەسەر کۆمەڵگەدا.
مارکس لە ” پێشەکی ڕەخنە لە فەلسەفەی مافی ھێگڵ دا”ئـەڵێت؛خەبات لەگەڵ ئـاین خەباتی تاڕاستەو خۆیە لەگەڵ جیھانێکدا کە ئـاین بۆن وبەرامە مەعنەویەکەیەتی.”بەڵام بۆ بەتەواوەتی سڕینەوەی ئـەم”بۆن و بەرامە”مەعنەویە لە زەینی ئـینساندا مارکس پێشنیاری خەناتی ڕاستەوخۆ لەدژی ئـەو جیھانەخۆیدا دەکات. لە ڕواندەئـ مارکسەوە ئـەگەر ئـینسانەکان “خۆش نەتی واقیعیان”ھەبێت” خۆش بەختی خەیاڵی”لە زەینی ئـینساندا جێگایەکی نابێت؛ئـەگەر”بارودۆخێک کە پێویستی بە خۆشباوەڕی ھەیە “لەناو ببرێت “خۆشباوەڕیش”بەبارودۆخەکە لەنێو دەچێت.وەلەکۆتایدا ئـەگەر”دونیای پڕ ئـازار بگۆڕدرێت ئـاین کە” خەمانەی پیرۆز”یەکەیەتی و بڕیارە ئـەو ئـازارە بکاتە شتێکی قابیلی بەرگەگرتن. لەناو بچێت .ئـەبینین چۆن لە ڕوانگەی مارکسیشەوە خەبات لە دژی ئـاین کە ڕۆشنبیرانی سەدەی ھەژدەھەم زۆر بەھێز بەرەو پێشیان دەبرد پێویستە وە ھەم خەباتی ڕاستەو خۆ لەگەڵ زەمینە مادیەکانی بەردەوامی ئـایندا ناتوانیت وەک ئـاتەئـیستێک خەبات لە دژی ئـاین و خورافات بەریتە پێشەوە و پێت وابێت ئـیتر کاری ئـاین تەواو بوە وە لەلایەکی تریشەوە ناتوانیت بە خەبات لەگەڵ خورافاتدا بەھەند وەرنەگریت و دەست لەسەر دەست داتێت و چاوەڕوانی ڕزگار بون بیت لە کۆمەڵگەی چینایەتی بکەیت بەم پاساوەی کە ڕزگاری لە ئـاین بەسراوەتەوە بەڕزگاری زەمینەکانی دوبارە بەرھەم ھێنانەوەی ئـاین .
مارکس بەم شێوەیە درێژە بە باسەکەی ئەدات “…رەخنەگرتن لە ئاین،تەوەهوم لە ئینساندا دەسریتەوە ئەشێ ئەو وەک ئینسانی پاک بوەوە لە تەوەهوم لەگەڵ وشیاریە بۆ گەواوەکەیدا بیربکاتەوە،مامەڵەبکات،وە ڕاستیەکانی لە شوێنی خۆی دانیت؛هەتا بەڵکو وەکو خۆری ڕاستەقینە بەدەوری خۆیدا بسوڕێتەوە.”لێرەدا ئێمەش لەگەڵ پێگەی گرنگی تەبلیغ و لە قاودان لەدژی ئاین و ڕاماڵینی ئاین لە ڕەخنەی مارکسدا بەرەوڕوین.بەڵام ئەم ئەم دەستەواژانە لە وەک دەرئەکەوێت ئەو مانایە ئەدەن کە گۆڕانکاری لە فکرەکاندا،گۆڕانکاری لە دەرونی ئینسان،گۆڕانکاری لە تێڕوانینی ئینسان لابردنی تەوەهوم لە ئینساندا لە ڕێگای ئاینەوە دەتوانێت گۆڕانکاری لە ڕاستیەکاندا دیاری بکات وە ئەوەی کە سڕینەوەی ئاین لە ڕێگەی خەباتی هزریەوە دەتوانرێت پێگەی ناوەندیتی ئینسان مسۆگەر بکات وە مرۆڤایەتی بکاتە خاوەنی کەرامەت و ئازادی و ئیرادە.بەڵام مارکس دەمودەست ئەوەش زیاد دەکات کە”ئاین تەنها خۆرێکی خەیاڵێیە کە ئینسان هەتا ئەو کاتەی بەدەوری خۆیدا نەسوڕێتەوە،بەدەوری ئەودا ئەسوڕێتەوە”ئەوجا پرسیارەکە ئەوەیە کە چی بکرێت بۆ ئەوەی ئینسان خۆی ببێتە تەوەرەی خۆی.ئینسان بەدەوری بیرکردنەوەو وەهمێک کە دروست کراوی خۆیەتی دورنەخاتەوە.دیل و شکستخواردوی ئەم وەهمە نەبێت.ڕۆشنگەریە لە دژی ئاینە کە ئینسان پێش دەخات بۆ ئاستیکی ئاوەها یان بارودۆخیکیتر پێویستە بۆ ئەوەی کە ئینسان بۆ ئاستێکی ئاوەها گەشە پێبدات؟ چۆن بارودۆخ و چۆن گۆڕانکاری و کام مەیدانانە پێویستن؟
باسەکەی مارکس ئەوەیە کە ئینسان ئەبێت لە بارودۆخێکدا بێت پێویستی بە “خۆرێکی خەیاڵی” نەبێت.مارکس لە کتێبێکدا “سەبارەت کێشەی جولەکە”لەدوو ئاستتدا بەشوێن وەڵام ئەو پرسیارەدا دەڕوات.هەم ڕوبەڕو بونەوە لەگەڵ ئاین،سنوردارکردنی ئاین و پاشەکشە پێکردن ولەکۆتاییدا ئازادکردنی دەوڵەت لە ئاین ویان جیاکردنەوەی ئاین لە دەوڵەت(هەمان سیکۆلاریزەکردنی پەیوەندیە سیاسیەکانی کۆمەڵگە)جێگا مەبەستیەتی وە هەم ئەوەی کە ئەو ئاستە لە ئازادی لە ئاین هێشتا ناتوانێت جێگای “خۆری خەیاڵیی”خودا بدات بە خۆری ئینسان خۆی.ئەبێت هەلومەرجی واقیعی ئینسان بگۆڕیت بۆ ئەوەی کە بتوانێت دەسەڵات وئازادی وئیرادەی ژیانی خۆی ڕێکبخان.
لە یاداشتێکدا لەژێر ناوی خاوەندارێتی تایبەت وکۆمۆنیزم”(دەستنوسەکان…)قسە لەوە دەکات کە نامۆبونی ئاینی” لە قەڵەمڕەوی ئاگایی وژیانی دەرونی ئینسانیدا ڕوئەدات لەکاتێکدا کە نامۆبونی ئابوری مەیدانی ڕاستەقینەیە”بەو ئاکامە دەگات کە” دەرچون لە نامۆبون هەردوو لایەنەکە دەگرێتەبەر”.بەڵام قوڵی باسەکەی مارکس ئەمەیە کە دەڵێت ئاین لە پەنای خێزان ،دەوڵەت،یاسا،ئاکار،زانست و هونەر پەیڕەوی لەیاسا گشتی و ئابوری دەکات.ئەوانە هەموو شێوازو چوارچێوەی دەرونی،کلتوری و سیاسی نامۆبونی ئینسانن لە خۆی.ئەمانە هەمویان بە خاوەندارێتی تایبەتەوە گرێدراون کە خۆی نیشانەی مادی و بەرچاوی ژیانی ئینسانی نامۆ بوە.مارکس بەو نەتیجەیە دەگات کە بۆ ڕزگاری لە هەموو ئەم شێوازەی لە خۆ نامۆبون لە ناویاندا ئاین ئەبێت لە بنچینەی ئەم لەخۆنامۆبونە ڕزگار بیت.ئەبێت لە خاوەن دارێتی تایبەت واتە”واتە هێنانە دەرەوەی ژیانی ئینسان لەژێر خاوەندارێتیدا”ڕزگار بێت.دەرچون لە خاوەندارێتی تایبەت مەرج وزەمینەی مادی”دەرچەنە لەهەر جۆرە لەخۆنامۆبونێک”.مەرج وزەمینەی”گەڕانەوەی ئینسان لە ئاین،خێزان،دەوڵەت وهیتر بۆ بونی ئینسانی واتە بۆ بونی کۆمەڵایەتی خۆی”یەتی.ئاشکرایە کە لەسەرمایەداریدا ئەم”گەڕانەوەی ئینسانە بۆ بونی ئینسانیەکەی”لە ڕێگەی دەرچون لە پەیوەندیەبنیاتنراوەکان لەسەر بنەمای کاری بەکرێ ،دەرچون لە خاوەندارێتی بەهای زیادە لەلایەن خاوەننانی وەسائیلەکانی بەرهەمهێنان و لە یەک وتەدا هەڵوەشانەوەی کاری بەکرێ مەیسەرە.
مارکس لەدرێژەی ئەو خاڵانەی باسکران،بە چەند ڕستەیەکی کورت لەسەبارەت بە جیاکردنەوە پەیوەندی ئاتەئیسم و کۆمۆنیسم قسەدەکات کە شوێنی خۆیەتی کە بەگرنگ وەریانگرین:”کۆمۆنیزم هەر لەسەرەتای کارەوە(ڕۆبەرت ئون)لەگەڵ ئاتەئیسمدا دەست پێدەکات بەڵام لەسەرەتاوە بەهیچ شێوەیەک کۆمۆنیسم نیە و لە ڕاستیدا هێشتا بەگشتی دابراوە.”دواین ڕستەکانی ئەم پەڕەگرافە و لەهەمان باسدا جیاوازی ئاتەئیسم و کۆمۆنیسم لەگەڵ گەڕانەوی بۆ”ئینسان دۆستی” ڕون دەکرێتەوە:…ئینسان دۆستی ئاتەئیسم لە سەرەتاوە ئینسان دۆستی فەلسەفی و دابراوە لە کاتیکدا ئینسان دۆستی کۆمۆنیسم هەم واقیعیەوە هەم ڕاستەوخۆ پشت بەستوە بەکردوە”.
مارکس وەک بیرمەندو رابەری کۆمۆنیسم،تیئۆری داڕێژەری بزوتنەوەی واقیععی چینی کرێکار بۆ گۆڕینی واقێعی بارودۆخ،دەڕات بۆ شەڕی ئەو هێێزانەی پارێزەری بارودۆخی ئێستان.لەناویاندا خورافات وئاین و کڵێسا.پێشتر لە تێزەکانی فیئورباخدا وتویەتی کە فەیسلەسوفەکانی جیهان تەفسیری دونیایان کردوە لەکاتێکدا کیشەکە لەسەر گۆڕینیەتی.هەر ئەم تێزە پایەییە لە هەڵوێست لەبەرامبەر ئایندا خۆی نیشان ئەدات.ماکس ئاتیستی قەڵمڕەوی فەلسەفە نیە. تەنها بێ خودایەک نیە.بۆ مارکس خودا ڕوخسارو بەرجەستەیی و ڕەنگدانەوەی نامۆبونی واقیعی ئینسانە لە قەڵەمڕەوی دونیای واقیعی و دەرونیە کە خۆی ڕەنگدانەوەی لە خۆنامۆبونی ئینسانە لەمەیدانی ئابوری،سیاسی، و بە شێوەی گشتی لە ژیانی مادی و واقیعیە.بناغەی ئاتەئیسمی مارکس ئینسان دۆستیە.خۆشبەختی ئینسانە.ڕێزی ئینسانە.لە ناوبردنی نامۆبونی ئینسان لە دونیایی دەرونیشدایە.بەڵام کاتێک لە خۆنامۆبونی دەرونی ئینسان بەرهەمی لەخۆنامۆبونیەتی لە قەڵەمڕەوی ئابوریدایە ئەو کاتە ئەم ڕەوتی گێڕانەوەی هەڵبژاردن وئیرادە و ئازادی بۆ ئینسانیش لە قەڵەمڕەوی مادی وئابوری تێدەپەڕێت ئەگەرچی وشیاری لە مەیدانی دەرونیش لایەنێکە لە خابات بۆ ڕزگاری لە نامۆبون لە ئابوری وسیاسەتدایە.
بیست و سێ ساڵ پاش دەست نوسەکاندا لە بەرزاییەکدا لە جەڵدی یەکەمی کاپیتاڵدا جارێکی ترجەخت لەسەر هەمان خاڵ دەکاتەوە..”کاردانەوەی ئاینی جیهانی واقیع لە زەینی ئینسانەکان تەنها کاتێک دەتوانێت لە ناو بچێت کە پەیوەندی عەمەلی ژیانی ڕۆژانەی(نێوا ئیناسن و ئینسان ،ئینسان و سروشت)بەشێوەکی ڕون و لۆژێکی لەسەریاندا دەرکەوێت.”ئاین ڕوپۆشێکە کە دراوە بە سەر ڕاستی پەوەندیە سەرەوخوارەکانی نێوان ئینسانەکاندا.ڕوپۆشێک کە ڕوخساری ڕاستەقینەی نەک تەنها دەشارێتەوە بەڵکو پاساوی ئەدات.ئەبێت ئەم ڕوپۆشە بخەینە لاوە وە ئەو ڕوخسارە واقیعیە نیشان بدەیت.ئەم ڕوداوە ڕوناداتئەم”ڕوپۆشە لە ڕوی پروسەی ژیانی کۆمەڵایەتی ،بەمانای،ڕەوتی بەرهەمهێنانە مادیەکەی ،داناتەپێت مەگەر کاتێک کە بەرهەم هێنان بەدەست کۆمەڵی ئینسانە ئازادەکان ئەنجام بدرێت وە لە ژێر کۆنترۆڵی ئازادانەو بەرنامە ڕێژی ئەواندا بێت”.
هەموو باسەکەی مارکس ئەوەیە کە ئینسان لە دونیای واقیعی و ئابوریدا بێ ئیرادەیە وئاین لە خۆنامۆبونی ئینسان و بێ ئیرادەیی لە ژیانی دەرونیدا کە خۆی ڕەنگدانەوەی لە خۆنامۆبون و بێ ئیرادەی ئینسانە لە ژیانی واقیعی و ئابوریدا.ناتوانیت لەم نامۆبونە لە جیهانی عەقڵی و دەرونی ڕزگاری بیت مەگەر لەگەڵ ڕزگاربون لە دونیای ڕاستەقینە و ئابوریدا.تەنها لە ڕێگەی ڕزگاربون لەم دونیا نامۆیە واقیعیە “هەموو ئازادی” کە لە ڕوانگەی مارکسەوە” بریتیە لە گێڕانەوەی جیهانی ئینسان و پەیوەندی ئینسان بە ئینسان خۆیەوە”یە وەدی دێت و هاوڕێ لەگەڵ ئەو ئینسانەدا لە زنجیری تەوەهموماتی ئاینی ڕزگاری دەبێت.لە دەستی سومبوڵی بێ ئیرادەی واتە خودا ڕزگاری دەبێت.لە دیلی مخلوقی خۆی ڕزگار دەبێت .هەر بەو ئەندازە کە ئینسان ئیرادەی دونیای خۆی بەدەستەوە دەگرێت و ئیرادە لە خودا دەسەنێتەوە.بەڵام پەیوەندێکی دوو لایەنەی نیوان خەبات لەگەڵ خوداو بارودۆخێک کە خودای بەدیهێناوە هەیە.خەبات لەگەڵ خورافەتی خودا لایەنێکی گرنگە لەخەبات بۆ لەناوبردنی بارودۆخێکە کە خودای خولقاندوە.لەگەڵ ئەوەشدا ڕزگاری تەواو لە تەوەهمی خودا پێویستی بە ڕزگاری تەواوە لە بارودۆخێک کە پێویستی بە وەهمی خودایە.
ئەبینین کە ئاتەئیسمی مارکس لایەنێک و ڕوخسارێکە لە بزوتنەوەیەک وجەنگێکی هەمەلایەنەی هزری،سیاسی وچینایەتی لەگەڵ ئەو پەیوەندیانەی کە ئاین ژێرخانی هزری وئایدۆلۆژی و بنەما جیانەکراوەکەیەتی.

سیامەک بەهاری:لە دواین پرسیاری ئەم بەشەدا ئەمەوێت قسە لەبارەی بۆچونی مارکس سەبارەت بە جیایی ئاین لە دەوڵەت وکۆمەڵگەی سیکۆلاروە بکەین.بۆچونی مارکس چیە سەبارەت بە سنوردار کردن ئاین لە چوار چێوەی هەر ئەم نیزامەی کە پێوستی بە ئاینە؟

موحسین ئیبراهیمی: ئەزانین کە مارکس بەتنها کێشەی ڕەخنەی فکری لەدونیای ئێستادا نیە.مارکس شرۆڤەکارێکی بێلایەنی جیهان نیە.بیرمەندی بزوتنەوەیەکە کە دەیەوێت دونیا بە شێوەیەکی وشیارانەو چالاکانە بگۆڕێت و ژێرەو ژوری بکات .ئەیەوێت چینی کرێکار کە بەرجەستەیی نامۆبونی ئینسانە لەتواناییەکانی خۆی لە کۆمەڵگەی سەرمایەداریدا بکاتە خاوەنی ئیختیار لە ژیانی خۆی و لەو ڕێگەیەشەوە هەموو ئەندامانی کۆمەڵگە بکاتە هاوڵاتیانی خاوەن هەڵبژاردن وژیانیان بگۆڕێت.ئەیەوێت ئازادی وئیختیار بۆ ئینسانیەت بگەڕێنێتەوە .لێرەدا بوار نیە کە بەدریژی سەبارەت بە دەوری ئاین واقیعی ئاین لەسەردەمی مارکسدا قسەبکەین.بەڵام هەر بەوشێوەی کەلە لەوەڵامی پرسیارەکانی پێشودا وتم لەسەر دەمی ژیانی مارکسدا ئیتر هەواڵێک نیە لەو ڕۆشنگەرایانەی کە خەباتیان بۆ بەرگری لە “ئازادی ویژدان” دەکرد لە سەدەی هەژدەیەمدا. ئەوان”ڕۆژانی هەینی گۆشتیان نەدەخوارد وە لە مەراسیمی یەکشەمەکاندا لەسەر شوێنە تایبەتیەکانیان دادەنیشتن”وە بەگشتی “نێوانیان لەگەڵ ماتریالیزمدا تێکچوە”.خەبات لەدژی خودا و خورافەتی ئاین کەوتوەتە ئەستۆی چینی کرێکارو کۆمۆنیسم.مارکسی سەدەی نۆزدە،سەدەیەک کە چینی کرێکار لە ڕوی سیاسیەوە لە پێگەیەکدایە کە مارکس بەیاننامە خەباتکارانەکەی لە مانیڤێستی کۆمۆنیستدا ڕاگەیاندوە،هەم ئەشیەوێت ژەهری ئاین لە هەموو گۆشەکانی ژیانی ئینساندا بسڕێتەوەو ئەوەش زانراوە کە گەیشتن بەم ئامانجە لە چوارچێوەی ڕژێمێکدا کە بیناکەی لەسەر لەخۆنامۆکردنی کرێکارو بەشوێنیدا هەموو ئینسانیەت ڕاوەستاوە مەیسەر نابێت.بەم مانایە مارکس لەهەمان چوارچێوەی نیزامی ئێستادا هەوڵی پاشەکشە پێکردنی ئاین و کۆتایی هێنان بەدەستی خوێناوی لە ژیانی ئینساندادەدات.
لە کتێبی”شەڕی ناوخۆی فەرەنسادا”،مارکس لە ئاماژەیەکی کورتدا وەک پشتیوانی لە هەنگاوەکانی کۆمۆنەی پاریس لە دژی ئاینی ڕێکخراو ئەم خاڵانە بەرجەستە دەکات.کۆمۆنە پاش هەڵوەشاندنەوەی سوپاو پۆلیس وەک دوو دامەزراوەی سەرکوتگەری فیزیکی، دەڕوات بەشوێن وەسیلەی مەعنەوی سەرکوت واتەکلێساو قەشەکان. بە فەرمانی کۆمۆن جیایی کەنیسە لەدەوڵەت بەکردەیی کرا.دەستبەسەر موڵکەکانی کڵێساداگیرا وقەشەکان ڕەوانەی جیهانی ئارامی تایبەتی خۆیان دەکران هەتا بە خێرو سەدەقەی باوەڕداران بژین.دەستی کەنیسە لە دستێوەردان لە کاری پەروەردە کۆتا ئەکرێت،وە ،وە هەموو دامەزراوە پەروەردەیەکان بەخۆڕایی دەخرێنە خزمەت هەموو هاوڵاتیانەوە.
لە دیدی مارکسەوە،هەنگاوی لەم شێوەیە لە ڕاستای سیکۆلاریزەکردنی کۆمەڵگەو کردنە دەرەوەی ئاین لە فەرمانڕەوایی دەوڵەت ودامەزراوە گشتیەکان لە چوارچێوەی نیزامی ئێستادا هەرچەندە گرنگ و شیاوی ئەنجامدانە بەڵام بەس نیە.ئاین دەتوانرێت وەک کاری تایبەتی ئینسان ڕاگەیەنرێت بەڵام ئەم کەسانە هێشتا لە کۆیلایەتی ودیلی هزری ودەرونیدا دەمێننەوە.”دەوڵەت دەتوانێت خۆی لە سنورداریەک ئازاد بکات،بێ ئەوەی کە بەڕاستی ئینسانەکانی لەو سنورداریە ئازادکرد بێت”.دەوڵەت دەتوانێت لە سنورداریەکانی ئاین ڕزگار ببێت.لە وتەیەکدا”ئازادی دەوڵەت لە ئاین،ئازادی ڕاستەقینەی ئینسان نیە لەئاین”.لە بارودۆخێکی وادا ئینسان ڕزگاری نابێت لە ئاین بەڵکو ئازادی-بەدەربرێنێکی وردتر ئازادی ئاین وبێ ئاینی-بەدەست ئەهێنێت.
ئەوسا ئەگەر سنوردارکردنی ئاین،دورخستنەوەی و کردنی بە کاری تایبەتی بێت هێشتا ئازادی ڕاستەقینەی ئینسان خۆی نیە لەئاین،بەچ شێوەیەک دەتوانێت بەیەکجاری ڕزگاری بێت لە ئاین؟ ئایا نابێت لە هەمان قەڵەمڕەوی تایبەتیدا بە شوێن ئایندا بڕۆیت و لەو قەڵمڕەوەشدا ژەهرەکەی پاککەیتەوە؟
لایەنێکی تری کۆمەڵگەی سیکۆلار ئەوەیە کە گرنگە لە هەمان کۆمەڵگەدا درێژە بدەیت بە خەباتی هزری وڕەخنەگرانە لە دژی ئاین شێلگیرانە.بەدیدی مارکس نەک تەنها ئەبێت ئەدەبیاتی ئاتەئیستی ڕۆشنگەرانی سەدەی هەژدەیەم بەفراوانی بڵاوبکرێتەوە بەڵکو ئەو تەئکید لەسەر گرنگی خەباتی وشیارانەی حزبی کۆمۆنیست لە دژی ئاین دەکاتەوە.لە ڕەخنە لەبەرنامەی گۆتادا لە بەشی “ئازادی ویژداندا” بەرزاییەکی کورت هەیە کە بەیانی هەڵوێستی ڕاستەوخۆی حزبە بەرامبەر بەئاین نیشان ئەدات:
ئەگەر لەو سەردەمەدەمەی خەباتی کلتوری بوینایە Kulturkampf (ئاماژەیە بۆ هەنگاوەکانی بیسمارک لە دژی ئەو حزبە کاتۆلیکانەی کە پاریزەری خاوەن زەویەکانی باشوری ڕۆژئاوای ئەلمانیا بون)خەریکی ئەوە بوین کە جارێکی تر دروشمەکانی لیبرالیسم بهێنینەوە یاد،لەبنەڕەتدا شتیک بەو ناوەرۆکەوە دروست دەبوو:هەرکەس ئەبێت بتوانێت بەبێ دەستێوەردانی پۆلیس پێویستییە ئاینیەکانی بە ئەنجام بگەیەنێت بەڵام لەم بارەیەوە،حزبی کرێکاران ئەبێت لانی کەم،تێگەشتنی بۆ ئەم خاڵە وەبیر بهێنایەتەوە کە کۆتایی ڕاستەقینەی واتای بۆرژوازی”ئازادی ویژدان” شتێک نیەجگە لە ڕوقایمی لەبەرامبەر هەموو جۆرو بەشەکانی ئازادی ویژدانی ئاینی وە ئەم حزبە بە بەشی خۆی هەوڵ ئەدات هەتا ویژدان لە تارمایی ئاین ڕزگار بکات.
پێویستە لێرەدا خاڵێکی تریش ڕونکەینەوە کە بۆ مارکسی ئازادیخواز تەنانەت لە قەڵەمڕەوی ڕزگاری لە کۆنترین زنجیری گەردنی مرۆڤایەتی واتە ئاینیش شوێنێک نیە بۆ سەرکوتی فیزیکی.
تەئیدکردنی هەنگاوەکانی کۆمۆن و پیداکردی لەسەر هەڵسوڕانی ئاتەئیستی حزب(ئاشکرایە کە قسەی لەسەر حزبێکە کە ڕەنگدانەوەی بزوتنەوەی ڕاستەقینەیە بۆ ڕزگاری لە کاری بەکرێ،واتە کۆمۆنیزمە)هیچ پەوەنیەکی بە گۆڕینی ئاتەئیسمەوە نیە بەئایدۆلۆژی دەوڵەت.دەوڵەت ئەرکێتی کە هۆش وڕۆحی هەموو کۆمەڵگە بەتایبەت منداڵان لە کۆمەڵگەدا لە هێرشی ئاین بپارێزێت؛دەوڵەت ئەرکێتی پێداویستیەکانی کۆمەڵگە بۆ بڵاوکردنەوەی زانست وڕزگاری کۆمەڵگە لە خورافات لە ئەستۆ بگرێت؛دەوڵەت بەرپرسە لەوەی تەنانەت لەگەڵ هێزی سەرکوتدا بچێت بەدوای هەر ڕێکخراوێکی ئاینی کە بەکردوە هێرش ودەستدرێژی دەکەنە سەر ژیان وگیانی خەڵکی بەڵام دەوڵەت نابێت و ناتوانێت بە سەرکوت بڕواتە سۆراغی ئاین وەک باوەڕ.
ئەنجلس لە ساڵی ١٨٧٤ کە هێشتا مارکسیش لە ژیاندا بوو لە ڕەخنە لە کۆمۆنارە بلانکیستەکاندا کە بەڕواڵە”لەپەیوەند بەنکوڵی کردن لە بونی خوداوە توندڕەوتر لەوانیتر مامەڵە دەکەن”ئەڵێن بلانکیستەکان لەم بارودۆخەدا ئەیانەوێت کە خوداوەند وەکو ١٧٩٣،بەهۆی حوکم وبڕیارێکەوە لەناوبەرن:”لە کۆمۆندا جێگایەک نیە بۆ قەشەکان وئەبێت هەر جۆرە کۆبونەوەکی ئاینی وهەرجۆرە ڕێکخستنێکی ئاینی قەدەغە بکرێت.”ئەنجلس ئەمە وەک” فەرمانی مفتی”تێدەگات وە ناڕازیانە دەڵێت کە”تەنها خزمەتێک دەتوانرێ لە بەرامبەر خودا ئەنجام بدرێت،ئەوەیە خوانەناسی وەکو مەسەلەیەکی باوەڕی بکەێتە ئیجباری”.ئەنجلس لە”دژی دۆهرێنگ”یشدا زۆر لێبڕاوانە ئەو بۆ چونەی دۆریگ کە لە کۆمەڵگەی سۆسیالیستیدا ئاین قەدەغە بکرێت ڕەد دەکاتەوە.
لە کۆتایی ئەم دیمانەیەدا بەکورتی ئەوە زیاد بکەم کە هەموو ئەم باسانە بەبێت تەئکیدکردنەوە لە خاڵێکی گرنگ نوقسانە.دەوری تلیاکی ئاین تەنها یەکێک لە کارکردەکانی ئاینە.بەڵام ئاین کاریگەری تریشی هەیە.دەتوانێت دەست بخاتە سەر دواکەوتوترین بەشەکانی کۆمەڵگەو وهانیان بدات تا دەست بەرن بۆ کاروکردەوەی سەر سوڕهێنەرو ترسناک.لەو جێگەیەدا ئەم ئەفیونەی ئاین کارساز نیە و جەماوەری ستەمدیدە لە شوێنی ئاهی ئاین لە دژی خودی ستەم سەرکەشی دەکەن شمشێری ئاین دەگؤڕدرێت.هەموو ئەو گروپە ئاینیانەی کە هەتا ددانیان چەکدارن وخۆرهەڵاتی ناوەڕاستیان غەرقی ئاگرو خوێن کردوە بەکردوە ئەیانەوێت هەر ئەو کارە ئەنجام ئەدەن کە ئەفیونی ئاین دەرەقەتی نەدەهات وە.تێکشکاندنی هەوڵ و ناڕەزایەتی وجوڵانەوەی جەماوەری خەڵکێک کە بڕیاریانداوە لە جیاتی چاوەڕوانی هەنگوین وشیر لەو دونیا ژیانیان لەم دونیا باشتر بکەن.دەوری ئیسلام لە دونیای هاوچەرخ وگەشەی ئاتەئیسمی دژی ئیسلامی لە دونیای ئیسلام لێدراودا خۆی بابەتێکی درێژە کە ئەبێت لە دەرفەتێکی تردا دەستی بۆ بەرین.

ماویەتی …..
١٨\٥\٢٠٢٠