دروستبوونی جیهان و ڕۆماننووسی خەیاڵی زانستی – بەشی دووەم – … د. گۆران سەباح
ڕۆمانی خەیاڵی زانستی (خەز) لە ئەدەبی کوردیدا تا ئێستە بایەخی نییە و جێی نەبووەتەوە. بۆ؟
دروستکردنی جیهانێکی خەیاڵی و زانستی کارێکی ئاسان نییە. بێ لە بنچینەی زانستی، دەبێ شوێن و کارەکتەر و دیالۆگ و کولتور و تەنانەت ناوەکانیش لەگەڵ جیهانەکە بگونجێن (ستێفن، ١٩٩٦).
دروستکردنی جیهانێک، جیاواز لە واقیع، بەرزترین فۆرمی داهێنانە. هەندێ جار جیهانە نوێیەکە دوای چەند ساڵێک کۆن دەبێت. وەک ویڵیەم گیبسن لە نیۆرۆمانسەردا، ئەو دەمەی باسی ئینتەرنێتی دەکرد، زۆر شتێکی نوێ بوو، وا خەریکە کۆن دەبێت (ماکافری، ٢٠٠٧).
ڕووداوەکانی ڕۆمانی (دایڤێرجنت)ی ڤیڕۆنیکا ڕۆس لە داهاتوو ڕوو دەدەن. کۆمەڵێک ڕێسا و یاسا هەن لە کولتوری جیهانەکە. دوای ئەوەی شیکاگۆ وێران دەبێت، ئەو مرۆڤانەی دەمێننەوە، بە پێی توانستیان، بەسەر پێنج کەرتدا دابەش دەکرێن. هەر کەرتە و ڕێسای خۆی هەیە.
لە ڕۆمانی (دوون)ی فرانک هێربەرت، شوێن بیابانی هەسارەی (ئاڕاکیس)ە و کولتور و ڕێسای خۆی هەیە. تفکردن لەسەر مێز لەوێ ئەوپەڕی شەڕەف و ڕێزگرتنە، چونکە لەو بێ ئاوییەدا ئەوپەڕی قوربانیدانە ئاو لە دەمتدا بێنیە دەرەوە. لە ٢٠٠٣دا، بە پڕ فرۆشترین ڕۆمانی خەز دانرا لە جیهان (مات، ٢٠٠٥).
لە ڕۆمانی “زە لێفت هاند ئۆف دارکنێس”ی ئورسولا گین، خەڵکی سەر هەسارەی گێسەن ڕەگەزی جێگیریان نییە، کولتوری جیاوازیان لەوەی مرۆڤ هەیە. (ئای) مرۆڤێکە، خەڵکی هەسارەی (تێڕا)یە و بە مەبەستی خزمایەتی دەچێتە ئەوێ ، بەڵام ژیان و کولتوریان جیاوازە و تووشی گرفت دەبێت. ٣٠ جار لە چاپ دراوەتەوە، سێیەم باشتیرن ڕۆمانە پاش (دوون) و (کۆتایی منداڵی)ی ئارسەر کلارک.
ڕووداوەکانی ڕۆمانی یەکەمم بە ناوی (شاخوێنبەری سەرکردە) لە ناو منداڵداندا ڕوو دەدەن، لەوێش کۆمەڵێک ڕێسا هەن. هیمۆگلۆبین و شاخوێنبەر و ئەندامانی ناوەوەی لەش کارەکتەرن، پەنکریاس و دڵ و جگەر و چاو شوێنن. ڕۆمانەکە تێکەڵەیەکی توخمی خەز و فەنتازیایە.
(زە مێیز ڕەنە)ی جەیمس داشنەر (٢٠٠٩)، جیهانێکی خەیاڵییە، کۆمەڵە گەنجێکن تاقیکردنەوەیان لەسەر دەکرێت، بە ئاستەمترین ئاستەنگدا تیدەپەڕن، تا مێشکیان بخەنە کار بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆ نەخۆشیێکی درمی ئەو سەردەمە.
ئەم خەزانەی سەرەوە زنجیرە ڕۆمانن و کراونەتە فیلمیش، هاوکات، بواری زانست و ئەستێرەناسیش سوودیان لێ دەبینن. بۆ نموونە، ئەو بیرۆکە و ناوانەی لە ڕۆمانی (دوون)دا بەکار هاتوون، کەڵکیان لێ وەرگیراوە بۆ توێژینەوە لەسەر هەسارەکانی تر (جێنیفەر، ٢٠٠٩). ئەی خەزی کوردان؟ دەزانم بەراوردکردنی ئێرە و ئەوێ لە گەلێ ڕووەوە ناهاوسەنگە، بەڵام پرسیارەکە شایەنی بەرسڤێکە.
ڤیڕۆنیکا ڕۆس تەمەنی ٢١ ساڵ بوو کاتێ ڕۆمانی (دایڤێرجنت)ی نووسی. ڕۆمانەکە ٣٢ ملیۆن دانەی لێ فرۆشرا لە جیهان. پڕفرۆشتیرن ڕۆمانی ٢٠١١ بوو. من تەمەنم ١٩ ساڵ بوو کاتێ لە ٢٠٠٢ ڕۆمانی ( شاخوێنبەری سەرکردە)م نووسی، یەک خانە بۆی چاپ نەکردم، خوا خێری کاروان ئاکرەیی بنووسێت لەسەر ئەرکی خۆی لە ساڵی ٢٠٠٥دا چاپی کرد. چاپی دووەمم لە ٢٠١٠دا لەسەر ئەرکی خۆم بوو. بە هەردوو نۆرەی چاپ و کۆپیکردن سێ هەزار دانەی لێ فرۆشرا، بەڵام من لە کوردستان دەژیم و ڤیڕۆنیکاش لە ئەمریکا. من دەزگای سەردەم و ئاراس و ئەندێشە و موکریانیم هەبوو، ڤیڕۆنیکا پەنگوین ڕاندەم هاوس و هارپەکۆلین و سایمن ئاند چەستەری هەبوو. من ڕۆژنامەی خەبات و کوردستانی نوێ و ڕووداوم هەبوو، ڤیڕۆنیکا نیویۆرک تایمز و واشینگتن پۆستی هەبوو. من جەبار جەمال، عەتا محمد، سابیر ڕەشید، عەزیزی مەلای ڕەش، بەختیار عەلی و شێرزاد حەسەنم هەبوو، ڤیڕۆنیکا جەیمس پاترسن، ستێفن کینگ، دان بڕاون، جۆن گریشام، ئەیمی تان و جومپە لاهیری هەبوو. دەستیان گرت و یارمەتیان دا، هاوڕێیەتییان کرد و هانیان دا.
دایڤێرجنت و شاخوێنبەری سەرکردە، دوو ڕۆمانی خەیاڵی زانستین. من و ڤیڕۆنیکا دوو جیهان و کولتوری جیامان دروست کرد. ڕۆماننووس و ڕەخنەگرە گەورەکانی ئەمریکا پێشوازییان لە جیهانەکەی ڤیڕۆنیکا کرد و بە داهێنانیان ناو زەند کرد. ڕۆماننووس و ڕەخنەگرانی کورد هەر ئاوڕیشیان لێ نەدامەوە، هەر باسیشیان نەکرد، نە بە چاک نە بە خراپ. دکتۆر فەرهاد پیرباڵ نەبێ، پێشەکی بۆ نووسی.
بۆیە ڤیرۆنیکا بەشی دووەم و سێیەمی دایڤێرجنتی نووسی. ئێستە زیاتر لە دە ڕۆمانی هەیە و پێشەنگە. منیش لە پاشم دا و بۆ ماوەیەک وازم لە نووسین هێنا. خانەکانی چاپ هەر بە کلاسیک فێرن و خەز بە ڕۆمان نازانن. دەبێ زۆر هاوڕێت بن، یان دەبێ واستە بکەیت، یانیش دەبێ برای دۆستۆفسکی بیت، تا ڕۆمانێکت بۆ چاپ دەکەن.
بۆیە حاڵی ڕۆمانی کوردی، بەتایبەتیش خەز، وا وێرانە.
گۆران سەباح دکتۆرای لە بواری ڕۆژنامەوانی و نووسیندا هەیە لە زانکۆی کانزەس لە ئەمریکا. سێ ڕۆمانی (شاخوێنبەری سەرکردە، ترس و ڕق، دووی سوور) بە ئینگلیزی و کوردی چاپ کراوە. سکۆلەری فوڵبڕایتەرە، هەڵگری خەڵاتی باب سیگمان و کاڵدەر پیکێتی ئەمریکییە لە بواری ڕۆژنامەوانی و نووسیندا.
———————————-
سەرچاوەکان
Blue, Jennifer (August 4, 2009). “USGS Astrogeology Hot Topics: New Name, Descriptor Term, and Theme Approved for Use on Titan.’ Retrieved on June 5, 2020.
Hanson, Matt (2005). Building Sci-fi Moviescapes: The Science Behind the Fiction. Gulf Professional Publishing
McCaffery, Larry. “An interview with William Gibson”, retrieved June 1, 2020. From cyberpunk.ru.
Stephen Gillet (1996). World-Building. WF Media: NY
