Skip to Content

دەستێوەردانى هەرێمیى لە کاروبارى عێراق و رەنگدانەوەى لەسەر کورد.. نووسینی: ستیڤان شەمزینی

دەستێوەردانى هەرێمیى لە کاروبارى عێراق و رەنگدانەوەى لەسەر کورد.. نووسینی: ستیڤان شەمزینی

Closed
by كانونی دووه‌م 27, 2021 General, Opinion

لەو ساتەوەختەوەى دەوڵەتێک بە ناوى عێراق لەسەر ئەتڵەس جێگەیەکى گرتووە، وڵاتانى ناوچەیى راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەرییان هەبووە لەسەر کۆى ئەو رووداوە سیاسییانەى لەم وڵاتەدا سەریانهەڵداوە، ئەم کاریگەرییە لە سادەترین هاندانەوە دەستیپێکردووە تا پشتیوانیکردنى بزووتنەوە چەکدارە یاخیبووەکان لە چەندین قۆناغى جیاجیادا. هەموو ئەو رووداوانەى لە عێراقدا قەوماون و ئاڕاستەى سیاسیى و دەوڵەتدارییان گۆڕیوە بێ پاڵپشى دەرەکى و ناوچەیى نەبوون، هەر لە کۆدێتاى چواردەى گەلاوێژى ساڵى (1958)ەوە بیگرە تا هاتنە سەرکاری بەعسییەکان و کۆتایى هاتنیان لە بەهارى ساڵى 2003دا. وردتر تەشخیسى حاڵەتەکە بکەین، بەدەر لە وڵاتانى زلهێزى رۆژئاوایى و جیهانى، دەوڵەتانى نزیک و دراوسێش لە چەشنى تورکیا و ئێران و سوریا بەردەوام کارتێکردنیان لەسەر دۆخى هەڵکشاو و داکشاوى ناوخۆى عێراق هەبووە و لە هەندێک ماوەشدا بە فۆرمى راستەوخۆ دەستێوەردانیان کردووە لە کاروبارەکانیدا، بۆ وێنە ئێران لە ساڵانى 1961-1991 (جگە لە یەک دوو ساڵى دواى نسکۆى ساڵى 1975) یارمەتى راستەوخۆى جووڵانەوەى چەکداریى کوردى داوە لە دژى رژێمى عێراق، سوریاش هەر بە هەمان شێوە تا ئەو ئەندازەیەى پارتێکى بەهێزى وەک (ى.ن.ک) لەو وڵاتەوە یەکەمین مانیفێستۆى دروستبوونى خۆى بڵاودەکاتەوە و هەر بە چەکى ئەو وڵاتە مەفرەزە سەرەتاییەکانى چەکدار دەکات بۆ جەنگێکى نەبڕاوەى پارتیزانیى. دەستێوەردانى هەرێمى لە ماوەى 85 ساڵى تەمەنى دەوڵەتى عێراقدا رووخسارێکى سیاسیى نامۆ نییە، تەنێ هەر ئەوەیە بە پێى لاوازیى و بەهێزیى دەوڵەتى لەسەر کارى عێراق گۆڕان بەسەر رێژە و قەبارەى دەستێوەردان و کارتێکردنى وڵاتانى دراوسێدا هاتووە.

حکایەتەکانى پارت دروستکردن لە عێراقدا لەلایەن دەزگاى ساواکى پێشوو و ئیتلاعاتى هەنووکە و میتى تورکى و هەواڵگریى سوریاوە حکایەتێکى دوور و دێژە و لە چیرۆکى هەزار و یەک شەوە دەچێت و هێندەش وتراوەتەوە زانیارییەکە گەیشتۆتە لاى منداڵان یان نەوەى تازە پێگەشتووش. بەڵام دەستێوەردان لە دواى ساڵى (2003)ەوە هەموو سنوورێکى عەقڵانى و هەموو لۆژیکێکى سیاسیى تێپەڕاندووە، ئەمەش بەهۆى ئەوەى عێراق سیادەى خۆى لە دەستداوە و دەسەڵاتێکى داگیرکەرى نامۆ بە فەرهەنگى عێراق سەرکردایەتى وڵاتى وەئەستۆوە گرت. ئەم دەرفەتە زیاتر دەرگاى خستە سەر پشت بۆ دەزگاکانى هەواڵگریى وڵاتانى هەرێمیى تا رۆڵیان هەبێت لە عێراقدا و لە رێگەى باند و پارت و دەستە و تاقمى جۆربەجۆرەوە مەرامە سیاسییەکانیان لەڕێى ململانێکردن لە بەستێنى عێراقدا مسۆگەر بکەن. هەر لە سەرەتاوە و بە پلەى یەکەم ئێران و سوریا هەوڵى دەستێوەردانیاندا، تورکیا و سعودیەش بە پلەیەکى دواتر کەوتنە خۆ ئامادەکردن بۆ خۆ هەڵقورتاندنە کاروبارى ناوخۆى عێراق و راگرتنى باڵانسى سیاسیى و هێز لە رێگەى ئەو هاوکێشانەى لە ناو عێراقدا دەبێت هاوسەنگ بکرێنەوە.

رەنگبێ دەستێوەردانى ئەو وڵاتانە و یارمەتیدانى یاخیبووە چەکدارەکان لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوە فاکتۆرى هەرە سەرەکى ئەو خوێنبەربوونە سامناکە بێت لە لاشەى عێراق و فاکتۆرى بنەڕەتیش بێت لە زیاتر بەهێزبوون و هورژمهێنانى ئەو بزووتنەوە رەگەزپەرست و تیرۆریستەى لە ژێر ناوى مقاوەمەدا خۆى بەیان دەکات، رووەکەى ترى ئەم پرسەش ئەوەیە شەقام و ئاڕاستەى سیاسیى عێراق دابەشبووە بەسەر ئەجینداى وڵاتانى دراوسێ و هەر لایەنێکى سیاسیى کارێکتەرێکە ئەداى بەرژەوەندیی و سیاسەتى دەوڵەتێکى ناوچەیى دەکات وەک لەوەى خۆى جووڵانەوەیەکى سیاسیى سەربەخۆ و خاوەن بڕیارى خۆی بێت. بە گشتیى لەوەتى عێراق هەیە هیچ کات هێندەى ئەمڕۆ جادەى عێراقى نەبووەتە مەیدانى تەراتێنى دەزگا هەواڵگرییە بیانییەکان و هێندەش دەستى دەرەکى ئاوەڵا نەبووە لە وێرانکردنى وڵاتەکەیدا، چوون بەدەر لەو قەیرانە مرۆییەى لە رێى کوشت و بڕەوە دروست بووە، کۆچ لە عێراقدا گەیشتۆتە راددەى سیحر و کولتوورى وڵات وێران کراوە و ژێرخانى ئابوورى هەڵتەکێنراوە، کتێبخانەکان سووتێنران، زانکۆکان پەکیان کەوتووە، فەرمانگە دەوڵەتییەکان و مۆزەخانەکان تاڵان کراون، هەرچى شوێنەوارى عێراق هەیە هەر لە سۆمەرییەکانەوە تا دەگاتە چاخە تازەکان هەموو دزراون، بەم هۆکارەش گەڕاندنەوەى عێراق بۆ دۆخى پێش جەنگ دەکاتە ئەرکێکى قورس، قورستر و سەرکێشانەتر لە دۆزینەوى ئەمەریکا لەلایەن دەریاوانى چەلەنگ (کریستۆڤەر کۆڵۆمبۆس).

ئێران
وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا ئێران هیچ کات بە تایبەتى لە دەیەى شەستەکانى سەدەى رابردوو بە دواوە بێ رۆڵ نەبووە لەسەر بارودۆخى سیاسیى و ئابوورى لە عێراقدا. لەگەڵ هاتنە سەرکارى کۆمارى ئیسلامى ئێران و هەڵگیرسانى جەنگى هەشت ساڵەى نێوان عێراق- ئێران (1980-1988)، ئێران پەرۆشانەتر لە جاران بیرى لە رۆڵى خۆی کردەوە لە عێراقدا بە تایبەتى کاتێک عێراق وەک نەیارێکى سەر سەخت بەرەو رووى دەوەستێتەوە، یارمەتیدانى بزووتنەوەى چەکداریى کورد بە درێژایى دەیەى هەشتا و نەوەدەکان و دروستکردن و بەهێزکردنى ئۆپۆزیسیۆنى شیعە مەزهەب لە خوارووى عێراق دەچنە ناو چێوەى هەمان ئەو ئەجیندایەى ئێران لەمەڕ عێراق هەیبوو. لە قۆناغەکانى دواتریشدا کاراتر لە قەبارەى دەستێوەردانى عێراقى لە کاروبارى ناوخۆى ئێراندا، ئێران بەردەوام چەندان کارتى بەدەستەوە بووە بۆ دەستێوەردان لە عێراقدا یان هەر هیچ نەبێت بۆ کێشە خوڵقاندن بۆ رژێمى بەعس و سەدام حسێن. لەگەڵ ئەوەى ئەو شانۆییەى لە 9/4/2003دا لە ناوجەرگەى بەغدادى پایتەختى عێراقدا نمایشکرا، مەرگى دوژمنێکى لە مێژینە و ترسناکى ئێران بوو، بەڵام ئێران جیا لەوەش ویستى رۆڵى هەبێت لەسەر لەنوآ داڕشتنەوەى عێراق تا دەسەڵاتێک لەم وڵاتەدا بێتەسەر شانۆى سیاسیى لانیکەم دۆستى ئێران بێت و تاران لە پەنایدا هەست بەدڵنیایى و ئارامیى بکات، لە هەمان کاتدا رۆڵى ئەمەریکا لە عێراق و دروستکردنەوەى دەوڵەت و دامەزراوە عێراقییەکاندا لاواز بکات. ئێران جگە لەوەى دۆستە دێرینەکانى (جەعفەرى- مالیکى) یەک لە دواى سەرۆکایەتى عێراق بەدەستەوە دەگرن، هێشتا بەشێوەى جیاواز بەردەوامە لە هاریکارییکردنى بزووتنەوە توندڕەوە شیعەکان بە تایبەتى باڵى سەدر بە سەرۆکایەتى موقتەدا سەدر، کە دەکرێت بڵێین ئەم بزووتنەوەیە نوێنەر و پارێزگارى شێلگیرى بەرژەوەندییەکانى ئێرانە لە عێراقدا.

پێش چوار مانگ سەرچاوەیەکى ئاگادار کە نەیویستووە ناوى خۆى ئاشکرا بکات لەسەر تۆڕى ئینتەرنێت ئاماژە بۆ ئەوە دەکات چەندین کەسایەتى ئاینیی غەیرە عێراقى دەستیان هەیە لە پێکهێنان و دروستکردنى چەندین گروپى ئاینیى توندڕەو لە باشوورى عێراق و هاوکاریى داراییان دەکەن و چەک و تەقەمەنیان بۆ رەوانە دەکەن و بیرى نەخوازراویان لەنێواندا بڵاو دەکەنەوە. سەرچاوەکە دەڵێت: گروپە ئاینییە توندڕەوە شیعە مەزهەبەکان لەلایەن کەسایەتییە ئاینییەکانى دەرەوەى عێراقەوە هاندەدرێن، بەمەبەستى نانەوەى پشێویى لەناو عێراقدا بۆ ئەوەى پرۆسەى سیاسیى هەرەس بهێنێت و شەڕى مەزهەبى و تائیفى لە نێوان پێکهاتە جیاجیاکانى عێراقدا بەرپابێت. چەندان بەڵگەى دروست لە بەردەستى (CIA) و هێزەکانى هاوپەیماناندان دەربارەى قەبارەى یارمەتیدانى یاخیبووە چەکدارەکانى ناو عێراق لەلایەن ئێرانەوە، تا ئەوەى لە مانگى شوباتى ئەمساڵدا (2007) رۆژنامەى (واشنتۆن پۆست)ی ئەمەریکی راپۆرتێکى گرنگی بڵاوکردەوە لە ژێر تایتڵى (یارمەتییەکانى ئێران بۆ چالاکییە کوشندەکانى ناو عێراق)، لە راپۆرتەکەدا هاتووە: ئێران ئامێرى تەقینەوەى TNT و رۆکێت و جۆرەها چەکى تر دەداتە عێراقییە یاخیبووەکان بۆ کوشتن و بریندارکردنى سەربازەکانى ئەمەریکا و هاوپەیمانانەکانی لە ناوچەکانی ناوەڕاست و باشوور.

هەر لەو راپۆرتەدا جەخت کراوەتەوە لەسەر ئەوەى: رۆکێتى (میساق 1)ى ئێرانى کە لەسەر شان دژ بە فڕۆکە دەتەقێنرێت، دواى هەوڵێکى سەرنەگرتوو بۆ خستنە خوارەوەى فڕۆکەیەک لە فڕۆکەخانەى بەغداد لە ساڵى 2004دا دۆزرایەوە، هەروەها خستنى شەش هلیکۆپتەرى ئەمەریکیى لە ماوەى سێ هەفتەى رابردوودا دەریدەخەن ئێران چەند رۆکێتى دژە ئاسمانى سەرشانى داوەتە یاخیبووە عێراقییەکان و لەم هێرشانەدا بەکارهاتوون. ئامانجى ئێران جیا لە خەونى فراوانخوازیى و سەپاندنى هەژموونى شیعەگەریى بەسەر عێراقدا، لێدانیشە لە پێگەى ئەمەریکا، چوونکە ئەمڕۆ ئێران لەبەردەم گەلەکۆمەکییەکى نێودەوڵەتیدایە بە رێبەریى ئەمەریکا ئەویش بەهۆى سووربوون لەسەر سیاسەتى پیتاندنى یۆرانیۆم. ئەم دۆزەش وەهاى لە ئەمەریکا کردووە بە پێى پلانێکى دوورماوە بیر لە گۆڕینى رژێم لە ئێران بکاتەوە هەروەک پێشتر لە عێراقدا دەستى بۆ برد. نووسەر و پسپۆڕ لە کاروبارى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست (تەڵاڵ عتریشى) دەنووسێت “سیاسەتى ئێرانى لە عێراق بەو مەبەستەیە نەیەڵێت وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا هەست بە ئارامى و ئاسایش بکات”. نووسەر درێژەى دەداتێ و دەنووسێت “ئێران هەوڵ دەدات حکوومەتێکى عێراقى سەر بە ئەمەریکا نەیەتە ئاراوە و پشتگیریى لە حکوومەتێکى عێراقى دەکات کە دژایەتى تاران نەکات”. بگرە زیاتر لەوەش هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتێک دەدات لە عێراق لە تارانەوە رێنوێنی بکرێت. وەک خۆیشم پێموایە هەموو ئاڕاستەکان بەرەو ئەوە دەڕۆن تاران دەیەوێت، نەک ئەوەی واشنتۆن نەخشەی بۆ داڕشتووە!.

ئێران لە رێى بەهێزکردنى پێگەى خۆى لە عێراقدا و هاوکات بە قورمیشکردنى چەند هێزێکى وەک سەدر و مالیکی و هەندێ لایەنى ترى شیعەى توندئاژۆ، ئەو سەرچاوەیە وشک دەکات کە کانى ئومێدى ئەمەریکایە تا عێراق بکاتە بنکەیەکى سەربازیى بۆ لەشکرکێشییەکانى داهاتووی یان هەر هیچ نەبێ بۆ لەباربردنى خەونى ئەمەریکا لەمەڕ دامەزراندنى دەوڵەتێکى عێراقى کە بەئیحاى ئەو نەیاریى لەگەڵ ئێران بکات. لە رەهەندێکى تریشەوە، ئێران وەرەقەى ئەمنى عێراقى کردۆتە مەرجێک بەسەر ئەمەریکاوە بەو پێیەى دەتوانێت ئەرکى سەرشانى ئەمەریکا سووک بکات لە هێورکردنەوەى بارگرژیى و ناجێگیریى ئاسایشى عێراق، بۆیە هێرشکردنە سەر ئێران بە هەموو مانایەک زیاتر شێواندنى دۆخى عێراقە و بەنزینێکە لە هەموو لایەکەوە ئاگری جەنگى تیرۆری تیرۆریستە دەمامکدار و دیار و نادیارەکان جۆش دەدات. لەم رووەوە رۆژنامەى (رسالت)ى ئێرانى لە رۆژى 14/3/2007 لەسەر وەختى کۆنگرەى ئەمنیى بەغداددا دەنووسێت “جۆرج بوش چەند پەیامێکى لە رێى زاڵماى خەلیلزاد و دایڤید ساتەرفێڵدى گەورە راوێژکارى وەزارەتى دەرەوەى ئەمەریکاوە هەواڵە کرد، بەو مانایەى ئەمەریکا پێویستى بە ئێران هەیە، لە دەمە دەمى دەستپێکردنى کۆنگرەى بەغدادیشدا زاڵماى خەلیلزاد ئەوەى ئاشکرا کرد ئەمەریکا خوازیارى دەستپێکردنى دایەلۆگێکى راستەوخۆیە لەگەڵ ئێراندا”. ئەمەش ئەو ئەڵماسە گرانبەهایە ئێران دەیخواست، لە بری پلانی ئەمەریکا بۆ دەستگرتن بەسەر ئێراندا، کار بەوە گەشتووە ئەمەریکاییەکان بیر لە هەماهەنگی لەگەڵ ئێران بکەنەوە هیچ نەبێت لە عێراقدا.

هەر لەو پێویستییەى ئەمەریکا و تەنگژەى سوپاکەیەوە بوو، ئێران زیاتر پێداگریى کرد و بە روونی داوای کرد بیر لە کشانەوەى هێزە بیانییەکان بکرێتەوە و بەپێى جەدۆلێکى ئاشکرا شێوازى پاشەکشەیان دیارى بکرێت. ئەم ورە بەرزییە (عەباس ئەرکەشى) جێگرى وەزیرى دەرەوەى ئێرانى گەیاندە متمانەیەک لە رۆژى 10/3/2007 لە بارەگاى وەزارەتى دەرەوەى عێراق لە بەغداد و بە ئامادەبوونى باڵیۆزى 61 وڵاتى دراوسێ و ناوچەکە و جیهان، لە میانەى کۆنگرەیەکى رۆژنامەنووسیدا بڵێت: ئێستا پێویستمان بە داڕشتنى خشتەیەکى زەمەنییە بۆ کشانەوەى هێزە بیانییەکان، چوونکە مانەوەى هێزە بیانییەکان یارمەتیدەر نییە بۆ چەسپاندنى ئارامیى و ئاسایش لە عێراقدا!. لەگەڵ ئەوەشدا بە توندیى ئەوەشى رەت کردەوە ئێران دەست لە کاروبارى ناوخۆى عێراق وەربدات لە ژێر هەر پاساوێکدا. ئیدى دەستێوەردانى ئێران لە عێراقدا بە ئەندازە و قەبارەیەکە کە وڵاتانى عەرەبى سووننە ترسیان لێنیشتووە، هەر بۆیە لە کاتى دیمانەیەکى هاوبەشى تەلەفزیۆنى جەزیرەدا لەگەڵ ئایەتوڵڵا عەلى ئەکبەر رەفسەنجانى و دکتۆر یوسف قەرەزاوى، سەرۆکى زانایانى ئاینى سووننە. (قەرەزاوى) رووى دەمى کردە رەفسەنجانى و وتى “مەرجەعەکانى شیعە لە ئێران کلیلى چارەسەرى بارودۆخى عێراقیان لە دەستە”. ئێران بە سیاسەتێکى وردبینانە و نەرمەبڕانە توانى لە عێراقدا ببێتە دیفاکتۆ تا لە قۆڵێکى ترەوە ئەمەریکا ناچار بکات لەگەڵیدا بێتە سەرمێزى گفتوگۆ. عێراق ئەو یانسیبە بوو ئێران توانى بیباتەوە و دەستێکى تر ئامادە بکات بۆ یارییەکانى داهاتوو لەگەڵ ئەمەریکا و کۆى رۆژئاواییەکان، بەو پێیەی ئەوەی روودەدات پێماندەڵێت رۆژ بە رۆژ دەسەڵاتی ئێران لە عێراقدا زیاد دەکات.

سوریا
لێ سوریا سەرسەختترین دوژمنى ستراتیژیى سەدام حسێن و هاوپەیمانی ستراتیژیکی ئێران بوو، وڵاتەکەشى لانەى بەرهەڵستکارانى کورد و عەرەبى ئەو رژێمە بوو بۆ ماوەیەکى ئێجگار دوور و درێژ، بەڵام روخانى رژێمی بەعس نەک خۆشحاڵى نەکرد، بەڵکو زەنگێکى مەترسی بۆ لێدا کە ئەویش لەسەر لێوارى تیاچوونە و ئەمەریکا خستوویەتییە رۆژڤەوە بۆ ئاڵوگۆڕى سیستمى دەسەڵات تیایدا. دەوڵەتى عەرەبى سوریا بە باشى لە نیەتى ئەمەریکا گەیشت، لەوەی عێراق خاڵى سەرەتا و کۆتایى لەشکرکێشى و لێدانە سەربازییەکانى نابێت، بەڵکو لیستێکى دوور و درێژ لە دەوڵەت و رێکخراو لە پلاتفۆرمدا دانراون بۆ تەفروتوناکردنیان، لەوانەش دەوڵەتى سوریا. سوریاش دوو خاڵى لاوازى داوەتە دەستى نەیارەکانى، یەکەمیان بریتییە لە سەرکوتى سیاسیی و پەیڕەوکردنى حکومى دیکتاتۆریى و تۆتالیتاریى و گوشینى ماف و ئازادییەکانى جەماوەر و ستەمکاریى لە بەرامبەر کورد و سووننە و قۆرخکردنى دەسەڵاتى سیاسیى بەشێوەی بۆماوەیی. دووەمیان تێوەگلانى دەوڵەت و دەزگاى هەواڵگریى سوریایە لە دۆزى تیرۆرکردنى رەفیق حەریرى سەرۆکى پێشووى لوبنان، کە بەشێکى زۆرى دیکۆمێنتەکان دەریدەخەن سوریا لەو کردەوەیدا بێ رۆڵ نەبووە، بەڵکو پلاندانەرى سەرەکى بووە یان هاوکارێکی باشی ئێران و حزبوڵا بووە لە پرۆسەی کوشتنی حەریریدا.

لە بەرامبەردا سوریا بە دەستوەردانە کاروبارى عێراق و خوڵقاندنى کێشە و گرفت بۆ هێزەکانى ئەمەریکا دەیەوێت ئاگرە سوورە لە خۆى دوور بخاتەوە و ئەگەرى دەستبردن بۆ گۆڕینى سیستم و دەسەڵاتى سیاسیى لە وڵاتەکەیدا بکاتە موستەحیل و کارى نەکردە. وێڕاى ئازادکردنى سنوورەکانى لەگەڵ عێراق کە لەوێوە شانە تیرۆریستییەکان و خۆ تەقێنەرەوە ناعێراقییەکان دێنە ژوورەوە، بەڵگەى سەلمێنراو لە بەردەستدان نیشانى دەدەن هەواڵگریى سوریا بەشدارە لە مەشقپێکردنى دەیان تۆڕ و یەکەى تیرۆریستى لە ناوەوە و دەرەوەى عێراق بە تایبەتى لە دەوروبەرى شارەکانى موسڵ و رومادى. هەر ئەو بەڵگانە هێما دەکەن بۆ هەبوونى چەندان حەشارگەى تیرۆریستان لە نێو خاکى سوریادا، لە هەموو ئەمانەش بترازێ ئەو دەوڵەتە لە رێى هەندآ دامودەزگاى تایبەتەوە لە هەوڵى دروستکردنى چەندان حزبى کۆپى و کارتۆنیدایە تا لە کردەى سیاسیى عێراقدا رۆڵ بگێڕن بە ئاڕاستەى پاراستنى بەرژەوەندییەکانى. لەگەڵ ئەمەشدا دەکرێت بڵێین سەرنجى سەرەکى هەواڵگریى سوریا لەسەر خۆتەقێنەرەوە و گروپە چەکدارە یاخیبووەکانە ئەویش لە رێى پەیداکردنى چەک و تەقەمەنى و شێوازەکانى مەشق و پەلاماردان و دەستیشانکردنى ئامانجە گرنگ و بایەخدارەکان بۆیان. بەمە بە پلەی یەکەم تەرکیزی ئەمەریکا لەسەر سووریا کەم دەکاتەوە، بە پلەی دووەمیش یارمەتی ئێران دەدات بۆ هێنانەدی ئەجیندای دەستبەراگرتنی عێراق و دەرپەڕاندنی هێزەکانی هاوپەیمانان.

نووسەرى ئەمەریکى (کیت کرین) لە راپۆرتێکدا بە ناوى (پێنج هەنگاو بۆ کۆتایى هێنان بە یاخیبوون لە عێراق) ئاماژە دەکات بۆ (ئەو میلیشیا و گروپە یاخیبووانەى عێراقیان گۆڕى بۆ شانۆیەکى نائارام و پڕ ئاژاوە، ناتوانن هەروا بەردەوام بن لە چالاکییەکانیان بە بێ دەستەبەرکردنى تەمویلێکى بەردەوام بۆ خۆیان، لەبەرئەوە پێویستە لەسەر جۆرج بوش سەرۆکى ئەمەریکا کە دەیەوێت ستراتیژێکى نوێی پتەوتر لە عێراقدا پیادە بکات مەسەلەى سنووردانان بۆ هەڵقووڵانى دارایى بۆ ئەو گروپانە بکاتە یەکێک لە ئەولەویاتى پلانەکەى). دواتر نووسەر راپۆرتەکەى بەم پەرەگرافە قفڵ دەکات “ئەگەر بێتو ئامڕازەکانى فیشەک و بۆمب شکستیان هێنا لە پرۆسەى لە ناوبردنى یاخیبووەکان و ئەندامانى میلیشیا چەکدارەکاندا، بەڵام لانیکەم وەستاندن و وشککردنى دارایى و پارەکان لە گیرفانیاندا باشترین ئامڕازە بۆ لەناوبردنیان”. شتێکى شاراوەش نییە سوریا یەکێک لەو دەوڵەتانەیە سەرچاوەیەکى نایابی دارایى و لۆجیستى ئەو گروپانەیە، بەبێ هەبوونى ئەم دەوڵەتە لە تەنیشتى عێراقدا دەکرا تیرۆر و کاری تێکدەرانە لە نیواونیو زیاتر لەوەى ئێستا هەیە کەمتر بوایە. بێ لەوەش وڵاتانى دەوروبەر لە رێى بازرگانیکردن و ئاڵوگۆڕى کاڵاوە لەگەڵ میلیشیا چەکدارەکان یارمەتییەکى باشى مانەوەیان دەدەن، بە تایبەت ئەو میلیشیایانەى نزیک بە دەسەڵاتى سیاسیی عێراقن و لە هەمان کاتدا بەشێکن لە پرۆسەى توندوتیژیى سیاسیى و مەزهەبیى.

کیت کرین دەنووسێت (بەدەر لە یارمەتى حکوومەت بۆ میلیشیاکان لە رێگەى کار و پۆستەکانەوە، سەرچاوەى دووەمى یارمەتیدانیان لە رێگەى ئاودیوکرن و فرۆشتنى سووتەمەنییەوە دەست دەکەوێت. کاتێک لە دەرەوەى عێراق دەیفرۆشن و ملیۆنان دۆلار بۆ میلیشیاکان دەستەبەر دەکات). ئەوەى لەم بازرگانییەدا لەگەڵ میلیشیاکان بە پلەى یەکەم دێت کۆمارى ئیسلامى ئێرانە، پاشانیش سوریا و تورکیا. قەبارە و بارستایى دەستێوەردانەکە هەرچى چۆنێک بێت هێندەى ئەوە گرنگ نییە، ئەمڕۆ سوریا ژێدەرێکى ترسناکى خوڵقاندنى پشێویى و نائارامییەکانى ناو عێراقە و لە چەندان کەناڵ و دەروازەى جیاجیاوە داخڵى عێراق بووە و لەسەر ساحەى ئەو جەنگێکى دۆڕاوى ناپیرۆز کە تەنێ هاووڵاتیان و عێراقییەکان تیایدا زیانبارن بەڕێوە دەبات. تا نهۆش لە میحوەرى عێراقەوە گوشارێکى جیددى لەسەر سوریا نەبووە بۆ ئەوەى ناچار بکرێت سنوورەکانى توند و تۆڵ بکات و مقەست بدات لە داوى پەیوەندییەکانى بە گروپە نەخوازراوە چەکدارەکانى ناو عێراقەوە، بە پێچەوانەوە ئەمەریکا لە قۆڵێکى ترەوە مەیدانى بەربەرەکانى لەگەڵ کردۆتەوە، ئەویش قۆڵى لوبنانە کە دواى ناچارکردنى سوپاکەى بە کشانەوە لەو وڵاتە، تاوانباریشى کردووە بە تیرۆرکردنى رەفیق حەریرى و هاندانى گروپە یاخیبووەکانى ناو لوبنان و دەستوەردان لە کاروبارى ناوخۆى ئەو وڵاتە. راستە سوریا لەلاى لوبنانەوە قۆڵى بڕاوە و رەگوڕیشەى دەرهێنراوە، بەڵام قۆڵەکەى ترى لە عێراقدایە و خەریکە رەگ دادەکوتێت.

تورکیا
بە هۆى پشکداریى نەکردن لە پرۆسەى روخانى رژێمى بەعس و رێگریى دروستکردن لە بەردەم بەکارهێنانى ئاسمانى وڵاتەکەیان لەلایەن هێزەکانى هاوپەیمانانەوە لە جەنگى دژە عێراق، تورکیا کەنارگیر کراوە لە بڕیاردان لەمەڕ چارەنووسى عێراق و هیچ کاریگەرییەکى جیددى و بەرچاویشى نەبووە لە عەمەلیەى سیاسیى سەرلەنوێ داڕشتنەوەى عێراقدا. تا وەختێک ئاوڕی دایەوە دوژمنە لە مێژینەکەى (کورد) لە چڵەپۆپەى دەسەڵاتدایە و ئەکتیڤانە لە گێرمە و کێشە و ململانێکانى عێراقى هەنووکەدا دەرکەوتووە. تورکیا چەندان جار هەوڵیدا لە رێى بەکارهێنانى کارتى (PKK)ەوە بەشێوەى راستەوخۆ لەشکرکێشى بکاتە سەر خاکى باشوور، ئەم کارتە تا ئەم چرکەساتەش بەدەستییەوەیەتى و دەیەوێت لەلایەن ئەمەریکاوە گڵۆپى سەوزى ئۆکەى بۆ هەڵبکرێت و مێژوو خۆى دووبارە بکاتەوە چۆن لە شەوێکدا (قوبرس)ى داگیرکرد کوردستانیش داگیر بکات!!. بەڵام تا بە ئەمڕۆ دەگات ئەمەریکا ئەو مافەى بە تورکیا نەداوە بۆ ئەنجامدانى کارێکى لەو بابەتە، چون ئەو لەشکرکێشییە لەلایەک هەڵکوتانە سەر ئەمەریکایە بە دەلیلى ئەوەى دەسەڵاتى داگیرکەرە و وڵات لە دەستى ئەودایە، لەلایەکى ترەوە تێکدانى ئەو بڕە ئاسایشەیە لە باشوورى کوردستان هەیە کە وەک دورگەیەکى ئارامى لێهاتووە بۆ ئەرتەش و هێزەکانى هاوپەیمانان و جێبەجێکردنى هەندێ ئەجینداى خۆیان تیایدا.

پاشتر تورکیا لە رێى پاساوى ستەمکردن لە تورکمانەکان لە کەرکوک و بە بیانووى لەمپەردانان بۆ دروستکردنى دەوڵەتێکى کوردیى لە باکوورى عێراقدا، چەندان هەوڵى سەرنەکەوتووی دا، بۆ قایلکردنى کۆشکى سپى تا لەشکرکێشى بکات، خۆشبەختانە هەموو هەوڵەکان ناکام مانەوە و هیچ هیوایەکیان بۆ تورکیا لێ سەوز نەبوو. تاکە میکانیزمێک بەدەستییەوە مابێتەوە هەندآ لایەنى وەک بەرەى تورکمانییە، ئەویش بە هاندانیان بۆ کۆسپ و تەگەرە دروستکردن لە بەردەم جێبەجێکردنى بڕگەکانى ماددەى سەد و چل، بە تایبەتیی لە قووڵایى شارى کەرکوکدا. نووسەرى تورک (سەمیح ئیدیز) دەنووسێت (بەهۆى یەدەگە نەوتییە زۆر و زەوەندەکەیەوە کەرکوک هەمیشە خاڵى ململانێى نێودەوڵەتى بووە، هەروەک رابردوو دووبارە کەرکوک لە سایەى ترس و توندوتیژیدا دەژى). یەکێک لە نزیکترین ئەو وڵاتانەى چاوى لە نەوتى کەرکوک بڕیوە تورکیایە، هەر بۆیە لە رێى وروژاندنى هەستى تورکمان و شێواندنى زیاترى بارى دیمۆگرافى کەرکوک و چەواشەکردنى راى گشتیى جیهانیى، باری گۆڕاوی شارەکە وەک خۆى دەهێڵێتەوە و رێگریى دروست دەکات بۆ گەڕانەوەى بۆ ناو جوگرافیا رەسەنەکەى کە کوردستانە، ئەمەش ئەو ستراتیژەیە تورکیا چەندان پلانى بۆى هەیە و دەیان کۆنگرەى لە وڵاتەکەیدا بۆ بەستووە و دەیەوێت زۆرترین عێراقى لە دەور کۆبکاتەوە. هەرچەند هەوڵەکانی تورکیا هێندەی ئێران کاریگەر نەبووە، بە حوکمی ئەوەی کارتی دەستی تورکیا کە تورکمانە کەمینەیە لە عێراقدا، هەرچی کارتی ئێرانیشە کە شیعەیە زۆرینەی رەهان و لە نیوەی زیاتر دانیشتووانی وڵاتەکەی تێپەڕاندووە، بەڵام هێشتاش ناکرێت حیساب لەسەر دەستێوەردانەکانی تورکیا نەکرێت یان بەهەند وەرنەگیرێت.

رەهەندێکى ترى دەستێوەردانى تورکیا، هاریکارییکردنە لەگەڵ هەندێ لە جاشە کوردەکانى باشوور و بڕێک لایەنى سووننە و شیعەى رەگەزپەرست بە مەبەستى پێکهێنانى بەرەیەکى هاوبەش لە دژى دەوڵەتى نوێى عێراق و خواستى فیدراڵیزمى کوردەکان و ماددەى سەد و چل. هەر لە خۆڕا نییە دواى متبوون و چوونە قاوغەکەى خۆیەوە جارێکى تر جاشى مێژوویى (ئەرشەد زێبارى) سەر دەردەهێنێتەوە!!، ئەمجارە وەک سەرۆکى پارتێکى بەکرێگیراو کە ئامانجى دژایەتیکردنى ماددەى سەد و چل و فیدراڵیزمە. دووبارە ئەمە بەڵگەیەکى ئاشکرا و شەفافە بۆ سەلماندنى دەستێوەردانى وڵاتانى هەرێمیى لە کاروبارى عێراق و کوردستاندا بە دیاریکراویى لە پرسەکانى گرێدراو بە چارەنووسى شارى کەرکوکەوە. تورکیا بە هەموو جۆر و لە هەر رێگەیەکەوە دەستبدات بۆى دەستوەردەداتە کاروبارى عێراقەوە، ئامانجى ئەو جیایە لە ئامانجى ئێران و سوریا چون لەبەردەم تەهدیدى گۆڕان و رووخاندا نییە، بە قەدەر ئەوەى خەونى لەباربردنى هەر نیمچە دەسەڵاتێکى کوردیى هەیە چوونکە هەر رێنیسانس و سەرهەڵدانەوەیەکى کورد لە باشوور بە سەرەتایەکى مەترسیدار دەزانێت لەسەر خۆى بەو پێیەى هانى کوردەکانى باکووریش دەدات لە دژى دەوڵەت، لە هەمان کاتدا پاڵپشتێکى ماددیى و مەعنەویى دەبێت بۆیان لە خەباتەکەیاندا بۆ رزگاریى کوردستان و دەرهێنانى لە ژێر چەپۆکى کەمالیزم و تۆرانیزم.

وڵاتانى عەرەبى (سووننە)
لە بەرامبەر دەستێوەردانى سوریا و ئێران وەک دوو دەوڵەتى شیعە، دەوڵەتانى عەرەبى سووننە کاردانەوەیان هەبووە و هەوڵیانداوە رەنگدانەوەیان لەسەر دۆزى سیاسیی و واقیعى ئەمڕۆى عێراق هەبێت. لە ریزى پێشەوەى ئەم وڵاتانە هەریەک لە عەرەبستانی سعودی و میسر و ئوردون و قەتەر هەن. ئەم دەوڵەتانە ترسیان لێنیشتووە لەوەى یەک پارچەیى خاکى عێراق لەبەردەم هەڕەشە و ترازاندایە و ئەگەرى پارچە پارچەبوونى لە هەر ئەگەرێکى تر بەهێزتر و نزیکترە، ئەوان لە رێى دەستگیرۆییکردن و یارمەتیدانى عەرەبى سووننەى لەسەر کار لابراوەوە خوازیارن زامنى یەکپارچەیى خاکەکەى و ناسنامەى عەرەبێتى عێراق بکەن!!. (بۆبى غوش) دەنووسێت: وڵاتە عەرەبییەکان ترسى ئەوەیان هەیە کۆمارى ئیسلامى ئێران ببێتە سەرەکیترین دەسەڵاتدارى ناوچەکە، سەبارەت بەمەش چەندین جار بەرپرسانى عەرەبستانی سعودیە و میسر و قەتەر و ئوردون رەخنەیان لە بەرپرسانى وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا گرتووە لە بەرامبەر بێدەنگی و هەڵوێست وەرنەگرتن سەبارەت بە فراوانبوونى دەسەڵاتى کۆمارى ئیسلامى ئێران لە ناوچەکەدا.

لە ساڵى 2004 شا عەبدوڵڵاى پادشاى ئوردون هۆشداریى توندی دا بە بەرپرسانى کۆشکى سپى لە مەترسى پەیدابوونى ئیمپراتۆریەتێکى شیعە کە ئێران و عێراق و سوریا و لوبنان بگرێتەوە. ئەمە یەکەمین لێدانی زەنگی مەترسیی دروستبوونی هیلالە شیعییەکە بوو لەلایەن سەرۆکێکی عەرەبی سووننەوە. حوسنى موبارەکى سەرۆکى میسریش ساڵى 2006 رایگەیاند (شیعەکانى عێراق ئەوەندەى خۆشەویستیان بۆ کۆمارى ئیسلامى ئێران هەیە، ئەوەندە خۆشەویستیان بۆ وڵاتى خۆیان نییە کە عێراقە). بەم جۆرە وڵاتانى عەرەبى سووننە لە ترسى دروستبوونى هەژموونێکى بەهێزى شیعیى و هاتنە کایەى ئەوەى پێى دەوترێ (نیوە مانگی شیعیی) لە ناوچەکەدا بە هەموو هێز و توانایەکیانەوە پشتگیریى عەرەبە سووننەکانى عێراق دەکەن وەک رێگر لەبەردەم دروستبوونى ئیمپراتۆریاى شیعە و پارێزگار لە دیدى عروبە و شوناسى عەرەبێتى دەوڵەتى عێراق. تەنانەت سعودیە کە خەون بە سەرکردایەتیکردنى دنیاى عەرەبیى و سیاسەتى جیهانى عەرەبەوە دەبینێت لە هەوڵى زیاتردایە و دەیەوێت لە ناوخۆى خودی ئێراندا مەدى سووننى بجوڵێنێت (وەک جوڵاندیشى)، بەڵام ترسى لە پەرچەکردارى ئێرانە لە هەژاندنى ناوخۆى سعودیە لەڕێى ئەو ژمارەگەلە زۆرەى شیعەى وڵاتەکەیەوە، ئەمەش سەرئێشەیەکی نەبڕاوە و ژانێکی ئەبەدیی بۆ عەرەبستانی سعودیە دەهێنێتە ئارا.

هەر بۆیە تا ئێستا عێراق مێزى دەست شکاندنەوە و قوماریان بووە و مەیدانى ناکۆکیى و کێشمەکێشەکانیان نەگواستۆتەوە بۆ ناوخۆى وڵاتەکانیان. هەر لەو میانەیەدا ئەم وڵاتانە بەردەوام سەرقاڵى سازدانى کۆنگرە و کۆنفرانسى جۆر بەجۆرن سەبارەت بە عێراق و چارەسەرکردنى دۆخى ناهەموارى ئاسایش، بەڵام لە واقیعدا ئامانجى هیچکامیان وەستاندنى نەزیفى خوێنى عێراق نییە، بەڵکو ئەو کۆنفرانسانە تەنێ دەرفەتێک بوونە بۆ دۆزینەوەى سەرەداوى بەرژەوەندییەکانیان لە عێراقدا و ئامادەکردنى رێوشوێن بۆ پارێزگاریلێکردنى. هەروەک نووسەرى عەرەب (غەسسان ئیمام) دەنووسێت (تراژیدیاى عێراق هیچ چارەسەرێکى نییە لە ناوخۆى عێراق خۆیدا نەبێت، هەرچییەکى تر بکرێت دواخستنى چارەسەر و درێژەدانە بە ململانێکان و درۆ گۆڕینەوەیە لە ناوەوە و دەرەوەى کۆنگرەکاندا). گۆڕەپانی عێراق بووە بە مەیدانی دەستێوەردانی وڵاتانی ناوچەکە و جێگەی یەکلاکردنەوەی ناکۆکییە قووڵەکانی هەریەک لەو دەوڵەتە هەرێمییانە، ترسناکترین دیمەنیش ئەوەیە شەترەنجی عێراق شەترەنجێکە بۆ شەڕی مەزهەبیی و مێژوویی نێوان وڵاتانی شیعە و سووننە.

هەڵوێستى ئەمەریکا
ئەندریۆ باسیڤیچ لە (The Nation)دا دەنووسێت: هەموو سیاسەتمەدارێکى ئەمەریکى بەردەوام ئەم پرسیارە لە خۆى دەکات (ئایا نەخشەى ئێمە لە عێراقدا چییە؟)! هۆکارى ئەم پرسیارەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو شکستانەى لە نێو عێراقدا بەدى دەکرێن، لەو ساتەوەى عێراق ئازاد کراوە سەقامگیریى بەخۆوە نەدیوە، رۆژانە بەردەوام تەقینەوە روودەدات، هەر پلان و نەخشەیەک پەیڕەو دەکرێت دەرئەنجامێکى نێگەتیڤترى دەبێت. ئەمەریکا لە رووبەڕووبوونەوەى تیرۆریستان و قەڵاچۆکردنیان و جێگیرکردنى ئەمنییەت بە بنبەست گەیشتووە و هەموو پلانەکانى یەک لە دواى یەک شکستیان هێنا و نەیتوانى کەمترین سەرکەوتن مسۆگەر بکات، تەنانەت جەنگى عێراق و ئەو بارە نەخوازراوەى لە بەغداد و شارەکانى تردا بوونى هەیە، ناڕەزایەتییەکى توندى لە ئاستى جیهانیدا لە دژى ئەمەریکا دروستکردووە تا ئەو سنوورەى بزووتنەوەى ئەنتى ئەمەریکایى لە بەهێزترین وەرزى تەمەنیدایە. ئاژانسى هەواڵی (فرانس پرێس) لەو بوارەدا و لە بارەیِ نیگەرانییەکانى وڵاتانى دنیا لەمەڕ رۆڵى پۆلیسى جیهانیى ئەمەریکا راپۆرتێکى ئامادە کردووە، راپۆرتەکە هێما دەکات بۆ وتەى (کریستۆفەر وتینى) بەڕێوەبەرى توێژینەوەکان لە ئەنجوومەنى شیکاگۆ بۆ کاروبارى نێودەوڵەتى، لەمەڕ راپرسییەک کە 18 وڵاتى گرتۆتەوە (ئارەزوویەکى ئاشکرا و روون هەیە سەبارەت بە هەڵوێستى زۆر نێگەتیڤ و بەرجەستە بوو بەرامبەر بە ئەمەریکا بە هۆى شێوازى جێبەجێکردنى سیاسەتى دەرەوەى). لە بارودۆخێکى لەو جۆرەدا ئەمەریکا کام رێگا دەگرێتە بەر؟ ئایا پلانى نوێی چییە بۆ چارەسەرکردنى قەیرانى عێرق؟ چۆن مامەڵە لەگەڵ دەستێوەردانى هەرێمیى دەکات؟ ئایا سیاسەتى توندوتیژ و زەبروزەنگ ئامێز دەگرێتە بەر یان گفتوگۆ و فۆرمى ئاشتیانە؟.

ئەوەى لە رەوشى عێراقدا بەدی دەکرێت پێچەوانەى روانینەکەى کۆڵۆنێل (سام گاردینێر)ى کۆنە ئەفسەرى هێزى ئاسمانى ئەمەریکا نیشان دەدات، کە پێیوایە عێراق و تەنگژە قورسەکانى رێگر نین لەبەردەم هێرشکردنە سەر ئێران، سەرقاڵبوونى ئەمەریکا بە ماناى وازهێنان لە ئێران نایەت. هەموو ئاماژە و سەرەداوەکان دەڵێن ئەمەریکا خوازیارە لەگەڵ هەردوو دەوڵەتى ئێران و سوریا گفتوگۆ بکات بۆ دۆزینەوەى میکانیزمێکى چارەسەر بۆ دۆخى عێراق و ناجێگیریى ئارامیی و ئاسایش بە دیاریکراویى لە بەغدادى پایتەختدا. دانیاڵ سیرۆیەر لە رۆژنامەى لیبراسیۆنى فەڕەنسیدا دەنووسێت “وێڕاى نکۆڵیکردنى کۆشکى سپى لەگرتنەبەرى هیچ سیاسەتێکى نوآ بەرامبەر سوریا و ئێران، بەڵام لەڕاستیدا سیاسەتى پێشووى خۆى دەستکاریى کردووە و دانوستانێکى چەند قۆڵەى لەگەڵ ئەو دوو وڵاتەدا دەستپێکردووە، دەیەوآ چیدى ئێران و سوریا کۆسپ نەخەنە بەردەم کارەکەى لە عێراقدا..”.

لەلایەکى تریشەوە (ئانى ڤیلادمێرتى) لە رۆژنامەى واشنتۆن پۆستدا ئاماژە دەکات بە وتەى کۆندالیزا رایسى وەزیرى دەرەوەى ئەمەریکا لە بارەى سازشکردن لەگەڵ ئێران و سوریا و لە زارى ئەوەوە دەنووسێت (ئیدارەى سەرۆک بوش خوازیارە گفتوگۆ لەگەڵ سەرکردەی ئێران و سوریا بکات سەبارەت بە سەقامگیرکردنى بارودۆخى ئاسایش لە عێراق). ڤیلادمێرتى جەخت لەسەر ئەوەش دەکاتەوە پسپۆڕانى ئەمەریکیى پێداگریى لە بارەى پێویستى دانوستان لەگەڵ ئەو دوو وڵاتەدا دەکەن لەمەڕ فایلى ئەمنیى لە عێراقدا. لێرەوە دەگەینە ئەو بڕوایەى ئەمەریکا ئامادەیە سازش لەگەڵ ئێران و سوریا بکات، بەڵام لە بەرامبەر چى و ئەو دوو دەوڵەتە بە چ مەرجێک هاوکاریى دەکەن؟ هەڵبەتە لاى خۆیانەوە هەر لایەکیان مەرجیان هەیە، بەڵام ئاخۆ ئەو مەرجانە لەسەر حیسابى کآ بن؟ ئایا گۆزەکە لەسەرى کام لایەن و کام پێکهاتەى عێراقیدا دەشکێت؟. کارەساتەکەش لێرەوە دەست پێدەکات، ئەمەریکا نەک هەر ناتوانێت لێپرسینەوە لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە بکات، بەڵکو ئامادەیە نەرمى بنوێنێت لەگەڵیان بۆ ئەوەى یارمەتى سەرکەوتنى بدەن لە تەنگژەى عێراقدا، ئەو تەنگژە قورسەى لە دواى ڤێتنامەوە نە بەخۆیەوە دیوە و نە لەوانەشە قەت جارێکى تر بەخۆیەوە ببینێت.

دۆزى کورد
دەستێوەردانى هەرێمیى و کارتێکردنى وڵاتانى ناوچەکە لە دۆخى عێراق، زۆرترین رەنگدانەوەى هەبووە لە فۆرمۆڵەکردنى عێراق بە شێوەیەکى تر، جیاوازتر لەو شێوەیەى ئەمەریکا بە تاکلایەنە بڕیارى لەسەر دابوو. بەکارهێنانى کارتى ئاسایش لەلایەن سوریا و ئێرانەوە و دوورخستنەوەى تەوەرى شەڕ لە دەوڵەتەکانیان نەک پاراستنى لە هەڕەشە و مەترسى داڕووخان بگرە ئەمەریکاشى ناچار بە دانوستان و گفتوگۆ کردووە لەگەڵیان. بێگومان لە حاڵەتێکى لەو شێوەیەدا ئەمەریکا لە هەندێ داواکاریى خۆى دێتە خوارەوە و بەدیفاکتۆ هەندێ سازش دەکات کە رەنگە لە دژى پێکهاتەیەک یان چەند پێکهاتەیەکى ناو عێراق بێت. لێ دەستێوەردانى هەرێمى نەیتوانى بارى جێگیرى ئاسایش لە کوردستان بشڵەقێنێت “چوونکە ئامانجى نەبوو” بەڵام لە رووى سیاسییەوە کورد یەکێک لەو پێکهاتانەیە باجى ئەو دەستێوەردانانە دەدات. رەنگە گرنگترین باج دواکەوتنى جێبەجێکردنى ماددەى 140 بێت، تەنانەت دەنگۆى ئەوە هەیە ئەمەریکییەکان داوایان لە (جەلال تاڵەبانى) سەرۆک کۆمارى عێراق کردبێت بۆ دواخستنى ئەو ماددەیە بە تایبەت لە شارى کەرکوک، ئەمە دیسان بەڵگەیەکە لە مەڕ رۆڵى دەوڵەتانى هەرێمیى لەسەر بڕیارە نوێیەکانى ئەمەریکا و هاوپەیمانان. کورد کە بەهرەمەند نییە لە هاوکاریى هیچ دەوڵەتێکى دراوسێ و بنە و بارگەى لە هیچ کام لە وڵاتانى هەرێمیی نەخستووە، قوربانى سەرەکى ئەو دەستێوەردانانە بووە و دەبێت. لەلایەکى ترەوە پێداچوونەوە بە بڕگەکانى دەستوورى عێراق و هەموارکردنى چەند بڕگەیەکى نوآ کە مافەکانى کوردى پێدەگۆڕێت بۆ بآ مافیى، بەڵگەیەکى تر و ئاوێنەیەکە پێمان نیشان دەدات ئەگەر بە دەستێک ماف بدرێت بە کورد لە عێراقدا سەدان دەست ئامادە کراوە بۆ لێسەندنەوەى.

کورد زەرەرمەندترین پێکهاتەى عێراقە و دواجار سەنگەرەکەی بەسەردا دەڕوخێت، شیعەکان بە پاڵپشتى ئێران و بە هۆکاری زۆرینەى دانیشتوان حاکمى جاویدانى عێراقن، سووننەکان بە هاوکاریى وڵاتانى عەرەبى و هێزى خۆتەقێنەرەوەکان بوونەتە ئەمرى واقیع و ئەمەریکییەکانیشیان ناچار بە دانوستان و سازش کردووە. لەو نێوەندەدا کورد بە تەنیا و بێ هیچ دۆست و پاڵپشتێک، بە دواى عەشقێکى وەهمى و تاکلایەنەى ئەمەریکادا را دەکات!!، ئەو ئەمەریکایەى لە راسپاردەکانى بیکەر- هاملتۆنەوە یەکەم زەنگى پشتێکردنى بۆ لێدا و ئەمڕۆش خەریکە بە بەرچاوى هەموو دونیاوە ئەوەى دوێنێ بە خوێن و رەنج بە دەستى هێناوە لە بەرداشى سازشەکانیدا دەیهاڕێت و لەناوی دەبات. کورد تاکە پێکهاتەیە بە قورسیی باجی ئەم دەستێوەردانانە دەدات لە ئایندەدا. هەر لێرەوە جێى خۆیەتى ئاماژە بکەم، بۆ ئەوەى جگە لە کورد کەمینەکان بە هۆى بارودۆخى ناجێگیریى عێراق و نەبوونى پشت و پەناى دەرەکییەوە لە توانەوەدان و خەریکە لە هەموولایەکەوە تیا دەچن.
بە پێى راپۆرتى رێکخراوى مافى کەمینە نێودەوڵەتییەکان لە ساڵى 2007دا، کەمینەکانى نێو عێراق بەرەو لە ناوچوون دەچن، وەک مەندائییەکان کە پێش ساڵى 2003، ژمارەیان (30000) کەس بووە، بەڵام ئێستا لە (13000) کەس کەمترن، جولەکەکان پێش ساڵى (2003) سەدان کەس بوون، بەڵام ئێستا تەنها پێنج کەسیان لە عێراق ماونەتەوە، پەنابەرە فەلەستینییەکان ئەوانیش پێش ساڵى 2003 ژمارەیان (35000) کەس بوو، ئێستا لە (15000) کەس کەمترن. بەشار ئەلسەبتى وتەبێژى ئەنجوومەنى کەمینەکانى عێراق دەڵێت “گەورەترین مەترسى مەندائییەکان ئەوەیە رووبەڕووى نەمان دەبنەوە”. ئەمڕۆ لە دواى کوشتنى دوعای کچە ئێزدییەوە پەلاماردانى ئێزدییەکانیشی وەک بەشێک لە نەتەوەى کوردى هاتۆتە سەر، بۆیە عێراقى نوێ، عێراقى زلهێز و خاوەن دەسەڵاتە لە بن نەهاتووەکانە، ئەوانەى دەسەڵاتەکانیان پشت ئەستوورە بەهێزى دەرەکى و ناوچەیى. کورد هیچ کەسى لە پشت نییە!، وا بزانم ئەوەندە تاوان و رەفتارى نەشیاومان ئەنجامداوە چیاکانیش پشتیان تێکردووین و چیتر دۆستمان نەماون.

چارەسەر چییە؟
ئەرکى ئەم نووسینە نییە وەڵام بە پرسیاری چارەسەر چییە بداتەوە؟ بەڵام هیچکات دیوارى ئەعزەمییەى چەقى شارى بەغداد کە شارەکەى دوولەت کردووە چارەسەر نییە، بەڵکو هەڵچنینى شورەیەک (مەبەستم دیوارێکى مەعنەوییە نەک دیوارى چین) پێویستە بە چوار دەورى عێراقدا، بۆئەوەی لە پێش هەر کارێکەوە بەرەنگاریى سنوور بەزاندن ببێتەوە و پارێزگاریى لە سەروەریى خاکى عێراق بکات. لەگەڵ ئەوەشدا تا عێراق بەم جۆرە و بەم جوگرافیا دەستکرد و داسەپاوەوە بمێنێتەوە، کورد وتەنى (تا ئەم بایە لەو کونەوە بێت) دەستێوەردانى هەرێمیى و نێودەوڵەتى لە عێراقدا هەر دەمێنێت. شیعەیەکى عێراقى ئەوەندەى ئینتیماى بۆ شیعەگەریى و ئێران هەیە چارەگى ئەوە عێراقى نییە، کورد دواى هەشتا ساڵ بە عێراقیکردن و کۆمەڵکوژیى تا نهۆ بۆ چرکە ساتێکیش لە قەناعەتەوە خۆى بە عێراقى نەزانیوە و نازانێت. دابەشکردنى عێراق بۆ سەر سێ دەوڵەت، کێشەکان لە بناغەوە چارەسەر دەکات و دەبێتە فاکتۆرێک بۆ بەرقەراربوونى ئاشتى لە سەرجەم ناوچەکەدا.

ماکس ج. بووت نووسەر و توێژەرى سیاسیى ئەمەریکى لە رۆژنامەى (لۆس ئەنجلۆس تایمز)دا دەنووسێت “زۆر کەس ئێستا دژى دووبارەکردنەوەى ئەزموونى یۆگسلاڤیایە لە عێراق، واتە عێراق دابەشبکرێت بۆ سێ دەوڵەتى سەربەخۆى سنوور جیاواز و سەروەرێتى سەربەخۆ و هاوبەش لە کۆمەڵێک مەسەلە کە تایبەتمەندێتى جێوپۆلۆتیکى عێراق دەیسەپێنێت، بیرمان نەچێت لە نەوەدەکانى سەدەى رابردووش هەمان بەرهەڵستکاریى بۆ بیرۆکەى دابەشکردنى یۆگسلاڤیا دەکرا و دەبینرا، بەڵام دواجار هەموو لایەک بەو قەناعەتە گەیشتن لە وڵاتێکى پێکهاتە جیاواز کە بنەماى پێکەوە لکاندنیان بە یەکەوە ئارەزوومەندانە نەبووە، دابەشکردن و سەربەخۆبوونى هەر نەتەوەیەک لە پێکهاتەکانى ئەو وڵاتە باشترین چارەسەرە بۆ سەقامگیربوون و پێشکەوتن، ئەم چارەسەرە بە راى من لەگەڵ چارتى نەتەوە یەکگرتووەکانیشدا دێتەوە، بەو پێیەى سەرەکیترین ئامانجى بریتییە لە دەستەبەرکردن و پاراستنى ئاشتى و ئاسایشى جیهان”.

کورد بە زۆرى زۆرداریى کراوە بە عێراقى بۆچى باجى عێراق بدات؟ بۆچى بە ئاگرى شەڕى سووننە و شیعە بسووتێت؟ بۆچى باجى هەڵەکانى سەدام و جەعفەری و مالیکى و کێ و کێ بدات؟. شیعەیەکى خوارووى عێراق و زۆنگاوەکان چى دەیبەستێتەوە بە شاخەکانى کوردستانەوە؟ کوردێکى کۆچەریى کوێستانشین چى بە بیابانە کاکى بەکاکییەکانى عەرەبستانەوە گرێى دەدات؟ جامانە و عەگال، شاڵ و دشداشە، خورما و گوێز، کەوى کوردستان و هوشترى بیابان چى بەیەکەوە دەیانبەستێتەوە؟ جگە لە درۆ و وەهمى عێراقى داسەپاو نەبێت !! باشترین چارەسەر و کارسازترین هەنگاو بۆ دەرچوون لەم قەیرانەى ئەمڕۆى عێراق دابەشکردنێتى بۆ سەر سێ وڵات، ئاخر دەزانن ئەزموونی تاڵی یۆگسلاڤیا وامان پێدەڵێت؟!.

*ئەم وتارە شیکارییە پێش یانزە ساڵ بە دوو بەش لە ژمارەکانی (228-229)ی رۆژنامەی (کوردستان راپۆرت) لە رۆژەکانی 17-18 یونی 2007 بڵاوبووەتەوە.

تێبینی: کۆی ئەم شیکارییە وەک بەشی سێهەمی کتێبی “گەمەی شەیتان” لە لاپەرە 109-130 چاپ و بڵاوکراوەتە. کە ئەو کتێبەش بە چاپی کاغەز لە سەرەتای ساڵی 2018 لە ناوەوە و دەرەوەی وڵات بڵاوکراوەتەوە

Previous
Next
Kurdish