Skip to Content

دەقی كراوە، بنەما و پراكتیك.. د. سامان عزه‌دین سه‌عدوون

دەقی كراوە، بنەما و پراكتیك.. د. سامان عزه‌دین سه‌عدوون

Closed
by شوبات 2, 2021 General, Literature


دەقی(زێوان)ی سەباح رەنجدەر بەنموونە

پێشەكی
سەباح رەنجدەر: 18\11\1965 هه‌ولێر- …….، شاعیرێكی دیاری قۆناغی نوێگەریی كوردییە، خاوەنی تایبەتمەندی شێوازی شیعریی خۆیەتی، زۆری لەبارەوە نووسراوە . دەقی زێوانی، لە تەمەنی هه‌ژده‌ ساڵیدا نووسیوە، شاعیر لە ساڵی ١٩٨٣ دەستی بە نووسینی زێوان كردووە و لە ١٩٨٧ تەواوی دەكات . تاقیكردنەوەیەكی نوێی شیعریی كۆتای ساڵانی هەشتاكانە . ئەم دەقە لە لایەن چەند توێژەرێكەوە خوێندنەوەی بۆ كراوە . ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە ئەم دەقە، یەكێكە لە دەقە درێژەكانی شیعری قۆناغەكە، كە بە درێژترین دەقی شیعری دادەنرێت و بۆخۆی لە شێواز و بنیاتی زماندا جیاواز و نوێ بوو، تەنانەت ئەوەندە تازە بوو، رێگە نەدراوە چاپ بكرێت و بڵاوبێتەوە، دوای چەند هەوڵێك ئینجا رێگای پێدراوە .

ئامانجی توێژینەوەكە ئەوەیە كە زانستییانە بە دروستی چەمك و واتای دەقی كراوە بەو شێوازەی كە ئیكۆ دیاری كردووە بخاتە روو . هەروەها رەوینەوەی تەمومژی سەر ئەم چەمكە و تێكەڵكردنی لەگەڵ چەمكی تردا، كە لای هەندێ لە رەخنەگران و شاعیرانی كورد و عەرەب بە واتا ئیكۆیییەكەی لێی ناڕوانن، ئامانجێكی تری توێژینەوەكەیە . دەقی كراوە هەروەك ئیكۆ ئاماژەی پێكردووە زیاتر لە خوێندنەوەیەك و لێكدانەوەیەك هەڵدەگرێت . لەو روانگەیەوە بۆ خوێندنەوە و لێكدانەوەی دەقی زێوان ئێمە میتۆدی تەواوكاریمان لە روانگەی رەخنەی خوێنەرەوە بەكارهێناوە .كاتێ كە روو لە شیكردنەوەی دەقی زێوان دەكەین تەنیا لە یەك گۆشە نیگاوە لێی ناڕوانین، بەڵكو پێمان وایە دەق لە روانگەی ئەو میتۆدە رەخنەیییانەی كە دەسەڵات بە خوێنەر دەدەن و وەك ناوەندێك رۆڵەكەی بە گرنگ دەزانن لە لێكدانەوەی واتادا تا ئەو ئەندازەیەی كە زیاتر لە خوێندنەوە و لێكدانەوەیەك بۆ دەق بكرێت .

بۆ یەكەم جارە لە رەخنەی كوردیدا لەبەر رۆشنایی بنەماكانی تیۆری دەقی كراوەدا خوێندنەوە بۆ دەقی شیعری زێوان دەكرێ . بۆ گەڕان بەدوای واتای نوێدا، لێكدانەوە و خوێندنەوەی جیاوازی لەبارەوە دەخەینە روو . ئەم كارەش بۆخۆی زیندووێتی دەقەكە دەردەخات، چونكە دەقەكە لە ئاكامی تاقیكردنەوەیەكی راستەقینەی شاعیر و سۆزێكی راستەقینەوە دروست بووە . وەك ئەوەی خوێنەر خۆی لەبەردەم گێڕانەوەی ژیاننامەی خۆیدا بێت نەك شاعیر ئەمەش سیحری گێڕانەوەیە بەو زمانە شیعرییەی كە لە پشتی دەقەكەوە خوێنەر ئاراستەدەكەن . دیارە هەر ئەم راستییەش هۆكاری سەرەكییە وەك پاڵنەری نووسینی ئەم توێژینەوەیە . دەق لە مانای خۆیدا كەلەبەرێكی گەورە دەهێڵێتەوە بۆ گوتنی تر و بیركردنەوەی تر و هاوبەشیكردنی تر كە خوێنەر رادەكێشێتە بازنەی بوونی خۆیەوە .
بەم پێیە سوود لە میتۆدە رەخنەیییەكان و هەموو تێڕوانینێكی رەخنەیی وەردەگرین بۆ گەیشتن بە جیهانبینی دەقەكە لە رێگای كاركردن لەسەر زمان و كردنەوەی كۆدەكانی دەق و ئاماژەكانی بە مەبەستی ئاشكراكردنی مانای دەق كە لە چوارچێوەی دەقەكە دەرناچین و لە مانای بنەڕەتی دەقەكە دوور ناكەوینەوە .

بەشی یەكەم: چەمكی دەقی كراوە
دەقی كراوە وەك چەمكێكی رەخنەیی دوای بونیادگەری هاتۆتە ناو بواری رەخنەی ئەدەبییەوە . ئەم تیۆرە نوێیەی رەخنە كە بۆ خۆی دەستنیشانكردنی جۆرێكی نوێی خوێندنەوەی دەقی ئەدەبییە، پەیوەندی بە هەموو چەشن و ژانرە ئەدەبییەكانەوە هەیە . ((ئەم چەمكە لە بنەڕەتدا بۆ فەیلەسوف و نووسەری ئیتالی ئیمرتۆئیكۆ دەگەڕێتەوە كە لە كتێبی رۆڵی خوێنەر the role of readar)) بەشێك لە دەقەكان بە هۆی بوونی توانای راڤەكاری تیایاندا بە دەقی كراوە (Open text) پێناسە دەكات. لەلایەنە سیمانتیكییەكەیەوە لێكدانەوەی هێما و نیشانەكانە، لەلایەنە میتۆدییەكەیشیەوە بەپێی هەردوو میتۆدی هێرمینۆتیكا و وەرگرتن، دەقی كراوە زیاتر لە خوێندنەوەیەك هەڵدەگرێ.))..(https://en.wikipedia.org/wiki/Open_text) لە بەرانبەردا دەقی تریشمان هەن بۆ نموونە دەقە پۆلیسییەكان یان دەقە گاڵتە ئامێزەكان، كە پێیان دەڵێین دەقی داخراو (closed text) ئەم دەقانە یەك ئامانجیان هەیە و خاوەنی توانایەكی كەمی وەرگرتن و پەسەندكردنی لێكدانەوەن .(د. رباب هاشم حسين .

https://www.google.com). ئیكۆ زاراوەی دەقی كراوەی لە ١٩٥٨ داهێناوە، كتێبێكی بە ناونیشانی (كاری كراوە) چاپكردووە، لەو كتێبەیدا ئەو راستییە دەخاتە بەردەست كە دەق كراوەیە لەوەی كە چەند مانا و چەند لێكدانەوەیەك هەڵدەگرێ . ئیكۆ بنەماكانی دەقی كراوەی لە كارە مۆسیقییە كلاسیكییه‌كان و رۆمانەكانی جیمس جۆیس، بەتایبەتی نموونەی رۆمانی (یۆلیسیس) دۆزیوەتەوە . پاشان هەندێ لە شانۆنامەكانی برتۆلد برێخت و نموونەی تێكستە شیعرییەكانی فێرلین و مالارمێ وەك دەقی كراوە پێشكەش دەكات . بەتایبەتی (وەرزێك لە دۆزەخ)ی شاعیری نوێخوازی فەرەنسی رامبۆ (١٨٥٤ – ١٨٩١)) . (نەوزاد ئەحمەد،فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی، ٢٠١١، ٣٤٥)
لەوانەی خرانە روو چەند راستییەكمان بۆ رووندەبێتەوە: یەكەمیان ئەوەیە كە ئەم چەمكە نوێیە لەدوای ئەوەی ئیكۆ لە ١٩٥٨ دایهێناوە كەوتۆتە نێو تیۆرەكانی رەخنەی ئەدەبییەوە . دووەم بریتیيە لەوەی كە دەستنیشانكردنی دەقی كراوە لەنێو دەقە ئەدەبیيەكاندا پەیوەندی بە كۆنی و نوێی دەقەكانەوە نییە . راستییەكی تریش ئەوەیە كە بناغەی ئەم تیۆرییەی لەسەر بنیات نراوە ئەوەیە، كە دەق لە خۆیدا چەندین خوێندنەوەی شیاو هەڵدەگرێ . سەرهەڵدانی ئەم چەمكە پەیوەندی بە قۆناغی دوای بونیاد گەریيەوە هەیە، بەدیاریكراوی دوای تیۆری ئیستاتیكای وەرگرتن. كەواتە دەقی كراوەی بەرهەمهاتوو پەیوەندی بە سەرهەڵدانی چەمكی دەقی كراوەی ئیكۆوە نییە .

توێژەرانی بواری رەخنەی عەرەبی مێژووی سەرهەڵدانی ئەم چەمكە دەگەڕێننەوە بۆ دەقێكی فازل عەزاوی بە ناونیشانی (مخلوقات فاضل عزاوي الجميلة) كە بۆخۆی ئاوێتەیەكە لە ژانرە ئەدەبییەكان، هەروەكو خۆیشی ئاماژەی پێدەكات و دەڵێ ((كاتێ دەقی مخلوقات الجمیلەم لەناوەڕاستی شەستەكاندا نووسی لە پێشەكییەكی كورتدا ئاماژەم بەوە داوە كە ئەم دەقە دەقێكی كراوەیە، لەكاتێكدا ئەم چەمكە هێشتا دەرنەكەوتبوو .))(سیڤا علی، ٢٠١٩،النص المفتوح، ١٢) . شاعیر مەبەستی ئەوەیە لە ناوەڕاستی شەستەكان هێشتا دەقی كراوە دەرنەكەوتبوو، ئەو دەقێكی كراوەی نووسیوە . ئەم هەڵە تێگەیشتنە لە ئەدەبی عەرەبیدا لێرەوە سەری هەڵدا، كە بەلایەوە دەقی كراوە جۆرێكە لە فۆرمێكی نوێ كە شاعیر خۆی بۆ بەرهەمهێنانی ئامادە دەكات و ئاوێتەیەكە لە ژانرە ئەدەبییەكان . بەڵام بە مانا ئیكۆیەكەی ئەم چەمكە پەیوەندی بە تیۆری خوێندنەوەوە هەیە نەك بە فۆرمی دەق، پاشان ئەوەندەی پەیوەستە بە خوێنەر و خوێندنەوەوە، ئەوەندە پەیوەست نییە بە نووسەرەوە . چونكە دەقی كراوە فۆرم نییە، بەڵكو بەو دەقە دەوترێ كە خوێنەر لێكدانەوەی هەمە جۆری بۆ دەكات . شاعیر ناتوانێت ناوی دەقی كراوە لە بەرهەمەكەی خۆی بنێت، بەڵكو ئەوە خوێنەرەكانن لە ئاكامی فرە خوێندنەوەیان بۆ دەقەكان ئەو ناوە بەدەقەكان دەبەخشن.
بەم پێیە رەخنەگرانی عەرەب تێڕوانینیان بۆ چەمكی دەقی كراوە جیاوازە لە تیڕوانینی ئیكۆ. بۆنموونە عەزاوی جەخت لەوە دەكاتەوە كە دەقی كراوە ((جۆرێكە لە نووسین هەموو ژانرەكان رێكدەخات : شیعر، رۆمان، چیرۆك، شانۆ لە پێناو گەیشتن بە نووسینێك كە لە شێوە و شێوازدا جیاواز بێ))(سیڤا علی، ٢٠١٩،النص المفتوح، ١٢) هەر بۆیە بە لای هەندێكیانەوە ((دەقی كراوە بە منداڵی شەرعی پەخشانە شیعری عەرەبی لەقەڵەم دەدەن)) .(د. رباب هاشم حسين . النص المفتوح https://www.google.com ). بەلای سه‌لاح فەزلەوە كرانەوەی دەق ((بریتییە لە توانای دەق بۆ ورووژاندنی ژمارەیەكی زۆر لە دەلالەت و وەڵامدانەوەی پەسەند واتە كرانەوەی بۆ راڤە و لێكدانەوە. بەپێی ئەم چەمكەش كرانەوە لە بنەماكانی شیعری نوێگەرییە)). (د. صلاح فضل. التخيل من فئات الادب والنقد . 1996 .112). ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە سەلاح خۆی لەوان جیادەكاتەوە كە پێی وایە دەقی كراوە واتە كرانەوەی بۆ راڤە و لێكدانەوە، بەڵام لەوەدا هاوڕانیم لەگەڵیدا كە چەمكی كرانەوە دەبەستێتەوە بە قۆناغی نوێگەرییەوە لەكاتێكدا ئەم چەمكە لەئاكامی خوێندنەوەی بەرهەمی كلاسیكییەوە سەری هەڵداوە . لەو روانگانەوە رەخنەگرانی عەرەب سێ رێچكەی سەرەكی بۆ تێگەیشتن لە چەمكی دەقی كراوە دیاری دەكەن كە ئەمانەن:

رێچكەی یەكەم : كرانەوەی ژانری واتا شیعر دەكرێتەوە لە رووی هونەر و ژانرە ئەدەبییەكاندا . رێچكەی دووەم كرانەوە بە رووی لێكدانەوەدا. كاتێ دەق ئەوە هەڵدەگرێ كە چەند مانا و ئاماژە و راڤەیەكی لەناوئاخندا حەشاردابێ ئەمەش بە هۆی فرە لێكدانەوەوەیە . رێچكەی سێیەم بریتییە لە كرانەوەی مەعریفی واتە دەق دەكرێتەوە بەڕووی مەعریفە و رۆشنبیری و زانستدا . (سیڤا علی، ٢٠١٩، النص المفتوح،١٤) بەم پێیە لە ئەدەبی عەرەبیدا بە هەڵە باس لەوە دەكەن كە شیعری كراوە دوا فۆرمی دەقی شیعرییە لەدوای شیعری پەخشانییەوە وەكو ژانرێكی نوێی شیعری لێی دەڕوانن كە سیماكانی ژانری ئەدەبی و هونەرەكانی تری تێدا بەكار هاتووە .
دەقی كراوە لە رەخنەی كوردیدا لە رووی تیۆرییەوە لە ئیكۆوە هاتۆتە ناو ئەدەبی كوردییەوە ئەویش بە دوو تێگەیشتن یەكەمیان ئەوانەن كە راستەوخۆ لە سەرچاوە رەسەنه‌كەیەوە وەریانگرتووە زۆرینەن (عەتا قەرەداغی، نه‌وزاد ئەحمەد ئەسوەد . زاهیر لەتیف، عەبدولڵا تاهیر بەرزنجی، حوسێن لەتیف، رێبوار سیوەیلی، فوئاد رەشید ….) د. فوئاد ره‌شید لە توێژینەوەیەكیدا، زانستانە زاراوە و چەمكی دەقی كراوەی روونكردۆتەوە، كە پێی وایە (چەمكی كرانەوە راستەوخۆ پەیوەستە بە رادەی كرانەوەی دەق لەبەردەم كردەی راڤەكاری و خوێندنەوەی جیاوازدا . هەڵبەتە هەموو دەقەكان واتای كرانەوەیان نەك هەروەك یەك نییە، بەڵكو هەندێ دەق خوێندنەوەیەكی دیاریكراو هەڵدەگرن و رێگە بە لێكدانەوە و راڤەكردنی جیاواز نادات ئیكۆ ئەم جۆرە دەقانەی بە دەقی داخراو لەقەڵەمداوە) . (فوئاد رەشید، ٢٠١٩، ل٣).
چەمكی دەقی كراوە لە روانگەی ئیكۆوە ئەو دەقەیە كە بەسەر هەموو راڤەكردنێكی شیاودا دەكرێتەوە، یانی وەك دەڵێت هەموو تەئویلێك قبوڵ دەكات . (عەبدوڵڵا تاهیر بەرزنجی. ژ. ٣٥، ٢٠٠٦). نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد دەقی كراوەی وەكو چەمكێكی راڤەیی بۆ خوێندنەوە و لێكدانەوەی دەقی شیعری ئەحمەدی مەلا بەكارهێناوە، پێی وایە ((دەقی كراوە خوێندنەوەی كراوەمان بۆ دەڕەخسێنێ كە بەقەدەر ژمارەی خوێنەرانی ئەم دەقە خوێندنەوەی جۆراوجۆر و كاریگەری ئەم خوێندنەوانە دروست دەكات . ئەم جیاوازییەی نێوان دەستەواژەكان، خوێندنەوەكە بەكراوەیی جێدەهێڵێ)) (نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، ٢٠٠٦ .١٤٧) . سەلاح حەسەن پاڵەوان كتێبێكی بە ناونیشانی شیعری كراوە لە ئەزموونی شیعری نوێی كوردیدا بڵاوكردۆتەوە، كە كاری لەسەر دوو بەرهەمی سەباح رەنجدەر كردووە، وەك هەوڵێك بۆ خوێندنەوەی دەقەكانی نێو ئەو دوو بەرهەمە، بەڵام بە بێ ئەوەی ئاماژە بە چەمكی شیعری كراوە بكات كە چییە ؟ هەروەها بێ ئەوەی روونی بكاتەوە بۆ ئەم ناونیشانەی هەڵبژاردووە ؟. د. زاهیر لەتیف لەم بارەیەوە بۆچوونەكانی لەوەدا كۆدەكاتەوە كە هێڵی سوور لە نێوان دەقی كراوە و دەقی داخراودا بوونیان نامێنێت بە دیوێكی تردا دەقەكان ئاسان بن یان ئاڵۆز ئەوا لە یەك كاتدا هەڵگری فرەمانایی و تاكگەرایییە .(د. زاهیر لەتیف . جێگۆڕكێی دەقی كراوە و دەقی داخراو . سایتی خاك) .
دووەمیان ئەوانەن، كە راستەوخۆ لەو رەخنەگرانەی عەرەبەوە وەریانگرتووە، كە بە هەڵە چەمكی دەقی كراوەیان پێناسەكردووە لێرەدا ئاماژە بە بۆچوونی شێركۆ بێكەسی شاعیر دەكەین، كە لەبارەی دەقی كراوەوە لە پێشەكی كتێبی ملوانكەدا دەڵێ ((مەبەستم لە تێكستی واڵا و كراوە چییە ؟ماڵێكە نەیەك بابەت و نەیەك فۆرمی دیاریكراوی تێدا ناژی هیچ كام لەشیعر و چیرۆك و پەخشان و پەخشانە شیعرو شانۆنامە خاوەنی هەموو ماڵەكە نین، بەڵام لە هەمانكاتدا ماڵی هەموویانە..)) (شێركۆ بێكەس، ئێوە بە خۆشەویستی ئەسپێرین، ٢٠٠٤، ٥) ئەم تێگەیشتنەی شێركۆ بۆ دەقی كراوە ئەوەیە، كە دەق، كراوەیە لەبەردەم ژانرە ئەدەبییەكاندا و ئاوێتەبوونی دەقە لەگەڵ ژانرەكانی تری ئەدەبدا. ئەم تێڕوانینە جیاوازە لەو پێناسەیەی، كە ئیكۆ بۆ دەقی كراوەی كردووە، كە بەلایەوە میكانیزمێكی نوێی رەخنەیییە بۆ لێكدانەوە و خوێندنەوەی ئەو دەقانەی، كە خاوەنی جیهانبینیی كراوەن لە مانا . شێركۆ هەندێ لە دەقەكانی بە تێكستی واڵا ناودەبات، لە كتێبی كورسی نووسیوێتی (لە یەك تێكستی واڵادا : شیعر، چیرۆك، پەخشان، شانۆنامە) لە چلەی چلچرایەكدا نووسیوێتی دەقێكی ئاوێتەیە (پەخشان، شیعر، وتە). دیارە مەبەستی شێركۆ روونە كە دەقەكەی تێكەڵەیەكە لە پەخشان و شیعر و وتە .

لوقمان رەئوف لە كتێبی بنەماكانی مۆدێرنە لە شیعرەكانی شێركۆ بێكەسدا باس لە دەقی كراوە دەكات و هەمان تێڕوانینی شێركۆ دووبارە دەكاتەوە كە دەڵێ ((پێئەچێ، كە ئیتر دەقی كراوە ببێتە شكڵێكی زاڵ و لەبەرچاوی ئەم دونیا ئەفسووناوییە .)) (لوقمان رەئوف، بنەماكانی مۆدێرنە لە شیعرەكانی شێركۆ بێكەسدا، ٢٠٠٩، ١٩٢). لوقمان رەئوف لە كتێبێكی تریدا هەمان تێڕوانینی پێشتری دووبارە دەكاتەوە كە دەڵێ ((تێكستە واڵاكان وەك دەرهاویشتە و بنەمایەكی تەكنیكی شیعری پۆست مۆدێرنە هاتۆتە كایەوە)) (لوقمان رەئوف، سیماكانی پۆست مۆدێرنە لە ئایدیای شیعری شێركۆ بێكەس، ١٦٠) . حەمە سەعید حەسەن دەڵێ ((لە دەقی واڵادا كە تێكستی سەردەمە رێز لە سنووری نێوان ژانرە ئەدەبییەكان ناگیرێت، نە هیچ شتێك دەكەوێتە سەنتەرەوە، نە هیچ چەمكێك جێگیرە و نە هیچ دەكرێت بە پێوانە . دەقی كراوە هیچ پێشمەرجێكی بۆ دانەنراوە …)) (حەمە سەعید حەسەن , فڕین بە باڵی شیعر . ٢٠١٨ . ٦٠) سەرنجمان لەبارەی ئەو وتانەی سەرەوە لەسەر دوو خاڵە یەكەمیان تایبەتە بە دەقی كراوەوە كە رەخنەگر پەیوەستی دەكاتەوە بە سەردەمی نوێوە . لە كاتێكدا ئیكۆ لە بەرهەمی كلاسیكییەوە ئەم چەمكەی داهێناوە، سەرنجی دووەممان ئەوەیە كە دەقی كراوە بە تەنها دەبەستێتەوە بە ژانری شیعرەوە لە كاتێكدا زاراوەكە لە بنەڕەتدا بەرهەمی كراوەیە، چونكە ئیكۆ لە مۆسیقا و رۆمان و شیعرەوە زاراوەكەی داهێناوە و تایبەتی نەكردووە تەنها بە شیعرەوە .
تیۆری وەرگرتن و دەقی كراوە:
پەیڕەوكەرانی تیۆری وەرگرتن پێیان وایە، كە وەرگر (خوێنەر) رۆڵێكی سەرەكی هەیە لە دروستكردنی واتادا لە میانەی تێگەیشتن و گەڕان بە دوای دیوی ناوەوەی زمانی دەقدا، لێرەوەیە ئەم تیۆرییە لەگەڵ تیۆرییەكانی دوای بونیادگەری بەیەكدەگەن . بەتایبەتی ئەو تیۆرییانەی كە رەخنەی فەرەنسی پەرەی پێدا كە پەیوەندیدار بوون بە چەمكی دەقی كراوە بە تێگەیشتنی ئەمبرتو ایكۆ .(د. عبدالقادر عبو . فلسفة الجمال . ٢٠٠٧ . ٩٤) رەنجدەر پێی وایە، كە شاعیر نابێت بە شێوەیەك شیعر ملكەچی واقیع بكات كە رۆڵی بیركردنەوەی خوێنەری تێدا بكوژێت (سەباح رەنجدەر، ئەزموون،٢٠١٤، ١١٥). خودی شاعیر بایەخ بە خوێنەر دەدات كە رۆڵی هەیە لە بەرهەمهێنانی واتادا، و دەقی كراوە پێویستی بە خوێنەری راستەقینە هەیە، ئەو خوێنەرە هەستیارەی كە دیوی شاراوەی دەق دەخوێنێتەوە و واتای لێ بەرهەم دەهێنێ، روو لە ئاستی گوتراوی دەقەكە ناكات وەك ئەوەی بریتی بێت لە حیكایەتی ژیانی نووسەری دەق . (خوێنەر كاری بەسەر حیكایەتەكانی ناو دەقەوە نییە، بەڵكو كاری بەسەر ئەو پرسیارانەوە هەیە كە دەق دەیانورووژێنێت، بەو واتایانە رازی نییە دەقنووس بەرهەمی هێناوە، لەسەر ئەو گوتراوانە راناوەستێت، كە لە یەكەم خوێندنەوەدا واتاكانیان ئاشكرا دەبێت، بەڵكو روو لەو گوتراوانە دەكات كە لە ناواخندا بابەتگەلێكی تێدا حەشاردراوە، لە ژێر پەردەوە رازەكان دەدركێنێ و پرسیارەكان دەكات، جۆرێك لە داخراويی واتا هەیە، بەڵكو خۆی واتای تر بەرهەم دەهێنێتەوە، خوێنەری هەستیار لە رێگەی خوێندنەوەكەیەوە، ئاسۆی خوێندنەوەی جیاوازتر دەكاتەوە . لە رێگەی ورووژاندنی پرسیارەكانیەوە گریمانەی پرسیاری تر دروستدەكات . كاتێك دەڵێین دەقی كراوە مەبەست لەو دەقەیە هەڵگری فرە پرسیار و فرە خوێندنەوەیە قابیلیەتی پێبەخشینی واتای جیاوازی هەیە، لە هەمان كاتدا دەقی كراوە بە خوێندنەوە و راڤەوە پەیوەستە، بەم پێیە ئەوەی دەق بەرەو كرانەوە دەبات خوێنەر و جۆرەكانی خوێندنەوەیە، چونكە دەقی كراوە بەتەنیا بەرهەمی دەقنووس نییە، بەڵكو پرۆسەیەكی دوولایەنەی نێوان دەقنووس و خوێنەرە) (حسەین لەتیف، دەق لە چاوەڕوانی خوێنەردا، ٢٤٤، ٩٥) .
((خوێنەر كاتێك دەقێك راڤە دەكات وەك ئەوە وایە لە تەجرەبەی كردەیەكی هاوبەشدا شەریك بێت . لە پرۆسەی راڤەییدا دەق و خوێنەر تا رادەیەك بەیەك رێژە دەور دەگێڕن)) (چارلز برێسلێر، رەخنەی ئەدەبی و قوتابخانەكانی، ٢٠٠٧، ١١٨)، چونكە بەلای لایەنگرانی رەخنەی هەڵوێستی خوێنەرەوە ((شیعری راستەقینە تەنیا بۆی هەیە لە نەستی خوێنەردا بوونی هەبێ، نەك لەسەر رووپەڕی قاقەز، كاتێك خوێنەر و دەق كاردەكەنە سەر یەكتری، دوابەدوای ئەو واتا دەخوڵقێن. ئەمانە تەنیا لە نەستی خوێنەردا بوونیان هەیە، هەنووكە خوێندنەوە و لێكدانەوەی دەقی دەبنە تەجرەبەیەكی جوانیناسانە)) (چارلز برێسلێر، رەخنەی ئەدەبی و قوتابخانەكانی، ٢٠٠٧، ١١٨) . لە سەرەتای ساڵانی شەستەكاندا كۆتایی بە دەسەڵاتی دەقنووس دێت، بەڵكو سەردەمێكی تر لە كایەی ئەدەبی و رەخنەی ئەدەبیدا دەست پێدەكات .

ئەو سەردەمەش بە سەردەمی دەق / خوێنەر ناودەبرێت . لەم قۆناغە بەدواوە دەقنووس تەنیا مافێكی رەمزی بەسەر دەقەوە دەمێنێت . لەبەرانبەردا خوێنەر یاريی خۆی لەدەقدا دەكات . بە بڵاوكردنەوەی كتێبەكەی ئیكۆ (دەقی كراوە) و هەروەها راگەیاندنەكەی بارت (مەرگی نووسەر) درزێكی گەورە كەوتە نێوان خوێنەر و دەقنووسەوە، چونكە وەك چۆن خوێنەر بە واتاكانی دەقنووس رازی نییە، ئاوەهاش دەقنووس بەو واتایانە رازی نییە، كە خوێنەر بە دەقی دەبەخشێت . ئیكۆ ئاماژە بەوە دەكات كە خوێنەر بەگوێرەی ویستی دەقنووس راڤە ناكات، بەڵكو بە گوێرەی ئەو ستراتیژە ئاڵۆزە دەیكات كە لە ئەنجامی كارلێكی نێوان دەق و خوێنەردا دروست دەبێت .(حسەین لەتیف، دەق لە چاوەڕوانی خوێنەردا، رامان، ژمارە (١٤٤)، ٢٠١٧،ل ٩٤). بۆ نموونە دەقی شیعری پایزی گۆران هەمیشە كراوەیە لەبەردەم خوێندنەوەی جیاوازدا كە بۆ خۆی خوێندنەوەی جیاواز و هەندێك جار دژ بەیەكیشی لەسەر كراوە لەلایەن نووسەران و رەخنەگرانەوە . (نەجات حەمید . ٢٠٠٨. ٤٤٦)(د. ئەنوەر قادر . ٢٠١٨، ٤٢١ )(سامان عیزەدین . ٢٠١٤ . ٤٣٨) . عەتا قەرەداخی لەڕوانگەی بۆچوونەكانی ئیكۆوە دەڵێ: (هەر دەقێك دەتوانێت كۆمەڵێك ئەزموونی ئینسانی لەخۆیدا كۆبكاتەوە و لەهەر گۆشەنیگایەكەوە لێی بڕوانرێت جۆرێك لە خوێندنەوە هەڵدەگرێ . بەم پێیە دەقی كراوە چەند دەلالەتی هەمە چەشن هەڵدەگرێ . لێرەشەوە بنیاتی زمانی دەق كاری ئیستێتیكای وەرگرتن بەرجەستە دەكات، چونكە بنەمای بنچینەیی خەسڵەتی دەقی كراوە ئەوەیە كە لە روانگەی بنیاتی زمانی دەقەكەوە شۆڕدەبێتەوە بەجیهانبینی دیوە شاراوەكانی دەقەكەوە) . (عەتا قەرەداخی، بەدوای شیعردا لەنێوان وەهمی تازەگەری و واقیعیەتی تەقلیددا، ١٩٩٧، ١٠).
میتۆدەكانی رەخنەی دوای بونیادگەری تێڕوانینی نوێیان خستە بەردەست سەبارەت بە چەمكی دەقی ئەدەبی و چۆنێتی لێكدانەوەی لە روانگەی خوێنەرەوە ((دەقی ئەدەبی بە سروشتە خوازەیییەكەی، دەقێكی كراوەیە و رێگە بە فرە خوێندنەوەیی دەدات . ئەم فرەیییەش دەقەكە بە پیت و دەوڵەمەند دەكات لەم مەسەلەیەشدا تیۆری وەرگرتن لەگەڵ هەڵوەشانەوەگەرایی بەیەك دەگات)) (د. ابراهیم محمود خلیل، رەخنەی ئەدەبی نوێ، ٢٠١٧، ١٨١). لە ناوەڕاستی سەدەی بیست بەدواوە میتۆدەكانی رەخنەی ئەدەبی روویان لە خوێنەر كرد، ئەمەش بەو پێیەی ((هەر بە تەنیا دەق قسان ناكات، بەڵكو ئێمەش لە بواری دەقەكانەوە دێینە قسەكردن . ئێمە لە ئاسۆی بیر و سنوورەكانی هزری خۆمانەوە تەئویلی دەقەكان دەكەین و بە رووناكيی تێڕوانینەكانی خۆمان رووناكیان دەكەینەوە)) (رێبوار سیوەیلی، كتێبی نالی، ٢٠٠١، ١٥). بەم پێیە تا دەهات رێچكەی ئەو رێبازانەی بایەخیان بە رۆڵی خوێنەر دەدا لە شیكردنەوەی دەقدا پەرەی دەسەند، ((رەخنەی شیكردنەوەی دەقی داوای سوود وەرگرتن لە زانستە مرۆیییەكان و هەستی خوێنەر دەكات، ئەم شەپۆلە نوێیە لە دیاریكردنی واتای دەقدا بەرگری لە هەڵوێست و رۆڵی خوێنەر دەكات، كە پێیان وابوو شیعر لەخۆیدا مەبەست نییە، بەڵكو مەبەستەكە ئەوەیە هەر وەرگرێك لە ئەزموونی تایبەتی خۆی بۆ زیاد دەكات)) (د. ابراهیم محمود خلیل، رەخنەی ئەدەبی نوێ، ٢٠١٧، ١٨١). ((بۆ ئەوەی ئەم رۆڵە بە دەق ببەخشین، دەبێت بە شێوەیەكی كراوە بیخوێنینەوە و لێكدانەوەی بۆ بكەین و سوود لە هەموو، یان بەشێكی زۆری ئەو ئیمكانیەتە رەخنەیی و مەعریفیانە وەربگرین كە لە ئامانجەكانی دەق نزیكمان دەخەنەوە)) .(رێبوار سیوەیلی، كتێبی نالی، ٢٠٠١، ١٤) . ((ئیكۆ باسی لە خوێنەری ئینسكلۆبیدی دەكات، واتە هەتا خوێنەر مەعریفەی دەربارەی زمان و دەق و كێشەكانی سەردەم زیاتر بێت خوێندنەوەی جیاوازی بۆ دەق دەبێت .)) (حسەین لەتیف، دەق لە چاوەڕوانی خوێنەردا، ٢٠١٧) كەواتە ئاسایییە كە خوێنەر بەو پاشخانە رۆشنبیریەیی هەیەتی رۆڵی لە راڤە و لێكدانەوەی واتای جیاواز بۆ دەق هەبێت . چونكە ((دەق لە واتای خۆیدا كەلەبەرێكی گەورە دەهێڵێتەوە بۆ گوتنی تر و بیركردنەوەی تر و هاوبەشیكردنی تر كە خوێنەر رادەكێشێتە بازنەی بوونی خۆیەوە. ئەو بوونە مەرجدارەی هەموو كاتێك هەر دەربڕین لێكردن و بەرچاو خستنی كیانێكی عەقڵییە لە بووندا، كە هەرگیز ئەو بەرچاوخستن و دەربڕین لێكردنە ناگاتە پێگەیین و كامڵبوون .)) (نەجات حەمید،٢١٧) . لێرەوەیە خوێنەری راستەقینەی دەق، لەدوای بڵاوبوونەوەی دەقەكە ئامادەیی دەبێت و ئەو كەلەبەرانە پڕدەكاتەوە و نەوتراوەكانیش تەواو دەكات . بەم پێیە دوو جۆر خوێنەری دەق بوونی هەیە، ئەوانیش خوێنەری نادیار و خوێنەری راستەقینەیە . نادیار لەكاتی نووسینی دەقدا ئامادە دەبێت، راستەقینەش لەدوای بڵاوبوونەوەی دەقەكە .

هێرمینۆتیكا و دەقی كراوە:
وشەی هێرمینۆتیكا (Hermeneutics) هونەری تێگەیشتن و لێكدانەوە دەگەیەنێت و ئامانجی ئەم تیۆرییەش بریتییە لە ئیشكردن لە واتای تێكستدا بە مەبەستی هێنانە سەر زمانی خۆمان، رۆشنكردنەوەی واتاكانی و شیكردنەوەی بە شێوەیەك كە ئیمكانی تێگەیشتنمان هەبێت .(رێبوار سیوەیلی، كتێبی نالی، ٢٠٠١، ١٠) . فرەواتایی دەق دەبێتە جێی بایەخی رەخنەگران ((لەراستیدا چەسپاندنی فرە واتایی لە دەقەكاندا تەنیا دوو گریمانە دەخاتە بیركردنەوەمان، كە یا دەبێ مرۆڤ لە دەربڕین لێكردن لە هەموو واتایەكدا نەتوانێ بەتەواوەتی پەی بە هیچ بوونێكی راست بەرێ، یا ئەوەتا مرۆڤ ناگاتە ئاستی هیچ راڤەیەك بۆ بۆچوونی خۆی)) (نەجات حه‌مید . ٢٠٠٨، ٢٢٧).
دەق توانای لەڕادەبەدەری هەیە لە راكێشانی خوێنەر بەلای خۆیدا كە خوێندنەوە و لێكدانەوەی جیاواز و جۆراوجۆری بۆ بكات . لەبەرئەوەی هێز و توانای كرانەوە دەردەكەوێت لەمیانەی دەسەڵاتی دەق كە چاوگی هەڵێنجاندنی جۆراوجۆری خوێندنەوە و جیاوازی لێكدانەوە لەخۆدەگرێ . بەو پێیەی دەقی كراوە ئەوەیە كە لەبەردەم لێكدانەوه‌دا بە رێگای جۆربەجۆر بكرێتەوە، بە بێ ئەوەی تایبەتمەندیی خۆی لەدەست بدات.((لەماوەی سی ساڵی رابردوودا تەئویل و تیۆری تا دێت پتر لێك نزیك دەبنەوە . ئەوەی راستی بێت، بەڕای زۆرێك لە رەخنەكاران و تیۆری داڕێژانی هاوچەرخ، بەهیچ كلۆجێك ناكرێت تیۆری و تەئویل لێك هەڵاوێردرێن . ئەوان دەبێژن كاتێك دەقێك تەئویل دەكەین، هەموو كات كەڵك لە تێڕوانینێكی تیۆرێكیش وەردەگرین، جا چ خۆمان ئاگامان لەم بابەتە هەبێت، چ نەبێت هەروەتر دەڵێن تیۆری بەبێ تەئویل ناتوانێت بەردێك لە بەردێك بدات .)) (هانز بێر تێنز، بنەماكانی تیۆریی ئەدەبی، ٢٠١٤ . ٥) دەقی كراوە لە بنەڕەتەوە پەیوەستە بە هێرمۆنتیكاوە چونكە ((واتای ئەم زاراوەیە پەیوەندی بە راڤەكردن و تەئویلی تێكستی ئەدەبی و هونەرییەوە هەیە، بەو پێیەی تێكست كراوەیە لەوەی چەند مانا و چەند تەئویل هەڵدەگرێت)) (نەوزاد ئەسوەد، ٢٠١١،٣٤٥))
هەموو دەقێكی ئەدەبی و هونەری لەسەر بناغەی كێشەیەكی دیاریكراودا دروست دەبێ، هەموو دەقێك فرەمانایی بوونی بە واتا، سەربەخۆییبوون و سەنتەرێتی مان پرش و بڵاوەكان نایەنە ماناوە بەڵكو ئەو فرەمانایییە لەبیری نووسەردا،خاوەنی ناسنامەی بنەڕەتی خۆیانن، خاوەن هێزی بناغەی خۆیانن كە بۆی هەیە بەردەوام واتای نوێ بخوڵقێنێ و لەسنووری واتایەكدا نەمێنێتەوە . (نەجات حه‌مید، تیۆری بنیاتی شاراوە. ٩٨).((دەقی فرەواتایی لە هەموو نووسینێكدا بوونی هەیە تەنانەت لە ساكارترین دەقەكانیشدا)) (نەجات حه‌مید. ٢٠٠٨، ١٠١) بەم رەهایەی بڕیارێكی وەها زانستییانە نییە، چونكە هەر خودی ئیكۆ دەڵێ هەندێ دەق هەن، كە فرە خوێندنەوە هەڵناگرن و بە دەقی داخراو پێناسەیان دەكات . كەواتە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە لەتیۆری دەقی كراوەدا هەموو لێكدانەوەكان بۆ دەق هێز و كاریگەرییان لە بیرە بناغەیییەكەی دەقەوە وەردەگرن . چونكە ((فرەمانایی لە دەقدا بزركردن و پەراوێزكردنی بیری بناغەیی نییە، هەریەك لەو مانایانەی كە لە بیری سەرەتایییەوە لەدایك بوونە، بۆیان هەیە ببنە بابەتی رەخنەیی سەربەخۆ، بەڵام بێ گەڕانەوە بۆ بیری بناغەیی، كە نووسەر لێیەوە واتای نوێ و پەیوەستدار دەخوڵقێنێ، هەرگیز واتای بنەڕەتی ئاشكرا نابێ)) (نەجات حه‌مید. ٢٠٠٨، ٩٩) ((خوێندنەوە جیاوازەكان دەق دەكەن بە دەقی كراوە، كاتێك رەخنەگرەكان بە تیۆری جیاواز لەیەكتر دەقێك دەخوێننەوە .)) (حسەین لەتیف، رامان، ٢٤٤ و ٩٧).
تیۆری رەخنەیی لە پرۆسەی گەڕان بە دوای واتای دەقدا سێ جۆر لە واتا دیاری دەكات :
١- واتای دانەر، كە مەبەست لێی ئەو واتایه‌یە كە لە زەینی نووسەری دەقدایە.
٢- واتای دەقی، بریتییە لەو واتا و مەبەستەی كە لەناو دەقدایە.
٣- واتای خوێنەر، مەبەست لێی ئەو واتایەی كە لە زەینی خوێنەردایە.
بەم پێیە چەمكی دەقی كراوە لەیەكتر بڕینی هەرسێ ئەو مەبەستانەی دەقەوە بە پرۆسەی روونكردنەوەی واتای دەق دەگات . مەرجیش نییە كە دەقێك بە دەقی كراوە لەقەڵەمدرا ئیتر بەسەر خوێندنەوەی نوێدا دابخرێ، بەڵكو كراوەیە لەبەردەم خوێندنەوەی تردا . كەواتە تیۆری دەقی كراوە هێرمینۆتێكییە نەك ئیستێتیكی .
لەدوای ئیكۆوە، رەخنەگران تیۆری دەقی كراوە، بەو رێبازە رەخنەیییانەی دەبەستنەوە، كە روو لە هەڵوێستی خوێنەر دەكەن، ئەمەش لەو باوەڕەیانەوە بوو، كە خوێنەر تەوەری سەرەكییە لە لێكدانەوەی واتاكانی دەقدا . ((رەخنەگرانی رۆژئاوا دەقی كراوە پەیوەست دەكەنەوە بە مەسەلەی لێكدانەوەی بەرهەمی ئەدەبییەوە بەو پێیەی فرەخوێندنەوەیی كارە ئەدەبییەكان بۆ خۆی كارێكی ئاسایی چاوەڕوانكراوە لە پرۆسەی خوێندنەوەدا وەك چەمكێكی ئیستێتیكای وەرگرتن)) (ان موریل، النقد الادبي، ٢٠٠٨، ١٣٢) چەندە دەقەكان هی داهێنەرەكانیانن ئەوەندەش هی خوێنەرەكانیانن بۆیە هەر خوێندنەوەیەكی كراوە بۆ دەق، بەرهەمهێنانی دەقێكی كراوەیشە و پرۆسەیەكی دیموكراتییانەی مەعریفی و ئێستاتیكی رەخنەییيە لە بواری ئەدەب و رۆشنبیریدا . (رێبوار سیوەیلی، كتێبی نالی، ٢٠٠١، ١٥) . شانۆگەری (ئەنتیگۆنا)ی جان ئانۆی لە جەنگی جیهانی دووەمدا لەكاتی داگیركردنی فەرەنسا لەلایەن نازییەكانەوە پێشكەشكراوە، چەندەها لێكدانەوەی جودای لەلایەن رەخنەگرانی ئەو سەردەمەوە بۆ كراوە هەندێكیان بە شانۆگەرییەكی بەرهەڵستكارییان لەقەڵەمداوە، كە دژ بە نازییەكانە. هەندێكی تریان بە شانۆگەرییەكی دەستخۆش لێكەری و پشتگیریكەری نازییەكانیان لە قەڵەمدەدا، هەندێكی تریشیان بە شانۆگەرییەكی وجوودی بێهودەیيیان لە قەڵەمدەدا.(نەجات حەمید، ٢٠٠٨، ٢٦) كەواتە دەقە ئەدەبیيەكان كاتێك دەبن بە دەقی كراوە كە لەلایەن خوێنەرانیەوە خوێندنەوەی (تەئویل) جیاوازیان بۆ بكرێ . ئیكۆ دەڵێ ((دەسەڵاتی دەق لەو لێڵیيەوە دروست دەبێ كە وشە و ئاماژەكانی خۆیان فرە جۆر و فرە رەهەند دەكەن)) دەقی كراوە پەیوەست بە فرە واتایيیەوە سەربەخۆیی و ئازادی و كرانەوەیەكی فراوانی لەبەردەم خوێنەردا كردۆتەوە . كە هەموو گوتنەكانی هێز و كاریگەريیان لەبیرە بناغەیيیەكەی دەقەوە وەردەگرن . فەنتازیای ئیستێتیكی لەدەقی كراوەدا بریتییە لە بنیاتێكی فرە ئاڕاستەیی لە بنیاتی واتای دەقدا. ((رەخنەگران سێ جیهانبینی بۆ بنیاتی دەق دیاریدەكەن، كە بریتین لە (جیهانبینی یەك مەدلول، جیهانبینی فرە مەدلول، جیهانبینی كراوە لە مەدلولەكان).)) (نەجات حەمید، ٢٠٠٨، ١١١). پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە، كە دەقی كراوە لەكوێی ئەم سێ جیهانبینییەی دەقەوەیە ؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا روو لە بۆچوونێكی ئیكۆ دەكەین، كە دەڵێ: هەر بەرهەمێك (دەقێك) لەخۆیدا چەندین خوێندنەوەی شیاو هەڵدەگرێ. كەواتە بەلایەوە دەقی كراوە چەندین خوێندنەوەی جیاواز دێنێتە كایەوە. بۆیە خاوەن جیهانبینییەكی كراوەیە لە مەدلوولەكان،. كەواتە هەردەقێك خاوەنی جیهانبینی كراوە بێ لە مەدلوولەكان ئەوە ئەو دەقە لێكدانەوە و خوێندنەوەی زۆری بۆ دەكرێ و بە دەقی كراوە پێناسە دەكرێ . لێكدانەوەی كراوە خەسڵەتێكی زیندوو دەبەخشێتە ئەو دەقانەی، كە خاوەن جیهانبینییەكی كراوەن لە مەدلوولەكان .
فرە واتایی دەق، یەكێكە لە سیماكانی دەقی كراوە، ئەم تێڕوانینە لەگەڵ تێڕوانینی لێكدانەوە بۆ دەق لە روانگەی تیۆری دەقی كراوە بە واتا ئیكۆیەكەی دەگونجێت .((دەقی كراوە ئەو دەقەیە كە دەچێتە ناو قووڵایی و شوێنی شاراوەوە، دەقێكی فرە خوێندنەوەیە، شۆڕ دەبێتەوە بۆ بەشەكانی ناوەوە، لە ئاستی بنیاتی شاراوەییدا شوێنێك دەگرێ دادەبەزێتە دیوی ناوەوەی بنیاتی زمان))(سیڤا، النص المفتوح، ٢٠١٩، ١٥). ((هەموو دەقێك لە جیهاندا سیفەتی دووسەریی واتا لە خۆیدا هەڵدەگرێت و ئەم سیفەتەش لە سیفەتی ناوكی زمانەوەیە .))(نەجات حەمید . ٢٠٠٨، ١٠٩) بە شێوەیەكی تر دەق دوو بنیاتی هەیە یەكێكیان ئاشكرا و ئەوی تریان شاراوە . بنیاتە شاراوەكە كراوەیە لە بەردەم خوێنەردا كە مانای كراوەی لێ بەدەست بهێنێت، چونكە هەر خوێنەرێك ئازادە، كە لە دید و بۆچوونی خۆیەوە لێكدانەوە بۆ بنیاتی شاراوەی دەق بكات . لەم حاڵەتەدا دالەكان كراوەن لە بەردەم چەندین مەدلوولدا .

لە ئەدەبی كوردیدا چەندین بەرهەمی ئەدەبیمان هەیە لە چەند گۆشەنیگایەكەوە لێكدانەوە و راڤەی بۆ كراوە هەندێ جار واتای جیاواز لە یەكتریان داوە بەدەستەوە، كەواتە ئەم جۆرە دەقانە كە خوێندنەوەی جیاوازیان بۆ كراوە دەشێ ناوی دەقی كراوەیان لێ بنێین. نالی لەلایەن چەندین خوێنەرەوە لێكدانەوە بۆ دەقەكانی كراوە. لە دیارترین ئەو خوێنەرانە (مەلا عه‌بدولكەریمی مودەریس و كوڕەكانی، مه‌سعود محەمەد، د. مارف خەزنەدار، د. دڵشاد عەلی، رێبوار سیوەیلی، عەتا قەرەداغی …..) چونكە ((شیعرەكانی نالی جیهانبینییەكی شاراوەیان تێدایە و تۆڕێك لە سیستەمی زانستی دەلالەتیان تێدایە و تا ئێستەكە هەر بە زیندووێتی بەكاریگەری ماونەتەوە)). (نەجات حه‌مید، ٢٠٩) لێرەوەیە روو لە جیهانبینی دەقی زێوان دەكەین و لە روانگەی بنەما و خەسڵەتەكانی تیۆری دەقی كراوە لێكدانەوە و راڤەی واتا و دەلالەتەكانی دیوی ناوەوەی دەربڕینەكانی بنیاتی زمانی دەقەكە دەكەین.


بەشی دووەم:
دەقی زێوان لە روانگەی تیۆری دەقی كراوەوە


رەخنەگران و توێژەران، لە چەندین گۆشە نیگاوە، روویان لە جیهانبینی دەقی شیعری زێوان كردووە و مانای جیاواز و كراوەیان لەبارەیەوە خستۆتە بەردەست لەوانە(ئەحمەدی مەلا، عەبدوڵڵا رەحمان، سۆران مامەند عەبدوڵڵا) خەسڵەتی فرە خوێندنەوەیان پێ بەخشیوە. لەم توێژینەوەیەدا دەمانەوێت بە شێوەیەكی دیكە زێوان بهێنینە زمان و لە جیهانبینییەكی ترەوە لێكدانەوەی نوێی بۆ بكەین، بەڵام بێ دووركەوتنەوە لە مانای بناغەیی دەقەكە . بۆ هاتنە دیی ئەم ئامانجە، پێویست دەكات سوود لە هەموو یاخود بەشێك لە تیۆرەكانی تری رەخنەی ئەدەبی وەرگرین، كە لە خزمەتی لێكدانەوەی بنیاتی شاراوەی دەقەكەدان . راڤەگەری فەرەنسی (هیرش) جیاوازی دەكات لەنێوان واتا و مەغزادا، چونكە واتا لە دەقدا جێگیرە، بەڵام مەغزا، یان دەلالە دەگۆڕێت . ئامانجی رەخنەی ئەدەبی ئەوەیە بگاتە مەغزای دەقەكان، بە پێچەوانەی شیكردنەوەوە كە ئامانجی گەیشتنە بە واتا، گەیشتن بە واتا بە شیكردنەوەی زمانەوانییانەی دەق بەدی دێت، بەڵام گەیشتن بە مەغزا، تەنها بەدروستبوونی پەیوەندی لەنێوان دەق وەرگردا بەدی دێت . ((د. ابراهیم محمود خلیل، رەخنەی ئەدەبی نوێ، ٢٠١٧،٢٠٤) .

شاعیر یەكەم شیعری خۆی لە ساڵی ١٩٨١ لە رۆژنامەی هاوكاری بڵاوكردۆتەوە، كە تەمەنی شانزە ساڵان بووە . دەقی زێوانی لە ١٩٨٨ بڵاوكردۆتەوە، كە تەمەنی بیست و دوو ساڵ بووە . تی . ئێس . ئەلیەت دەڵێ ((جوانترین شیعر ئەو شیعرانەن، پێش ئەوەی تەمەنمان ببێت بە بیست و پێنج ساڵی دەیاننووسین)). ئەوەی جێی سەرنجە كە بەم بنیاتە دەوڵەمەندە و بەو زمانە شیعرییە شاعیر لەو تەمەنەدا، لە یەكەم تاقیكردنەوەی شیعری درێژدا، دەقێكی نوێبەخشی بەرهەمهێناوە، كە هەست و هەناسەیەكی قووڵی شیعری لە جیهانبینیی خۆیدا شاردۆتەوە. ((سەباح رەنجدەر یەكێكە لەو شاعیرانەی كە شیعرەكانی بە زمانێكی سفت و سۆل و رووحییەتێكی تازە داڕێژراون، شێوازی تایبەتی خۆی هەیە و دەخرێتە خانەی شاعیرە نوێگەریخوازەكان.)) (كەمال غەمبار، چنینەوەی چەند وتارێكی رەخنەیی، ٢٠١٢، ٢٣) .

كۆمەڵێك توێژەر و رەخنەگر لە بارەی شاعیرەوە توێژینەوەیان كردووە و كۆمەڵێك ئەنجامی باشیان خستۆتە روو، لە دیارترینیان پرۆفیسۆر دكتۆر مارف خەزنەدارە، ئەمەش بۆخۆی پەسەندكردنی شاعیرە وەك یەكێك لە شاعیرە هاوچەرخەكان (ئازاد عەبدولواحید، د. مارف خەزنەدار لە گۆڤاری رامان دا، ٢٠١٨، ٢٤٢،٣٢٩). شاعیر لە تاقیكردنەوەی شیعری هاوچەرخدا پێگەیەكی دیاری هەیە، چونكە شێوازی شیعری خۆی لە شاعیرانی تر جیاكردۆتەوە و زمانی شیعری تایبەت بە خۆی هەیە كە شاعیری پێ دەناسرێتەوە . لەم بارەیەوە كەمال غەمبار دەڵێ: ((مۆركی كارتێكردنی شاعیرانی تری بەسەرەوە دیار نییە لە شاعیریەتی و رەسەنی بخەن، ئەم بۆچوونەشم ئەوە ناگەیەنێ كە شاعیر ئاوڕی لە سامان و كەلەپووری خۆماڵی و نەتەوایەتی نەداوەتەوە و سوودی لێ نەبینیون. (كەمال غەمبار، بەرەو جیهانی شیعریی چەند شاعیرێك، ٢٠٠٨ .٣٢). هەروەها سرور حەسەن محه‌مەد توێژینەوەیەكی زانستی بە میتۆدی بەراوردكاری لەبارەی ئەدۆنیس و سەباح رەنجدەرەوە كردووە .(سرور حسن محمد . ٢٠١٣) سەباح رەنجدەر لە دەقی زێواندا دەیەوێ لە ژێر پەردەوە راز و نیازی خۆی بە خوێنەر رابگەیەنێت، چونكە (شیعری رەنجدەر لەو شیعرانەیە كە ئاسان خۆیان نادەن بەدەستەوە و لە پشت هەر وشەیەكەوە مانایەكی پەناهان حەشارداوە و هەر بۆیە بەدەگمەن لە یەكەم بەركەوتندا لەگەڵ زۆرێك لە شیعرەكانی ئەم شاعیرەدا خوێنەر بۆی هەزم دەكرێت) (ئارام سدیق، زمان و شیعریەت، ٢٠١٧،١٣٦).

سەرەتا لە ناونیشانی دەقەكەوە دەچین بەرەو جیهانبینی دەقەكە . چونكە ناونیشان هەمیشە كلیلی چوونە ژوورەوەیە بە نێو دیوە شاراوەكانی دەقەكەوە . زێوان ناوە بۆ ئەو كەسەی كە پارێزەر و راژەكاری شوێنی پیرۆز و ئاینییە . شاعیر هاتووە ئەم ناوەی خواستووە بۆ خۆی كە وەك ناونیشان یارمەتیدەرە بۆ گەیشتن بە ئاماژەكانی ئەو وێنانەی كە مانای خەسڵەتی راژەكار و پارێزەری شوێنێك دەگەیەنێت لەلایەن كەسێكی خەمخۆرەوە بە مەبەستی خزمەتكردنی و دابینكردنی پێداویستییەكانی و دروستكردنی ژینگەیەكی ئارام و بێگەرد وەك ئەوەی كە مژدە دەداتە نواڵە كە لەو ناخۆشییانەی هاتۆتە رێگەیان رزگاری دەكات و جۆرێك لە بەهەشتی بۆ دروست دەكات . شاعیر ئەو كەسەیە ماڵێك بۆ نواڵە دروست دەكات لە شێوەی ئەو شوێنە پیرۆزەی كە زێدەوان پارێزگاری لە شوێنی پیرۆز دەكات ئەو بڕواو متمانەی بە خۆی هەیە كە نەمری لە بەهەشتدا لەگەڵ نواڵە بەدەست دەهێنێت .
ئێشی كوشندەی تێپەڕبوونی ساڵەكان
دەچنە چاڵی بیرچوونەوە
لە شاری جۆشخواردووی سەرزەمین
خانوویەكی ساكارت لە درەختی بەردار بۆ دروست دەكەم
تێیدا پیر بە
باخەكەشی بەخاوەن كە
ئەی خاوەن باخ
هەرچوار وەرز سەوزە و میوەیان لەسەر دەستە
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٢٥)
شاعیر خۆی دەكاتە زێوانی ئەو ماڵەی كە لە درەختی بەردار بۆی دروست دەكات و بەڵێنی پێدەدات كە ساڵانی رابردوو لە بیر بكەن و لەدوای بەیەكگەیشتنیان لە بەرهەمی داری خۆزگە و ئامانجەكانیان بە ئاسوودەیی لەو ماڵەی پێكەوەی دەنێن بخۆن و تا دوا تەمەنی پیرییان پێكەوە بن .
شاعیر كە باس لە قۆناغی منداڵیی خۆی دەكات زیاتر یادەوەرییە خۆشەكانی خۆی دەگێڕێتەوە بەڵام هەندێ وێستگەی منداڵی نوغرۆی مەرگەساتە و ناخۆشییە هەروەها سەرتاپای تەمەنی قۆناغی گەنجێتی ماوەیەكی كەمی لێ دەرچێت ترووسكەی شادی تیا نەبووە .
خۆم هاوێشتە بۆشایی بوون
بەخشندەیەك دەستی میهری بۆ درێژ نەكردم
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٧٠ )
ئەمە لووتكەی ئازار و خەمەكانی شاعیر دەردەخات كە لەو قۆناغەی ژیانیدا ئەوەندە تاڵی چەشتووە تەنانەت كەسێك شك نابات دەستی هاوكاری بۆ درێژبكات و بە رادەیەك هەستی بەتەنیایی كردووە كە وەك نامۆیەك دەربكەوێت . بۆیە ناونیشانی دەقەكە راستەوخۆ پەیوەندی بە ژیانی شاعیرەوە هەیە لە هەرشوێنێك ناوی زێوان بەكارهاتبێت ئەوە مەبەستی شاعیر خۆیەتی و خۆی بە زێوان ناودەبات كە دەلالەتە بۆ پێگەی پاكی و بەوەفایی ئەو بەرپرسیاریەتییەی شاعیر وەك پاسەوان دەكەوێتە ئەستۆی ئەو ماڵەی كە پەیمانی داوە بۆ نواڵەی دروست بكات، كەواتە دەقەكە بریتییە لە پانۆرامای ژیانی شاعیر بە خۆشی و ناخۆشییەكانیەوە هەر لە منداڵییەوە بۆ گەنجێتی . ژیانی شاعیر لە هەردوو قۆناغی منداڵی و گەنجیدا لە نێوان گەشبینی و رەشبینیدا سەرەتاتكێی كردووە، بەڵام زیاتر ناخۆشی و رەشبینی بەسەر شاعیردا زاڵە وەك لەم هێڵكارییەدا روونكراوەتەوە :
زێوان

منداڵی خۆش بووە گەنجێتی ناخۆش بووە مێژووی گەلی كورد ناخۆش

          كاتی نووسینی دەق                                                              رابردوو                       ئێستا 

                   دڵەڕاوكێ                                                                                  رەشبین 
                                                            زێوان    

بەم پێیە زێوان لە تێكچوونی هاوسەنگیی نێوان خۆشیی منداڵی و ناخۆشیی گەنجێتی و زاڵبوونی هەردوو چەمكی دڵەڕاوكێ و رەشبینی لای شاعیر هاتۆتە بەرهەم . كۆی گشتی تاقیكردنەوەكە بەرهەمی ئاماژە و مانای خۆشی و ناخۆشییەكانن. سەرئەنجام هەردوو چەمكی دڵەڕاوكێ و رەشبینی لە ئاستی بنیاتی دەقەكەدا زاڵە . شاعیر لە دەقی زێواندا ئاشنامان دەكات بە كارەكتەرەكانی نێو دەقە شیعرییەكەی كە بریتین لە شاعیر(زێوان) و نواڵە (خۆشەویستی شاعیر) و دایك و باوك و شاعیرەكان (نالی، مەولەوی، حاجی) و كارەكتەری ئاینی و ئەفسانەیی(ئادەم و خدری زیندە و فەرهاد و برایمۆك و مه‌سیح و مریەم و موسا و پێغەمبەر)، هەروەها بەو شوێنانەی كە رووداوەكانی نێو دەقەكە لەخۆیانی گرتووە كە بریتییە لە گوندی دەربەندی گۆم و هەولێر . لە رووی كاتیشەوە قۆناغی منداڵی و گەنجێتی شاعیر دەگرێتەوە .
لە رووی بابەتەوە شاعیر زیاد لە بابەتێك دەخاتە روو كە بەلای ئێمەوە بریتین لە خۆشەویستی، مردن، ژیان، سروشت، یادەوەری، رامان لە نهێنییەكانی گەردوون و بوون، مێژوو، دڵەڕاوكێ، نائومێدی، رۆشنبیری و كلتوور . شاعیر لەم تاقیكردنەوە شیعرییەدا دەیەوێ لە ئاستێكی قووڵی مەعریفییەوە شیعرییەت بە زمانێكی نوێ بەرهەمبهێنێت . ئەو رووكەشانە لە دیاردەكان ناڕوانێت، بەڵكو دەچێتە قووڵایی و رۆدەچێتە جیهانی شاراوەیی رووداو و پرسیارەكانی حەقیقەتی بوون و گەردوون . خەسڵەتی ڵێڵی و ناڕوونی لە مانا و دەربڕینەكانی بنیاتی زمانی دەقی زێوان خوێنەر پەلكێش دەكات كە ئازادانە لێكدانەوەی هەمەجۆر بۆ جیهانبینیی دەقەكە بكات، ئەمەش بەپێی ئەو دەسەڵاتەی دەق لە رووی مەعریفییەوە هەیەتی لەلایەك و لەلایەكی ترەوە بەپێی ئاستی مەعریفی و رۆشنبیری و تێڕوانینی خوێنەر خۆیەوە . (شكلۆڤسكی لەو باوەڕەدا بوو كە هونەر و هێزی هونەری خۆی لە نائاشناسازیدا ئەبینێتەوە بۆ ئەوەی شتەكان بە شێوەیەكی نوێ پیشان بدەین). (عەبدوڵڵا تاهیر بەرزنجی . ٢٥) لەبەرئەوە فۆرمالیزم تیۆرییەكە دەربارەی شیعر وەك لادانێكی زمانی، بە هۆی چەمكی بەنامۆكردنی شیعرییەوە ئەدەب خۆی لەزمانی ئاسایی و رۆژانە دوور دەخاتەوە . (پێتەر هاڵبێرگ و دانەرانی تر. وەرگێڕانی : ئه‌نوەر قادر محەمەد . ٣٢٠)
سروشت هەموو شتێكت ترساندوومی
لرفەی ئاگرت
بڵندایی چیات
گەفی رووبارت
دەشتایی رووتت (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥)
سروشت دەستپێكە بۆ چوونە ناو جیهانی هزر و مەوداكانی لێكدانەوەی هەموو دیاردەیەك كە هەستپێكراو بێ یاخود هەست پێ نەكراو بێ. ترس لە سروشت لە كۆنەستی هەموو مرۆڤایەتیدا بوونی هەیە . هەمیشە هەڕەشە بووە لەسەر ژیانی و لە هەمان كاتیشدا مرۆڤ وانەی زۆری لێوە فێربووە شاعیر لە سەرەتاوە هەستی ترس لە دیاردەكانی سروشت رادەگەیەنێ . ئەم تێڕامانە لە گەردوون پرسیارە لەو هێزەی لە پشتی دروستكردنی ئەم بوونەوەیە كە چۆن ئاگر و ئاو و خاك خولقاون . ئاگر كاتێك سەرچاوەی ترسە كە قەبارەی ئاگرەكە بە ئەندازە و ئاستێكی بەرفراوان بێت وێنەی شكۆمەندی ئاگرمان لا دروست دەبێت وەك وێنەی ئاگری دۆزەخ ترسناكە . بەڵام ئاگر لە شێوەی ئاگری نەورۆزدا بێت سەرچاوەی ترس نییە و دەبێتە خولقاندنی جوانی . ئاو كە دەبێتە سەرچاوەی مەترسی لە وێنەی دەریایەكی بێ سنوور جوانییەكی لەرادەبەدەرە كە بە شكۆمەندی ناودەبرێت . لرفەی ئاگر و بەرزی چیا و هاژەی رووبار و بەرینی بیابانەكان كە سەرچاوەی ترسن جوانییەكی لەرادەبەدەریان هەیە مرۆڤ لەئاستیاندا سەرسامە و بەم جۆرە جوانییانە دەوترێت شكۆمەندی . رووناكی كە رەمزی ئارامی و دڵنیابوونە یارمەتیدەرێكی باشە بۆ چێژوەرگرتن لە دیمەنەكانی سروشت بە پێچەوانەوە تاریكیش رێگرە لە بەردەم چارەنووس و ئایندەمان كە ناتوانین پەی بە جوانییەكانی ژیان بەرین
پەنجەم لە چاوەڕوانییەكی دوانەهاتوو یان گیان پێنەماو
بەناویەكدا دەشكێنمەوە
یادی ماڵیكردنی ورچ دەبێتە بۆنە و نیشان
دیوە تاریكەكانی زەوی چی لێ دەدۆزێتەوە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، 6)
شاعیر لە دەقی زێواندا نایەوێ وێنە مەئلووفەكانی پێشووتر كە لە نەستی خوێنەردا كەڵەكەبوونە دووبارەیان بكاتەوە . ئەم دەقە تاقیكردنەوەیەكی راستگۆیانەی شاعیرە كە لە دەروونێكی پاك و بێگەردی شاعیرانەی پڕ لە بەهای جوانی و خۆشەویستییەوە هەڵقوڵاوە. بۆیە بابەتە خودییەكان كە پەیوەندی بە شاعیرەوە هەیە، رەنگدانەوەی ئەو قۆناغەیە كە شاعیر لە منداڵیدا بەسەری بردووە .
قیژەی یەكەمین كتێب لەناو چاڵەبەفرەكان گوێی زرینگاندمەوە
بەیەكگەیشتنەوەی من و جزدانی ئارامبەخشی دایكم
كۆڵانەكانی دەیگەیاندمە قوتابخانە و گۆڕەپانی رووخۆشی تۆپی پێ
پاشان دووكانە پڕ نهێنییە رەنگاوڕەنگەكانی گوندی گەنجینەی منداڵیم
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦)
قیژەی یەكەمین كتێب لەناو چاڵە بەفرەكانی حەوش . یەكەمین كتێب كە منداڵ پێی ئاشنا دەبێت كتێبی ئەلف و بێی كوردی ئیبراهیم ئەمین باڵدارە، چونكە دوو دێڕ دواتر دەڵێ : كۆڵانەكانی دەیگەیاندمە قوتابخانە . كەواتە لە خەیاڵی رۆژانی منداڵی شاعیردا قوتابخانە وێستگەیەكی گرنگی ژیانی شاعیر بووە . لەو كتێبانەی كە لە زەینی زۆربەی تاكی كورددا دەزرینگێتەوە و كاریگەری بەردەوامی لەسەر یادەوه‌ری دەمێنێتەوە ئەو كتێبە بەنرخەی ئەلف و بێی كوردییە لە شوێنێكی تردا ئاماژە بە بابەتێكی سەرنج راكێشی ناو كتێبەكە دەكات ئەویش مێوژی زۆرابە و لە شوێنێكی تردا ئاماژە بە لانك و بلوێر و گۆپاڵ و پەرژین دەكات ئەمانە لە كتێبی ئەلف و بێی كوردی باسكراون . لە زۆر شوێنی زێواندا وێنە و دەربڕینەكانی ناو یەكەمین كتێبی كوردی ئامادەیییان هەیە (بزنە كێوی و گورگ و ئەسپ و سێو) وێنە ئاشناكانی نێو واقیع كە بەلامانەوە سادە و ئاسایین شاعیر نائاسایییان دەكات و بە شێوەیەكی نائاشنایی سازیاندەكاتەوە:
مام زۆراب لەناویدا سه‌به‌ته‌ی مێوژی داناوە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٣٣)
جوانە كیژان مۆسیقا دەژەنن
گۆرانیبێژ لەبەردەمیان تاساوە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٣٤)
گوندی گەنجینەی منداڵیم
یادەوەرییەكی جوان و ئەفسانەیەكی بەهێزە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٣)
رابردوو لە چنینی بنیاتی دەقی زێواندا زۆر بە سفت و سۆلی وەكو تۆڕێكی ورد نەخشێنراوە . هەربۆیە شاعیر ئاماژە بەوە دەكات كە ((رابردوو، بەشی هەرە گەورەی ژیانی نووسەر پێكدەهێنێ و پێكهاتەی دەقیشە)) (سەباح رەنجدەر، چوار كتێب لەبارەی شیعرەوە، ٨))
شاعیر لە ئاستی نەگوتراوی دەقەكەدا باس لە پرۆسەی داهێنان دەكات تەنانەت لەم رووەوه‌ تێڕوانینی خۆیمان بۆ دەردەبڕێت بەلایەوە شاعیر كەسێكی دیار و خاوەنی خەسڵەتی تایبەتە هەر بۆیە پێگەی شاعیران دەباتە ئاستی پێغەمبەران . پێغەمبەر كە مەبەستی محەمەدە سرووشی لای خواوە بۆ هاتووە و پەیامێكی پیرۆز و گەورە و گرنگی بۆ هاتووە . كەواتە مەسەلەی پەیام و بیروڕاكانی پێغەمبەر پەیوەست دەكاتەوە بە هێزێكی دەرەكییەوە . ئەو كاتانەی كە سرووشی بۆ دێت و پەیامەكەی لا گەڵاڵە دەبێت ئەو ئەوساتانە هەست بە ئارامی و خۆشی دەكات . بەڵام كە دێتە سەر شاعیران پرۆسەكە دەبەستێتەوە بە هێزێك لە ناوەوەی مرۆڤ كە تەنها بیركردنەوە و هەستكردنی شاعیر لە ناخی خۆیدا بۆ داهێنانی شیعرەكانی دوای ئەوەی كە بەرهەمەكانی دەكەوێتە بەر دیدی خوێنەران ئەوكاتانە شاعیر دەگەشێتەوە و هەست دەكات دەرگایەكی بەڕووی خەڵكدا كردۆتەوە و پەیوەندیی شاعیر و دەوروبەر لە دۆخێكی ئارام و جێگیردایە و درزەكەی نێوانیان بەو داهێنانە پڕدەبێتەوە چونكە گەشانەوەی شاعیر ئەو راستییە دەردەخات كە ئەو كەسە دڵخۆش دەبێت و بارە دەروونییە ناهاوسەنگەكەی تێپەڕاندووە ئەویش بە حوكمی رەوینەوەی دڵەڕاوكێی شاعیر دوای بڵاوبوونەوەی بەرهەمەكەی .
زۆر جار شاعیران شیعرەكانیان بە جگەر گۆشە و كۆرپەی خۆیان هاوشێوە كردووە جگەر زۆر ناسكە و هەستیارە كۆرپەش ئەو مه‌خلوقەیە كە بە موعجیزە و لە پرۆسەیه‌كی نۆ مانگیدا دەخولقێت و دواتر دێتە بوون و سەرەڕای ژان و ئازارێكی زۆر لە كاتی منداڵبووندا دایك كە كۆرپەكەی دەبینێت هەموو ئازار و ژانێكی بیر دەچێتەوە لە دیوی ناوەوەی ئەم دێڕە شیعرەدا شاعیر دەیەوێت پێمان بڵێت كە نووسینی شیعر وەكو منداڵبوون وایە دوای ژانێكی زۆر شیعر لەدایك دەبێت ئەم دەقە سێ ساڵ زیاتر لە سنگی شاعیردا ماوەتەوە و بۆ ماوەی چوار ساڵیش لەگەڵیدا خەریك بووە و هاتۆتە تەواوبوون شاعیر لە یادی بیست ساڵەی لەدایكبوونی زێواندا راستیی ئەو بۆچوونەمان بۆ دەسەلمێنێت . زێوان كە خودی شاعیر خۆیەتی ئەو لەكاتی نووسیندا واتە داهێنانی شیعریدا ئەو كەسێكی دڵخۆش و ئارامە بەو پێیەی نووسین هاوشێوە دەكات لەگەڵ سرووش و بیركردنەوە و منداڵبوون كە تیایدا مرۆڤ گەشبینە و بەختەوەرە شادی و خۆشبەختی شاعیر لە هیچ پرۆسەیەكی تردا بەدەستی نایه‌ت تەنها لەكاتی نووسیندا نەبێت ئەو بە ئارەزووە گەرم و گرنگەكانی خۆی دەگات تەنانەت لە بەیەكگەیشتنی لەگەڵ نواڵەدا ئەو هەستەی لە گەشانەوە و ئارامی دەروونی بۆ دەستەبەر نابێت . كەواتە شاعیر دەیەوێت ئەوەمان پێ بڵێ كە سرووش و بیركردنەوە و منداڵبوون و نووسین سەرچاوەی وزە و هێزن بۆ بەردەوامیی ژیان و رێكخستنه‌وەی پەیوەندییەكان و بڵاوبوونەوەی پەیامی مرۆڤایەتی جوان بە ئامانجی بەخشینەوەی ئومێد و هیوا لەناو دەروون و لە سیما و روخساری هەموو تاكێكدا . نووسین بەلای شاعیرەوە بە سێ هەنگا و تێدەپەڕێت هەنگاوی یەكەم سرووشە هەنگاوی دووەم بیركردنەوە و لێكدانەوە كۆتا هەنگاویش نووسینەوەیە . نووسین لە بیركردنەوەیەكی قووڵ و لێكدانەوەیەكی هەمەلایەنەدا لەدایك دەبێت ژانی لەدایكبوونی وەكو ژانی منداڵبوون بە ئازارە بەڵام هەركە هاتە دنیاوە شاعیر ئارام دەبێتەوە و پێی دەگەشێتەوە . پەیامەكەی شاعیر هەڵگری سۆز و خۆشەویستی و مرۆڤدۆستییە بۆیە هەموو خەڵكی سەرزەوی پێی شاد دەبن كە بەرهەمی شاعیریان دەگاتە دەست .
گۆرانیم ئاوێنەیەكە وەك بەیانیانی بەهار روون
پێغەمبەر دەموچاوی لە كاتی سرووش وەرگرتن تێیدا دەگەشێتەوە
نالی دەموچاوی لەكاتی بیركردنەوە لە شارەزوور تێیدا دەگەشێتەوە
دایك دەموچاوی لەكاتی منداڵبوون تێیدا دەگەشێتەوە
زێوان دەموچاوی لەكاتی نووسین تێیدا دەگەشێتەوە
ئارەزووە گەرمەكانم زەوییان شاد كرد (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٩)
كۆمەڵێك هۆكاری دەروونی و ژینگەیی لەوانە (مەرگ، نەگەیشتن بە یار، بێ بەشبوون لە سۆزی باوك، دابڕان لە دەوروبەر، نامۆیی ) لە دیارترین و سەرەكیترین پاڵنەرەكانی داهێنانی دەقی زێوانن، هەرچەندە شاعیر خۆی پێی وایە ((مەرگ سەرەكیترین هۆیە بۆ دڵەڕاوكێی داهێنان، ئامادەكردنی ئەم مەرگەش هێزی شیعرە بۆ رووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ گرفتەكانی ژیان و مان)) . (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٩،٣٢) دڵەڕاوكێی شیعریش كە سەرچاوەكەی بەرهەمی شاعیرانی سەردەمه‌كە و پێش سەردەمی شاعیرە ئەم تاقیكردنەوە شیعرییانە لە جیهانبینیی شاعیردا رەنگ دەدەنەوە، هەروەك دەبینین لە چەند شوێنێكدا ناوی نالی و مەولەوی و حاجی قادر دەهێنێت و رەنگە چەندین شاعیری تریش هەبن كە ناڕاستەوخۆ، كاریگەرییان بەسەریەوە جێهێشتووە.
لە بابەتی ئیرۆتیكیدا شاعیر راستەوخۆ بێ سڵكردنەوە ئەو جۆرە دەربڕینانە بەكاردەهێنێ، كە لەناو كۆمەڵگەی ئێمەدا رێگەپێنەدراو بوونە، ئەو بەربەستە دەشكێنێ، چونكە لە چەند شوێنێكی دەقەكەدا، جەستەی خۆشەویستەكەی رووتدەكاتەوە هەرچەندە ناوی نابات و نایەوێ بە ئاشكرا ناوی خۆشەویستەكەی بهێنێت.
پارچەیەك قوماشی مەمكدانتم دەس بخە
چاویلكەمی پێ روون دەكەمەوە (سەباح رەنجدەر 2018، ٥٨)
نواڵە كراسی سەما لەبەربكات
فریزی پەستی حەوشە ژەنگی كەوتن دادەماڵێ
كراسی سەماش فڕێ بدا
فریزی شادمانی حه‌وشه‌ كتوپڕ رەشەتای دێتێ (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦٧)
شاعیر بە هەندێ نموونەی ئەزموونی خۆشەویستی شكستخواردوو . لای شاعیر و كەسانی عاشق دەیەوێت پێمان بڵێت هەرمن نیم، كە نەگەیشتووم بە یارەكەم ئەو دەمانگەڕێنێتەوە بۆ رابردوو و چیرۆك شكستخواردووی نالی و حەبیبە و شیرین و فەرهاد و برایمۆك و پەریخان كە بەیەك نەگەیشتوون دەهێنێتەوە لەلایەكی تریشەوە خۆشەویستی خۆی و نواڵە دەكاتە مێژوو دەیخاتە ریزی چیرۆكە بەناوبانگەكانی عەشق و خۆشەویستییەوە .
برایمۆكیش ئاگری سێبووری ونكردووە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٤٠)
فەرهاد پەیمان شكێن بكات (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٥)
قەڵەمكێشی حەبیبەم دەداتێ بە دیاری بۆ نواڵەی ببەم
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦٤)
لە ئاكامی بێبەشبوون لە حەزی سێكسی و خۆشەویستی رەگەزی مێینە لای شاعیر وێنەی ئیرۆتیكی بە راستەوخۆ دێنە نێو بنیاتی دەقەكەوە حەزی سێكسی و بێ بەشبوون لە سۆزی یار، هەڵسووڕێنەری هێنانە كایەی ئەو شتانەن كە شاعیر لە منداڵی و گەنجێتیدا لێیان بێ بەش بووە و پێیان نەگەیشتووە :
منداڵدانی ژنان گەرمن
دەماری ئارەزووی مەمك
گەرمایی پەنجە بە ئاگای دەهێنێ (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٢)
منداڵدانی ژن مەبەست ئەندامی زاوزێی مێینەیە . مەمكیش شوێنێكی هەستیارە و بە دەست لێدان و رامووسانی بە پەنجە و بە دەست حەزی سێكسی مێینە دەورووژێنێت . ئەمانەی لە ئاستی ئاگاییدا وتووە . بابزانین لە ئاستی نەوتراودا و لە ئاستی نەستدا شاعیر بە رەمز و لە ژێر پەردەوە چۆن حەزی سێكسی خۆی دەردەبڕێت .
چیا بەم روو ئەو روو دابكەون
دەشتایی لە خەسڵەتی ناز فرۆشتن خۆ پێكدادەن
منیش سرووش لە یەكەمین هێلكەی هەڵۆ دەخوازم
شیعرێكت خەون لە چێشتەخەو دەبینێ
پرچی خۆڵەمێشینی نواڵە لەناو باران گەشە دەكات
تەنیایی كەوانەیەكی ئاوریشمینە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦٧)
چیا لە روانگەی شیكاری دەروونییەوە رەمزە بۆ ئەندامی نێرینەی پیاو دەشتاییش رەمزی جەستەی ئافرەتە كە بە ناز و خۆشەویستییەوە بەر چیا دەكەوێت و بەیەك دەگەن و بەریەكتری دەكەون . هێلكە هێما و رەمزی تۆوە و لە بەیەكگەیشتنی جووتبوونی رەگەزی نێر و مێ تۆی نێرینە هێلكەكە دەپیتێنێ و كۆرپەلە دەخوڵقێت . شاعیران هەمیشە شیعر بە كۆرپەلە و جگەرگۆشەی خۆیان دادەنێن. لێره‌شدا شاعیر ئاماژە بەوە دەكات كە منداڵێكیان دەبێت ئەم زاوزێكردنە و گەشەكردنە پێویستی بە ئاوە لێرەدا باران هەڵگری ئەو سیفەتەیە و كە دەشتایی پاراو دەكات. لێرەدا ئاماژەیە بۆ جەستەی ئافرەت، ئەو تۆوەی لە زەویدایە پێدەگات و دەبێتە بەرهەم واتە زەوی بەهۆی بارانەوە ئاوس دەبێت كە باران لە زەوی دەدات زەوی خۆی لەبەردەمیدا راكشاندووە و بە ناز و نەرمییەوە ئاوی بارانەكە هەڵدەمژێت دیارە هەموو شتێك لە سروشتدا بە هۆی بارانەوە گەشە دەكات . شاعیر لە تەنیایی و بەیەكنەگەیشتنی بە یار بەكەوانەیەكی تەواونەكراو هاوشێوە دەكات ئەو خەونی بەیەكگەیشتنی بەیارەكەی دەبێتە گرێی دەروونی ئیتر تەنیایی دەبێتە ئەو رێگایەی كە ناگاتە دوا وێستگەی خۆی و دادەخرێت بەڕووی هیواكانی شاعیرەوە .
گوندی گەنجینەی منداڵیم
ئەگەر لە روانگەی دەروونناسییەوە راڤەی ئەم دێڕە بكەین، كە چل و شەش جار دووبارە بۆتەوە، رەهەندێكی سێكس هەیە، چونكە تیۆری شیكاری دەروونی واتای رەمزی وشەكانی بۆ دیاریكردووین (گەنجینە ئەو شوێنەیە كە لە روانگەی شیكاری دەروونیی فرۆیدەوە رەمز و ئاماژەیە بۆ ئەندامی زاوزێی ئافرەت، دەلالەتە بۆ حەز و سۆزی گەڕانەوەی شاعیر بۆ ئەصلەكەی بەواتای كۆرپەلەیی و جیناتی)(د. انور عبدالحميد الموسى، علم النفس الادبي، 46) كۆمەڵێك وشە هەیە لە روانگەی دەروونییەوە رەمز و دەلالەتن بۆ ئەندامی زاوزێ و منداڵدانی ژن لەوانە (چاڵ، كانەكان، ئەشكەوت، جانتا، كۆگا، گەنجینە، ژوور، دەرگا و راڕەوەكان رەمزن بۆ كونی ئەندامی زاوزێی مێینە) (د. انور عبدالحميد الموسى، علم النفس الادبي، ٤١).
ئەفسانەی خدری زیندە لە كلتووری كوردەواریدا لەسەر ئەوە بنیاتنراوە، كە خدر لەوێنەی پیرە پیاوێكی نوورانیی ریش و سمێڵ سپیدا دەردەكەوێت بە هەموو لایەكدا دەگەڕێ و خەڵكیش بە ئاسانی نایناسنەوە بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە هەركەسێك خدری زیندە بناسێتەوە و داوای هەرچییەكی لێ بكات بۆی جێبەجێدەكات بە تایبەتی لە گەیشتن بە مرازی خۆی و بەهاناوەچوونی و رزگاربوونی لە تەنگانە. پێدەچێت شاعیر لە بێ ئومێدبوونی لە گەیشتن بە نواڵە هانای بۆ خدری زیندەش بردبێت ئەو ناچارە هانا بۆ هەموو رێگاكان بەرێت تا بە ئاواتی خۆی بگات .
بەختیاريی خدری زیندەیە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ١٠)
خدر لەبن نوێنی گیایان مردنی لەخەوندا بینیوە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٤٣)
تا مردن لەوێ
لە وڵاتی خەون دەژیم (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٨)
خدر رەمز و هێمای بەهانەوەچوون و بە دەنگەوەهاتن دێت كە كەسی لێقەوماو بەدوای فریادڕەسێكدا دەگەڕێ لە گێژاوی ژیان رزگاری بكات . شاعیر بە منداڵی باوكی لەدەست داوە بۆیە دەشێت كە خدر بكاتە جێگرەوەی باوك بۆ خۆی .
گیان رووناكەكانی ژێر سێبەری دێرینترین خانووی گوندی گەنجینەی منداڵیم
برادەری خدری زیندەن (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٨)
خدری زیندەش سەرگەرمی نووسینەوەی بیره‌وه‌رییەكانیه‌تی
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٩)
شاعیر سەرسامە بە كەسێتیی خدری زیندە و خۆی بەو دەشوبهێنێت . سەباح لەزۆر شوێنی شیعرەكەدا خدری زیندە و ئاوی زمزم و گیای هوما دەكاتە مۆتیفی سەرەكی بنیاتی دەقەكەی . شاعیر ویستی درێژكردنەوەی ژیانی خۆی و نەمری هەیە لەو رووەوە خۆی بە خدری زیندە هاوشێوە دەكات .
گرمۆڵەبوونی خدری زیندە ژوورێكی لاپەڕی گوندی گەنجینەی منداڵیمە
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦٣)
گیای نەمریم بەرەواژی بینی (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦٧)
ئاوی زمزمی ناو گۆلمت دەخۆمەوە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٢٠)
ئەگەر ئاوی حەیات رەگەزی سەرەكی و بەردەوامی ژیان بێت بۆ نەمریی خدری زیندە ئەوا گۆلمی یارەكەی بۆ ئەو دەبێتە رەگەزی مانەوەی ژیانی هەتا هەتایی شاعیر، چونكە پێی وایە بەگەیشتنی بە نواڵە ئیتر ژیانی هەتا هەتایی بەدەست دەهێنێت لەكاتێكدا خدری زیندە بە ئومێدی خواردنەوەی ئاوی حەیاتە بۆ ئەوە بە نەمری بگات ئەمەش ئەوەمان بۆ ده‌ردەخات كە ئەگەر ئاوی حەیات ئاوێكی سیحری بێت ئەوە سیحری عیشق و خۆشەویستی و بەیەكگەیشتن ئەو پیرۆزییە بە گۆلمی یار دەبەخشێت كە بەلایەوە ئەوەندە عیشقەكەی پیرۆزە كە دەبێتە سەرچاوەی بەخشینی ئەو هێزە سیحرییە كە نەمری بۆ شاعیر دەستەبەر دەكات . شاعیر پێش ئەوەی ئاوی حەیات بخواتەوە ئەو ئاوی ناو گۆلمی یارەكەی دەخواتەوە دڵنیاشە كە گەیشتن بە یار ژیانی هەتا هەتایی دەستەبەر دەكات.
ئەی ئاو هەموو ژیان بۆ تۆ (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦٩)
ئاو یەكێكە لە رەگەزە پێكهێنەرەكانی ژیان و بە بێ ئاو ژیان لەسەر گۆی زەوی بەردەوام نابێت كەواتە ئاو هەڵگری ماكی ژیانە لەلایەكی تریشەوە لە رێگەی ئاوەوه‌یە سەرجەم زیندەوەران دروست دەبن بەهۆی گواستنەوەی تۆو لە رەگەزی نێرەوە بۆ رەگەزی مێ . ئەم رەگەزانە وەكو ئامراز و بنەمای پێكهاتەی شیعر بۆ مەبەستێكی تر بەكارهاتوون وەك سیمایەكی دیاری نوێخوازی بۆ بەرهەمهێنانی شیعرییەت مامەڵەی لەگەڵدا كردوون بە مەبەستی فراوانكردنی جیهانبینی دەقەكە .
ئەفسانەی دروستبوون و دروستكردنی مرۆڤ لە قوڕ هەروەك لە قورئانی پیرۆزیشدا هاتووە كە خوا ئادەمی لە قوڕ دروستكرد و رووحی بەبەردا كرد و دواتریش حەوای لە جەستەی ئادەمەوە دەرهێناوە بەڵام گوناهی خواردنی سێوەكە بە یەكەم گوناه ئاماژەی پێكراوە بوو بە هۆی ئەوەی لە بەهەشت دەربكرێن و فڕێ بدرێنە سەر زەوی كەواتە ئێمە هەموومان لەخاك دروست بووینەوە بۆ خاكیش دەگەڕێینەوە . شاعیر لە ئاستی نەوتراودا ئەوە دەڵێت كە بە گەیشتن بە خۆشەویستەكەی ئەوە ئەو بەهەشتە دروست دەكەن كە هەمیشە و هەتاهەتایە بە ئاسوودەیی ژیان بەسەر بەرن، بەڵام شكاندنی بەڵێنی بۆ یەكبوونیان لەلایەن نواڵەوە بەهەشتەكەی كە شاعیر هەوڵی بۆ دابوو گۆڕا بۆ دۆزەخ بەو پێیەی ئادەم و حەوا پێشتر لە بەهەشت دەژیان بەڵام دوای خواردنی سێوەكە لە بەهەشت دەركران و فڕێدرانە سەر زەوی كەواتە ئەم زەوییە ئێستا وەكو دۆزەخ وایە بۆ مرۆڤەكانی سەری . شاعیر لە نەگەیشتنی بە یارەكەی خۆی بێ تاوان نیشاندەدات، ئەو وەكو زێوان خۆی دەناسێنێت كە ژیانی تاڵ بووە وەكو گیا تاڵەكە لەناو بەهەشتی سەر زەوی دەریدەكەن ئەم دۆخەی بەسەریدا هاتووە باجی تاوان و هەڵەی نواڵەیە دەیداتەوە .
نواڵە هێندەی ئاگری حەفتاو پێنج دڕندەی (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٤)
شاعیر مەبەستی لە حەفتاو پێنج ساڵی ١٩٧٥ كە شۆڕشی كورد لەو ساڵەدا لە باشوور تووشی شكست بووە بە هۆی پیلانێكی نێو دەوڵەتییەوە كە كاریگەری لەسەر تاكی كوردی زۆر بوو . پەشیمانبوونەوەی نواڵە و بێ پەیمانێكەی ئەوەندە بەهێزە بەڕادەیەك، بە یارەكەی دەڵێت دڕندە، چونكە تووشی شكستێكی گەورەی كردووە شاعیر خۆی وەك قوربانی پیشاندەدات كە پیلانی لە دژی گێڕاوە .
ئێمە بۆ لێرە دەمرین
ئێوە بۆ لێرە دەژین
گەیشتوومەتە رۆخی خنكان
بێدەنگ رێوڕەسمی مردنم بەرپا دەكەم
خوێنی پێم عەرد رەنگ دەكات (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٧٠)
پرسی مردن لای شاعیر وەكو بیركەرەوەیەكی لەبەردەم مەترسییەكانی مەرگ ئامادەبوونی هەیە هەست دەكات مەرگ لە پشتی سەریەوە راوەستاوە و كەی ویستی هێرشی بۆ دێنێت ئەو مەترسییە گەورەیەش وادەكات بەردەوام مرۆڤ لەترسدا بژی ترسی مردن و كۆتاییهاتن … پرسیارە فرە رەهەند و ئاڵۆزەكەش ئەوەیە ئاخۆ شاعیر بۆ ئەو پرسیارە ناكات كە لە نێوان ژیان و مردندا هەیە ؟
ترس لە چێورمەی گۆڕەكان كاتی سێو پێگەیشتن دیاری دەكات
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٧)
دوێنێ مەرگ بەرەو لام هات
تۆزێ راما
بوێری نەكرد لادا
بە منداڵی لەسەر كێلی باوكم كێشام (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ١١)
گۆڕێك لە گوندی گەنجینەی منداڵیم رێنماییكارمە
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ١٢)
لە سەرەتایی دروستبونی ژیان لەسەر ئەم زەوییە، مردن مرۆڤی تووشی دڵەڕاوكێ و ترس كردووە هەر بۆیە لە پێناوی مانەوەی خۆیدا هەوڵی داوە خۆی بپارێزێت و بەسەر هەموو دیاردە و رێگرییەكاندا زاڵ بێت تا درێژە بە ژیان بدات . مەرگ كەسە ئازیزەكانمان لەبەرچاو ون دەكات و لە ناز و خۆشەویستییان بێ بەش دەبین مرۆڤ هەرچەندە بڕواداربێت و خۆی وادەردەخات كە لە مردن ناترسێ، بەڵام لە كۆنستی هەمووماندایە، كە دژی مردنین و رەتی دەكەینەوە، چونكە بەو هەوڵ و تێكۆشانانەماندا، كە لە ژیاندا دەیدەن دەردەكەوێت ئێمە لایەنگری ژیاندۆستی و دنیا ویستین. شاعیر لە زۆر شوێندا خۆی وەك قوربانی نیشان دەدات ((زۆر لە مردن و تارمایی مردن دەترسام، دڵم بەتەقەی دەرگایەك دادەخورپا، كەچی بەردەوام لەباری شیعریدا ئەم ترسە پێچەوانە دەبوو و بیركردنەوە لە خۆكوشتن لە دەقەكەدا زاڵ دەبوو.))(سەباح رەنجدەر . ئەزموون . ١١٤) حەقیقەتی مەرگ ئەوكات دەزانرێت كە توانای باسكردنیمان نییە ئێمە بۆ ئەوەی لە حەقیقەتی مەرگ بگەین دەبێ بمرین، شاعیر كە باسی مردووەكان دەكات بۆ ئەوەی بیر لە مردنی خۆی نەكاتەوە یان بە پێچەوانەوە . شاعیر مردن وەك راستییەك بەشێك لە بوونی خۆی تەماشا دەكات . شاعیر ئاواتی بە مردن خواستووە بەڵام مەرگ دۆستیش نییە . شاعیر داوا لە مردن دەكات كە كۆتایی بە ژیانی بهێنێت.
مردن ئەم و ئەو ئازارم دەدەن (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٤٩)
خوێنم وەك خوێنی ریشۆڵەیەكی خوێنگەرم بەفیڕۆ چوو
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٣٧)
گۆڕ داكەوتن
كێل نووشتانەوە
ئێسك دیارن
بەم زووانە قاوه‌ی تازیەم لە دەستی مێوانان دەگێڕدرێ
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٣٨)
گەرمترین مووچڕكی شكۆمەندی ئەم قوربانییە خوێن بەفیڕۆچووە منم
(سەباح رەنجدەر ٢٠١٨، ٤٨)
شاعیر وەسفی ئەو ژیانە كورتەی تەمەن و پڕ لە زەحمەتە دەكات و گومانیشی تێدا نییە، كە ئەویش وەك هەركەسێكی ئاسایی تر مردنی بەلاوە ناخۆشە و حەز بە ژیان دەكات . شاعیر لە زێواندا بە شێوەیەكی بەربڵاو باس لە مردن دەكات، ئەمەش ئەوە دەردەخات سەرچاوەی ئەم بایەخدانەی بە مەرگ ترسە لە خودی مردن، كەواتە ترس لە مردن پاڵنەری سەرەكییە، كە وای لە شاعیر كردووە لە جیهانبینی شیعرەكەیدا فراوانترین رووبەر بە پرسی مردن داپۆشێت . جگە لە نائومێدبوونی لەوەی نەگەیشتووە بە یار و دۆخێكی سیاسی ناجێگیر شاعیری تووشی رەشبینی كردووە لە لایەكی ترەوە هۆكاری خەمباربوون و بێ ئومێد بوونی شاعیر هەڵقوڵاوی تێڕوانینی ئەوە بۆ بوون و ژیان و مردن .
شاعیر مردنی باوكی وەك رووداوێكی تراژیدی دەكاتە میكانیزم و ناوەرۆكی تاقیكردنەوە شیعرییەكەی . ئەو بۆشایییە گەورەیەی كە مەرگی باوكی بەجێیدەهێڵێت دەبێتە بۆشایییەكی رووحیی گەورە بە تینووێتییەكی بێ ئامان بۆ سەرۆك و رابەر بۆ خۆشەویستی و باوكایەتی . شاعیر تەمەنی شەش ساڵان بووە باوكی كۆچی دوایی دەكات . شاعیر لە پانتایی دەقەكەدا بەدوای جێگرەوەی باوكێكدا دەگەڕێ كە سۆزی باوكێتی پێ ببەخشێ . هەربۆیەش هانا بۆ خدری زیندە دەبات، دەشێ شاعیر خدری زیندەی وەك رەمزی باوك بەكارهێنابێت . بەڵام هیچ كام لەوانەی شاعیر كردوونی بە جێگرەوەی باوك، نەیانتوانیوە ئەو بۆشایییە رووحییەی بۆ پڕبكەنەوە .
شاعیر لەڕێگەی وەسفكردنی رابردووی خۆیەوە دەیەوێت باسی رووبەرێكی بەربڵاوتر بكات كە ئەویش بریتییە لە بەنموونەكردنی خود بۆ ئاخاوتن لەسەر بابەتیبوون . شاعیر زۆر خولیای جیهانی خۆیەتی، هەست ناكات كە كات تێدەپەڕێت، هەست ناكات كە دەرەوە كاریگەری بەسەر ئەزموونی ئەوەوە هەیە (ئەحمەدی مەلا، ١٣٦)
خوداوەند ماڵی منی بە پەسەند زانی
دابەزییە ناوی
دەبینێ هەموو ژیان لۆكەیەكی زەردە
بەبرینی ژوورەكەمەوە
ژوورەكەشم ئەژدیهایە كلۆری ددانی ئای كلۆری ددان
رژامە شەقامەكان
ترووسكه‌ی فسفۆڕی جادووباز
قوم لە جغارەی تەمەن دەدات
خەناوكەی گیابەندم پێوەیە
ڕنۆكی لمیش ئای ڕنۆكی لم
تاتەشۆری مزگەفتی گوندی گەنجینەی منداڵیم تەڕە
من و حەشاماتی گەردوونی بەرەواژی
هەریەك بەجۆری نەشیاو شكست لە پەنجەمان دەئاڵێ
هەنجیریش بە لكانەوە ڕزین
منداڵیم ئارەقەی شیشەی زیندانان بوو
ژووری زیندانیش بۆنی دووكەڵی كزری مێشك گران دەكات
گەنجیم كشا
وەك بڵێی ئادەم و حەوای خانەوادەی دڵسۆزمان هەست بە هیچ نەكەن
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٤١ – ٤٢)
ئەو شایانی ئەو هەموو ئازار و نەهامەتی و شكستەیە، چونكە ئەوە ویستی خواوەندە، كە شاعیری دەستنیشان كردووە رووبەڕووی ئەو ململانییانەی ژیان ببێتەوە. شاعیر برینی زۆرە هەر لە نەهامەتییەكانی رۆژانی ئاوارەیی و مەرگی باوكی و نەگەیشتنی بە نواڵە و ئازاری جەستەیی و ماندوویی لە گوندێك و لەناو ژوورێك بە تەنها دوور لەو ژینگە رۆشنبیری و ئەدەبییەی لە شار بۆی خولقابوو . هەموو ئەمانە لە ژیان و تەمەنی شاعیر رۆیشت، كە هیچ خۆشییه‌ك نەمایەوە، لە بێ ئومێدبوون دەربازی بكات ئەو ترووسكایيیەی لێی دەڕوانی جێی هیوا نەبوو شاعیر كەسە نزیك و خۆشەویستەكانی لەو ماوەیەی ماڵیان لە گوند بووە لەدەست داوە هەمیشە تاتەشۆری گوندەكەیانی بە تەڕی بینیوە . خۆی و هەرچی لە گەردووندا بوونی هەیە مەرگ كۆتایی پێ دێنێت هەریەكەو بە جۆرێك كە لە مەزەندەی كەسدا نەبێت بە جۆری نەشیاو تووشی شكستی دەكات . گەردوون هەنجیر لە دوای ماوەیەك هەر بە لقی داری ژیانەوە دەیڕزێنێت و وای لێدەكات بەكەڵكی خواردن نەیه‌ت و سیماكەشی بشێوێنێت ئەمە نموونەیەكە لە حەشاماتی گەردوون خۆیشی بە دەردی هەنجیر بردووە هەر لە تەمەنێكی زوودا ئاشنا بوو بە چەندین خەم و تاڵی لە هەردوو قۆناغی منداڵی و گەنجیدا . منداڵی زیندان بووە بۆی و هەژارو دەستكورت بوونە و گەنجێتیی شاعیريش ئاكامەكە شكست و نەگەیشتن بووە بە نواڵە و راكردن بووە لە سەربازی و خۆ قایمكردن بووە لە ژوورێكدا ئەویش بۆ شاعیر هەر وەك زیندان بووە. شاعیرگلەیی لە زەوی دەكات . شاعیر گلەیی لە داهێنەری بوون دەكات.
هەمیشە لە چیڕۆكی دروستبوونی حەوادا ئاماژە بەوە دەدرێت كە حەوا لە پەراسووی ئادەمەوە دروست بووە، لە جیهانبینیی دەقەكەدا شاعیر كۆمەڵێك پرسیاری گرنگ و سەرسوڕهێنەر دەورووژێنێت كە لە كۆنەوە مرۆڤایەتی پێیەوەیان سەرقاڵ بووە بە ئامانجی ئەوەی هەم خوێنەر لەگەڵیدا هاوبەش بێت لەو پرسە چارەنووسسازانە و هەمیش شاعیر ئارام بێتەوە لەو دڵەڕاوكێ و نائارامییە دەروونییەی تووشی بووە . لەم دەقەدا شاعیر جارێك وەك كەسێكی باوەڕداری بێ قناع دەبینرێ و جارێكیش وەك كەسێكی بێ باوەڕ دەردەكەوێت كە هێشتا بە گومانەوە لە دیاردەكان و پرسەكانی مردن و زیندووبوونەوە دەڕوانێت گفتوگۆی نێوان شاعیران و خودا هەر لەكۆنەوە بوونی هەبووە . شاعیر لە تەمەنێكی زوودا راشكاوانە گومان و پرسە گرنگەكانی ناخ و بیركردنەوەی خۆی نەشاردۆتەوە و بەدوای وەڵامدا گەڕاوە
پەراسووی نەرمی ئادەم هومای لەناو پێبگات
بزمارێك دەكوتمە سینگی مانگ
كراسی خوداوەندی پێوە دەكەم
گیرفانی پڕۆژەی كوشتنی كەسی تێدا نییە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٦)

شاعیر بەدوای نهێنيی ئەو پرسیارەوەیە كە ئاخۆ بۆچی خوا سێوی لە ئادەم و حەوا قەدەغەكردووە بەهۆی سەرپێچیكردنیان لە فەرمانی خوا لە بەهەشت دەركران هەروەك لە قورئاندا هاتووە بەهەشت هەموو میوەیەكی تێدایە لەناو هەموویاندا سێو لە ئادەم و حەوا قەدەغەكرا
كتێبێك دەنووسم تێیدا لە رەزەوانەكان دەپرسم
ئەرێ سێو بۆ لە میوەكانی دی جیاكرایەوە
قەدەغەش كرا
كەی ئاسایی دەبێتەوە كەرتێكی بخۆین
ژیان باڵی باڵندەیەكی تەنگەتاوكراوە
ماڵ له‌ سێبه‌ری داده‌نێین
پشوو دەدەین
بیر دەكەینەوە
بە ئەفسانە دەڵێین برادەر (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٣٦)
تا ئێستا كەس ئەو پرسیارەی نەكردووە ئایا نهێنيی قەدەغەكردنی سێو لەناو ئەو هەموو میوانەی تر چییە ؟ خوا پێی وتوون كە لەو دارە مەخۆن وەها باس دەكرێ كە دارەكە سێو بێت دەبێت نهێنیی ئەو راستییە چی بێت كە خوا خۆی ئادەم و حەوای دروستكردووە كەچی سەرپێچییان لە فەرمانی خوا كردووە سزاكەشیان دەركردن بووە لە بەهەشت و ناردنیانە بۆ زەوی ئەم ژیانەی ئێستایی مرۆڤایەتی كە بەشێكە لە ئازارچەشتن لە پای ئەو هەڵەیەی كە ئادەم كردی كەواتە ئێمە باجی تاوان و سەرپێچی ئادەم و حەوا دەدەینەوە بۆیە هەمیشە داوای لێ خۆشبوون لە خوا دەكەین بیگەڕێنێتەوە بۆ بەهەشت ئەی سزای ئەو كەسانەی لەسەر زەوی تاوانی گەورە ئەنجام دەدەن ؟ . سێو خواردن بۆ هەڵەیە بۆ ئادەم و حەوا فەرمانی خوایان شكاند ؟ ئایا سێو خواردن زیانی بە كەس گەیاندووە نهێنی پشت سێو خواردنەكە چییە ؟ ئادەم یان حەوا كامیان سێوەكەی خواردووە ؟
وەك بڵێی ئادەم و حەوای خانەوادەی دڵسۆزمان هەست بە هیچ نەكەن
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٤٢)
قیژەی قورم بینی / مرۆڤ كە لە دایك دەبێت بە گریانەوە دێتە دنیاوە قیژە دەبیسترێت نابینرێت
تەماشای ئەستێرەی خۆڵەمێشیم بیست / لێرە بە پێچەوانەوە ئەستێرە دەبینرێت نابیسترێت وێنەی نائاسایی دەكاتە ئاسایی
شاعیر قۆناغی منداڵی بە گەنجینە وەسف دەكات لە پانتایی دەقەكەدا هەمیشە خەونی پێوە دەبینێت هەروەك زانراوە گەنجینە كۆگا و كاڵایەكی بە بەها و بەنرخە هەتا سەردەم و قۆناغی بەسەردا تێپەڕێت ئەوەندەی تر بە نرختر دەبێت هەر بۆیە لای شاعیر ئەم قۆناغە بەها و نرخی تایبەتی خۆی هەیە .
منداڵیی جیهانێكە پڕه‌ لە تاج
گەنجیەتی بەدواداگەڕانی خۆشنوودی
پیریش باخچەی ماڵت بچووك دەكاتەوە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦١)
گەنجێتیی شاعیریش وەك هەوری كورت خایەن و كەم ئاو كە بارانی پێ نییە وەهایە . پیریش كە قۆناغی كۆتایی ژیانی مرۆڤە بەرەو لەدەستدانی ژیان بە شوێنێكی نسرمی شوبهاندووە جێگایەكە ئومێدی ژیانی تێدا قورسە چونكە تیشكی خۆر نایگرێتەوە گەشە و نەشونما ناكات قۆناغی پیریش لە گەشە دەوەستێت و بەرەو لاوازبوون دەڕوات و ئێسك وەك ئەوەی تیشكی خۆری بەرنەكەوتبێت بەرەو پووكانەوە دەچێت
قاچەكانی شەمشەمەكوێرە بكەونە سەر زەوی
سەرگەردانی پتر داگیرمان دەكات (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٠)
شەمشەمەكوێرە رەمزە بۆ تاریكی و ژیانێكی ناخۆش . لێرەدا ئاماژەیە بۆ دیكتاتۆریەتی سەردەم ئەو دەم خۆی لە نیزامی بەعسییەكاندا بەرجەستەكردبوو سەرچاوەی نەهامەتییەكان بوو بۆ خەڵكی عێراق و كوردستان . ئاسۆی بەردەم هەمووان تاریك و ڵێڵ بوو . راگواستنی گوندی دەربەندی گۆم زێدی شاعیر و داگیركردنی لەلایەن عەرەبەوە، كاریگەریی قووڵی لەسەر شاعیر جێدەهێڵێت . لەزۆر شوێندا لەبازنەی یەك واتایی و سووڕانەوە بەدەوری قۆناغی منداڵی و گەنجێتی دەچێتە دەرەوە چەند بابەتێكی گرنگ و سەرنج راكێش كە جێی بایەخی مرۆڤایەتییە دەورووژێنێت
نالی ئێسكەكانی خۆی بە خاك و خۆڵ بەخشی
تا ببێتەوە خۆڵ
بەسەر برینی منداڵییدا بكرێ
ژانی بشكێت
حاجی قادری كۆیی ئێسكەكانی خۆی بە گۆڕ قەرەج بەخشی
تا ببێتەوە خۆڵ
بەسەر برینی منداڵییدا بكرێ
ژانی بشكێت
مەولەوی ئێسكەكانی خۆی بە سەرشاتە بەخشی
تا ببێتەوە خۆڵ
بەسەر برینی منداڵییدا بكرێ
ژانی بشكێت
منیش ئێسكەكانی خۆم بە دەربەندی گۆم بەخشی
تا ببێتەوە خۆڵ
بەسەر برینی منداڵیمیدا بكەم (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٠)
هاوكێشەی بابەتی لای سەباح رەنجدەر لەو دێڕە شیعرانەدا كە وەك میكانیزمێكی دەروونی بەرجەستەی كردوون . شاعیر ئازارەكانی خۆی لەناو ئازارەكانی شاعیرانی وەك نالی و مەولەوی و حاجیدا دەبینێتەوە . كەسێك كە تووشی نوستالژیا و هەستی دابڕان لە دەوروبەری لا دروست دەبێت بۆ بەرگریكردن و مانەوە و ئارامی دەروونی، پێویستی بەوەیە ئەو هەستە دەرببڕێت، بەڵكو لە ژێر پەردەوە و بە ناڕاستەوخۆ لە رێگەی كەسانی ترەوە كە ئەوانیش تووشی هەمان باری دەروونی بوونەتەوە دەهێنێتەوە تا جۆرێك لەو بارە قورسەی سەرشانی خۆی سووك بكات بەم كارەشی دوو خواستی دەروونی دێنێتەدی لەلایەك بەناڕاستەوخۆ ناخی خۆی دەردەبڕێت كە لای داهێنەران دەبێتە باڵابوون . لەلایەكی ترەوە ئارامیی دەروونی دەستەبەر دەكات و ئەو درزە پڕدەكاتەوە كە كەوتۆتە نێوان شاعیر و دەوروبەرەكەیەوە .
رۆڵی نەست لە جیهانبینیی زێواندا پانتایییەكی بەرچاوی بۆخۆی داگیركردووە و هەمیشە ئامادەیی هەیە .
گەنجیه‌تییەكی باوان دوور و خۆڵەمێشیش
ئاگادارم باران دەتكێتە ناو گۆڕان (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٥٤)
یان دەڵێ :
ژیان كەف و پووشی سەرئاوكەوتووە
دوای چی بكەوم با بكشێمەوه‌ ناو تەنیایی بێگەرد و شانازیم
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٤٦)
بەلای شاعیرەوە ژیان هیچ بەهایەكی نییە و كەسانی هەلپەرست رێزی خۆشەویستی ناگرن و لە مانای خۆشەویستیی پاك و بێگەرد ناگەن ئەوەی ئەو بەدوایدا وێڵە هەرگیز ناگات پێی و كەسیش لێی تێ ناگات ئەو بەو ژینگەیە نامۆیە كە بە دوو ڕوویی داپۆشراوە لە ناوەوە رق و ناحەزی رەگی داكوتاوە ئەم كەسێكی بێگەردە و شانازی بەخۆیەوە دەكات كە لەبەردەم شكستهێنانی لەگەڵ نواڵە و كەسە دڵ رەقەكان و ناحەزەكانی چۆك دانادات و بەردەوامە و خەون بەدواڕۆژیكەوە دەبینی كە تیایدا نانی ژیان و كتێبی دانایی بەختەوەری هەتاهەتایی پێ دەبەخشن . شاعیر ژیان لەگەڵ بڵقی سەر ئاودا هاوشێوە دەكات، لەو روانگەیەوە كە بڵقی ئاو چەند بەزوویی دەتەقێت و دەنیشێتەوە و بوونی نامێنێت، بەهەمان شێوە ژیانیش تەمەن كورتە و بەزوویی دەبڕێتەوە . لە كلتووری ئێمەدا ئەو وتەیە باوە كە دەڵێ (ژیان بڵقی سەر ئاوە یان ژیان پێچی مێزەرێكە) یان پێنج و دوو رۆژێكە ئەمەش دەلالەتی بێ بەهایی و بێ نرخی ژیان هەڵدەگرێت ئەوە دەگەیەنێت پێویست ناكات ئێمە ئەوەندە خۆمان بە ژیانەوە خەریك بكەین لەكاتێكدا دەزانین ژیان كورتە و كۆتایی دێت . كۆتایی هەموومان هەر گۆڕستانە بە چاوی خۆمان دەبینین، كەچی هەر وانەی لێوە فێر نابین .
وام لە ژوورێ گەنجیم كەڕووی هەڵێناوە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦٣)
تەنیایی بیابانێكی یەكپارچەیە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦٤)
با تەنیاییم دەپشكنێ (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٦٦)
هەستی تەنیایی و تامەزرۆی لەڕادەبەدەری بۆ رابردووی لە كیسچوو هەستی نۆستالژیای لە دەروونی شاعیردا دروستكردووە لە پانتایی دەقی زێواندا ناوەرۆكێكی رۆمانسییانەی لەسەر غەمی نۆستالژیا بنیات ناوە بەوپێیەی دەقەكە زیاتر دەربڕینە لە خودێتی شاعیر بۆیە جۆری نۆستالژیای تاكە كەسی لە دەقەكەدا رەنگی داوەتەوە ((شاعیر لەم جۆرەدا گرینگی بە ماوەیەكی زەمەنی لە ژیانی خۆی دەدات و لە بەرهەمەكەیدا دەیخاتە روو، باسی ئەو شوێنانە دەكات، كەوا تایبەتن بە خۆی و غوربەتی تاكەكەسی)). (سۆران مامەند عەبدوڵڵا، نۆستالژیا لە شیعری هاوچەرخی كوردیدا،٢٠١٦، ٥٢) لە ژێر ئەم جۆرە لە نۆستالژیا چەند جۆر و بابەتێكی دیكەی نۆستالژیا هەن دەكەونە ناو بازنەی ئەم هەستە تاكەكەسییەوە . ١- گەڕانەوە بۆ سەردەمی منداڵی ٢- گەڕانەوە بۆ گەنجی و مێرد منداڵی ٣- نۆستالژیای دووری لە مەعشووق دڵدار ٤- نۆستالژیای پیری و بیركردنەوە لە مردن (نۆستالژیا لە شیعری هاوچەرخی كوردیدا،٢٠١٦، ٥٤)
تەنیایی یەك دوو گەز بوو بڕیم (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٦٣)
بە تەنیا خۆم ترپەی پێدزەی خۆم دەژمێرم (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٦٦)
هەستی نامۆبوون لای شاعیر هەمیشە بوونی هەبووە لە كۆچی دوایی باوكییەوە تا دابڕانی لە نواڵە و تەنانەت دوای راگواستنیان بۆ هەولێر و ئاشنابوونیان بە ژینگەی شار ئەوەندەی تر نامۆیی شاعیر به‌رەو هەڵكشان رۆیشت . شاعیر خۆی لەم بارەیەوە دەڵێ ((ورووژان و نامۆیییەكی بكوژ لە ناخمدا دەستی پێكردبوو، من لەناو وڵات و كەسوكار و ماڵەكەی خۆمدا ئەو دەقەم بەرهەم هێناوە، كەچی نامۆبوون تەواو تانوپۆی چنیوە و بە ئەزموونی تاراوگەكراو نامۆبوون تێدەپەڕیم)) (سەباح رەنجدەر . ئەزموون . ١١٥)
ئەوەتا لە شوێنێكی تر دەڵێ:
تەنیایی كفنێكی گوڵڕەنگە
نامەوێ نا (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٧٣)
ئەم دەنگ بەرزكردنەوەیەی شاعیر ئەوپەڕی بێ ئومێدبوونە لە دەست تەنیایی كە بە دوو جار جەختكردنەوە نامه‌وێ و نا جەخت دەكاتەوە لەسەر بابەتێكی ئازار بەخش كە ناخی شاعیری لە ناوەوە تووشی تێكشكانی دەروونی كردووە .
لە پانتایی دەقی زێواندا شاعیر بایەخ بە رووداو و بەسەرهاتەكانی رابردوو دەدات و دەیكاتە هەوێنی داهێنان و بە هۆیانەوە جیهانێكی نۆستالژی بەرهەم دەهێنێت .
هەرچەندە بەشی زۆری بنیاتی دەقەكە لە سەر وێستگەی ژیانی منداڵی و گەنجی شاعیرە، بەڵام لەپاڵ ئەوانەشدا كۆمەڵێك پرس و چەمكی گرنگ ده‌هێنێتە پێشەوە كە گرنگی و بایەخ و كاریگەرییان هێندەی كاریگەری یادەوەرییەكانی قۆناغی منداڵی و گەنجیی شاعیر رۆڵیان هەیە . چونكە دەقی زێوان خاوەنی خەسڵەتێكی تایبەتییە ئەویش ئەوەیە پابەندی یەك بابەت نەبووە بەڵكو چەندین بابەتی لەو دەقەدا كۆكردۆتەوە جگە لە یادەوەری منداڵی و گەنجێتی و خۆشەویستی لەگەڵ نواڵە كە بابەتی سەرەكی و بنچینەیی دەقەكەن چەند بابەتێكی گرنگی تریشی هێناوەتە نێو جیهانی دەقەكە ئەم بابەتانەیشی بە هەستێكی نۆستالژیا بەرهەمهێناوە، لەوانەش مردن، سروشت، مێژووی دروستبوونی گەردوون، ئادەم و حەوا و دروستبوونیان و دەركردنیشیان لە بەهەشت، نەمری، نادادپەروەری، حەزی سێكسی، پرسی كورد، لە ئەنجامی شیكردنەوەی ئەو چەمكانە بەپێی ئاماژەكانیان و ئەو دەلالەتە زمانانەی لەناو دەقەكەدا هەیانە تێڕوانین و تێگەیشتنی مەعریفیی شاعیرمان بۆ رووندەبێتەوە .((جیهانی ئەم شاعیرە وەك نارنجۆكێك هەپروون بە هەپروون بووە، هیچی بەسەر یەكەوە نەماوە، پارچەكانی جارێكی دی مەحاڵە پێكەوە گرێ بدرێنەوە، بەڵام هەر پارچەیەك خۆی لە خۆیدا پێكهاتەیەكی شیعرییە (ئەحمەدی مەلا، سەردەمی نوێ، ١٣٥) ئەحمەدی مەلا پێی وایە كە جیهانی شیعریی شاعیر پارچە پارچەیە و مەحاڵە پێكەوە گرێ بدرێنەوە . بەڵام بە پێچەوانەوە من لێرەدا هاتووم بەپێی سروشتی بنیاتی بابەتی دەقەكە پارچەكانم پێكەوە گرێ داوە.
منداڵیم لە راوە ماسی و كۆلارە هەڵدان و هێلكەشكان داماڵدرا
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،١٤)
پاش ئەوەی لە گوندەكەیان و لە كەشێكی ئارام و جێگیردا لەگەڵ دایكی و باوكی و منداڵان و كەسەكانیان ژیانێكی بەختەوەری بەسەردەبرد گوندەكەیان تووشی شاڵاوی بەعسییەكان دەبێتەوە و بۆ هەولێریان رادەگوێزن جا لەوە ناخۆشتر نییە كە بە زۆر و دوور لە خواستی خۆت لە زێدی باو باپیرانت هەڵتكەنن و دوورتبخەنەوە ئەم ژینگە نوێیە شاعیر تووشی جۆرێك لە دابڕان و نائارامی دەروونی دەكاتەوە لەلایەك بە هۆی ئەوەی ئەو خۆشییانەی منداڵی لەدەست چووە لەلایەكی تریش بە بێ باوكی روو لە جێگایەكی نوێ دەكات .
دەنگێك لە هەستی جەربەزەیی شیری دایكمەوە
ئەو گۆڕە گۆڕی باوكتە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٢٣)
باوكم پیاوێكی زۆر باش بوو (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٦٠)
خۆ گونجاندن لەگەڵ ئەم بارودۆخە نوێیەدا كارێكی قورس دەبێت، چونكە خۆشەویستی بۆ دەوروبەر و كەسەكانی لەدەست داوە .. بەڵام لەدوای ئاشنابوونی بە نواڵە كچێكی خانەدانی هەولێر تاڕادەیەك كەشێكی ئارامی بۆ دروست دەبێت .
هەر وەك خۆی دەڵێ :
نواڵە ئەی خانەدان
سێبەر و هێشووی درەختی من
دەتوانی پرچی بڵاوت لە ناوەندی سەرت كۆكەیتەوە گەشتم لەناوی تەواو دەبێ
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،١٠)
نەرمە دەنگت ئەسپی بەیدەستی مەشقپێكراو بە مۆسیقایە
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،١٥)
نواڵە بۆ هەمیشەیی دەمكاتە دۆستی بێهوودەیی
سبەینەی ٣١ ی ٣ی ١٩٨٣ لە درەختی شانازیم خوارد
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٢٧)
لە بری درەختی شانازی گەر درەختی نەمری بوایا مانایەكی قووڵتر و فراوانتری دەبەخشییە بێگەردی و پاكیی پەیوەندییەكەی نێوان شاعیر و نواڵە وەك سۆزێكی راستەقینە كە لە دەروونی شاعیردایە. شاعیر كاتی ئێستا رادەگرێت و لەناو رابردوو هەست بە خۆشی و شانازی ژیانی كۆنی خۆی دەكات بۆ كاتێكی دیاریكراو. شاعیر تاڕادەیەك توانی ئەو درزەی كەوتبووە نێوان خۆی و دەوروبەرەكەیەوە بە دروستبوونی ئەو پەیوەندییە خۆشەویستییەی لەگەڵ نواڵەدا پڕبكاتەوە، یادەوەرییەكانی لەگەڵ نواڵە زۆرە . بەڵام ئەم خۆشەویستی و بەختەوەرییە درێژە ناكێشێت بەهۆی شكستهێنانی خۆشەویستییەكەیانەوە و پەشیمانبوونەوەی نواڵە لەو پەیمانه‌ی بە شاعیری دابوو وەك شاعیر دەڵێ :
هەست دەكەم زەوی بێ پەیمانە
خۆی لە پێیەكانمان دەدزێتەوە
خۆری ئێرەش روومان ناداتێ (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،١٤)
نواڵە ئێستا كاتژمێرەكەی نوستووە
ماوەیەكە پیاسەمان بەتاڵكردووە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٢١)
نامۆیی شاعیر لە هەولێر دەگاتە لووتكە ئەو پەیمان شكاندنەی نواڵە وا لە شاعیر دەكات هەموو دنیا بێ پەیمانیان بزانێت . شاعیر لە ١٩٨١ بۆ ١٩٨٣ ژینگەیەكی رۆشنبیریی هاوسەنگی لە هەولێر بەدەست هێنابوو كە بەلای شاعیرەوە رۆژانێكی خۆش بووە .
گڵكەند و مه‌چكۆش كۆتی داچۆڕاوی ناو خوێن و ئێسك و گیان
كێ دەڵێ بە كۆچكردنی باڵندە خێرخوازه‌كانیم نەزانیوە
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،١٤)
لەهەمان كاتیشدا شاعیر ناوی دێتەوە بۆ سەربازی و بەناچاری خۆی لە ژوورێكی ماڵەكەیاندا حەشار دەدات بۆ ماوەی چوار ساڵ لە دەوروبەر دادەبڕێت ئەو لەم قۆناغەدا دوو شتی لەدەست داوە خۆشەویستەكەی و ژینگە رۆشنبیرییەكەی هەولێر .
جانتای گەنجیم پڕكرد لە خواستەكانی زەوی
بۆ لای مانگی بە بەزەیی رادەكەم
داوای پەناگەیەكی لێ دەكەم پێشی رادەگەیەنم
ئێسكی هوما پایپی پاشایه‌ كوێرەكانە
رەژووی جەنگ لە پەنجە داگرتنێك ئاگری دا (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، ٧٣)
گەنجێتی خۆی لە ژوورێكدا بەسەر دەبات . شاعیر رووبەڕووی نا ئومێدی و رەشبینی دەبێتەوە دیسانەوە درزێكی تر دەكەوێتە نێوان شاعیر و ئەوانی دەوروبەرەوە شاعیر لەبارێكی دەروونیی نائارام و ناجێگیردا دەژی بۆیە هەوڵدەدات كەشێكی ئارام بێنێتە ئاراوە و هەم ئەو درزە پڕبكاتەوە و هەمیش ئارامیی دەروونی بۆ خۆی بەدەست بهێنێتەوە بۆیە بە نووسینی دەقی زێوان لەماوەی چوار ساڵدا ئەو خواستە دەروونییەی دەهێنێتە دی .
رۆژانێكە كەسێ دەنگێك لە دەرگای كەسێكی دیكە هەڵناستێنێ
(سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٢٤)
درزێكی رووحیی گەورە دەكەوێتە نێوان شاعیر و كەسانی دەوروبەر ئەوانەی بڕوایان بە هەندێ شت هێناوە بێ بیركردنەوە دەربارەی هەندێ دیاردە كە هەمیشە خەیاڵ و خولیایی مرۆڤەكان داگیر دەكات ئەمەش لەو پرسیارانەوە دەردەكەوێت كە شاعیر لە بنیاتی دەقەكەیدا رووبەڕوومانی دەكاتەوە و گومانی لە راستێتی بڕواو لێكدانەوەكان هەیە گەیشتن بە راستییەكانی كارێكی قورس و ماندووكەرە .
ئاوی گومان بەسەر ئەو گیایانە دەڕێژێ
لەسەری دادەنیشن (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٣٥)
برایمۆكیش ئاگری سێبووری ونكردووە
ژەنگ لە گۆی مەمك ژەكن (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٤٠)
برایمۆك : بەیتێكی میللیی كۆنی كوردەواری و داستانێكی پڕ لە كارەساتە برایمۆكی هەژارو رووتەڵە حەز لە پەری خان خوشكی میر دەكات و ئاشقی یەكدی ئەبن كە میر بەم دڵدارییە دەزانێ لە شەوێكی تۆف و كڕێوەدا برایمۆك دەرئەكا… (توحفەی موزەفەرییە. ٢٠١١، ٢٨٣) شاعیر خۆی بە برایمۆك شوبهاندووە كە بە ئەندازەیەك ئاشقی نواڵەیە ئاگرێكی لەناخیدا هەڵكردووە هەرگیز ناگات بە ئارامی كە خۆی لە بەیەكگەیشتنی نواڵەدا دەبینێتەوە بەڵام ئەو ئەو ئەشقەی ونكردووە چیدی نایدۆزێتەوە هەروەك چۆن منداڵ سێبووری بە مەمكێك نایەتەوە كە پڕبێت لە ژەك و واتە نەگەیشتنی منداڵ بە شیری دایك و نەگەیشتنی دەستی كیژان بە رێواس و بەسەرچوونی وادەكەی و داخ بۆ ئەوە دەخوات كە نەیتوانیوە لەكاتی خۆیدا بگات بە خۆشەویستەكەی
سواری حیلە هاواری فریاكەوتن بەفر دایپۆشت
ئاگری سێبووری پەریخان گەرمی كردەوە
برینی هەڵوەشاوەی داكەوت و كفت نووست (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٤١)
لەم شەوە چاوڕژاوەدا تەنیا گۆپاڵێكم بۆخۆم دروست كردووە
چۆن بتوانم دەست بە برینی كەسێكی دیكەوە بگرم
رووم لێنێ رەنگەكان یەكتری ناسڕنەوە
لەناو برژانگ و چاوی خودا فڵچەیان تەڕكردووە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٤٣)
فەرهاد داستانێكی خۆشەویستیی كوردەوارییە زۆربەی شاعیرانی كورد وەكو عاشقێكی راستگۆ لە شیعرەكانیاندا بەكاریانهێناوە.
پیرێژنێك گرەوی لەگەڵ چیایە
دەمی كوڵینگ بپەڕێنێ
فەرهاد پەیمان شكێن بكات
پەیمان هەورە لەناو ئاسمان خەوتووە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٥٥)
پیرێژن كە رەمزی خراپەیە لێرەدا ئاماژە و دەلالەتە بۆ تێكدانی نێوان دوو خۆشەویست و دیارە كەسێكی خراپ هەبووە لە ژیانی شاعیر و نواڵەدا رۆڵێكی خراپی گێڕاوە و بەشێكی شكستهێنانی شاعیر بۆ ئەو كەسە دەگەڕێتەوە، چونكە شكستی فەرهاد شكستی شاعیرە . شاعیر پەیمانەكەی نێوان خۆی و نواڵە بە هەور دەشوبهێنێ، كە ئاكامەكەی هیچی لێ شین نەبوو، چونكە هەور، كە دەبێتە باران ئیتر شتێك بەناوی هەورەوە بوونی نامێنێت .
كێ رەنگی شینی بەدەریا دا
باوكی ئاو دڵڕەقە نۆبەرەی خۆی لە رەنگ بێبەری كرد (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، 43)
پرسیارەكانی شاعیر بۆ گەیشتنە بە حەقیقەت كە گومانیان لە دڵی شاعیردا دروستكردووە . لەناو ئەندێشەی خولقێنراودا باس لە واقیع دەكات .
ژیان گەڵای رژاوی ژێر پێی پیادە و نووكی بلیاردە
بەدەم لەرینەوەی گەردەلوولەوە كۆتایی دێ (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٤٤)
ئەم رستە شیعرییانە كە رستەی ئاسایی و یاسایی نین بۆخۆیان خاوەن خەسڵەتێكی زمانی تایبەتن دەكرێ لە روانگەی جیاجیاوە لێكدانەوەیان بۆ بكرێ لەلایەن خوێنەرانەوە . تەمەنی ژیانی بە گەڵای وەریو شوپهاندووە دەكەوێتە سەرزەوی و دوای هەڵكردنی گەردەلوولی سەختی ژیان كۆتایی بە بوونمان دێت گۆڕستانەكان دەبنە دوا وێستگەی حەسانەوەمان گۆڕی شاعیر دەبێتە نزرگەی كیژان و ژنان وەك شوێنێكی پیرۆز لیێ دەڕوانن تەنانەت پیرەكانیش بۆ ئازار و سكاڵاكانیان رووی لێ دەكەن .
بزمارێك دەكوتمە سینگی مانگ
كراسی خوداوەندی پێوە دەكەم
گیرفانی پڕۆژەی كوشتنی كەسی تێدا نییە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،56)
لەو دەربڕینە شیعرییەدا شاعیر وەك سۆفییەكی شۆڕشگێڕ دەردەكەوێت. (شیعر لای سەباح رەنجدەر لە شێوەی جیهانێكدایە، كە نەسەرەتای دیارە و نەكۆتایی، بەڵكو لە پەڵەی جوانی، لە دەنگی نامۆ، لە بزاوتێك، لە ئاماژەیەك، لە ساتمەیەك، لە بیرەوەرییەك پێكهاتووە، لە كۆتاییدا هەموو شتێك لای شاعیر دەبێتە مادە و مایەی شیعر).(ئەحمەدی مەلا . سەردەمی نوێ، ١٣٥)
ئەم شیعرە بە چوار ساڵ نووسراوە بەپێی ژمارەكان و رووداو و وێنەی دوور لەیەك و بابەتی جوێی تێدا كۆبۆتەوە بەڵام یەك شت شادەمار و خوێنیان دەداتێ پەرە بە ژیانیان ئەدات ئەویش بابەتی بنەڕەتی بنیاتی شیعرەكەیە كە تاڵی و تەنیایی ژیانی شاعیرە . كارێكی رووحی لەپڕ دەبێ بە كارێكی سێكسی لەپاشدا خامۆشی بەجێ دێڵێ كارە سێكسییەكە نەبۆتە كارێكی ئەبەدی و هەرگیز نەمر لای شاعیر لە كۆپلەی دواتردا نامۆیی كارێكی وەها دەكات كە دڵی شاعیر دڵۆپ دڵۆپ بەسەر رووحیدا بتوێتەوە گەر شاعیر بە نواڵەش بگەیشتایە ئەو هەست و بیركردنەوانەی بۆ ساتێكیش لە هزر و خەیاڵی شاعیردا دوور ناكەونەوە نەدەبووە مایەی ئەوەی پرسیارە جەوهەرییەكانی دەربارەی بوون و نەبوون و رەگەزەكانی سروشت و گەردوونی لەبیر بەرێتەوە یاخود ببنە هۆكاری دامركاندنەوەی حەز و خولیا سێكسییەكانی كەواتە هەر بەتەنیا نواڵە لە پشت تەنیایی و زێوانی شاعیرەوە نییە بەڵكو ئەبێت شتی تر هەبێت ئەوەی سەرەكییە و دەبێت ئاماژەی پێبدرێ مەسەلەی ترسە لە مردن كە لە پانتایییەكی زۆردا بابەتی بنەڕەتی شیعرەكەیە بێ ئەوەی شاعیر لایەنگری هەستی مەرگ دۆستی بێت، بەڵكو ئەو هاوشێوەی خدری زیندە ئاواتی تەمەندرێژی دەخوازێت تاكو خولیاكانی بە ئاكام بگەیەنێت و راستییەكانی بۆ روونبێتەوه‌ وەڵامی پرسیارە جەوهەرییەكانی دەست كەوێت كە پێی وایە مەرگ بەربەستە و خەونەكانی ناهێنێتە دی.

شاعیر سەوداسەری گەڕانە، گەڕان بەدوای ئامانجێكدا كە دەیەوێت بیدۆزێتەوە یان پێی بگات لێرەوە وای نیشان دەدات، وشەكانی لە حاڵەتی گەڕانن بەدوای شتە نەدۆزراوەكان هەر لەو بەستێنەدا بەرەو رابردوو دەگەڕێتەوە، واتە بۆ نێو پانتایی مێژوو . رابردوویەك كە پەیوەستە بە ئەوی دڵدارەوە كە پێدەچێت بە گوێرەی ئەم رابردوویەكی خۆش و پڕ لە ئاسوودەیی بێت، لەكاتێكدا پێی وایە لە رێگای یادەوەرییەوە دەگاتەوە بە ئەوی دڵدار و لە چاوی ئەویشدا رێگای خۆی دەدۆزێتەوە لە سەرتاپای دەقەكەدا وێنەی هەستێكی دوولایەنە بە دەربڕینی خۆشەویستی لەلایەك و رەخنەگرتن لە لایەك لە یار بەرجەستە دەكات بەڵام هەستی رۆمانسییانە و وەسفێكی رۆمانسییانەی یار وەك خۆشەویستییەكی پاك و بێگەرد زاڵە بەسەر شاعیردا. لایەنی ژیان دۆستی شاعیر لە ئاستێكی قووڵتردا ئەو هۆكارەیە كە دۆخێك بۆ مرۆڤ دێنێتە كایەوە كە بە ئامانجەكانی خۆی بگات . لەزۆر شوێنی دەقەكەدا ئەو راستییەمان بۆ دەردەكەوێت كە خۆشەویستی و عەشق دوو هۆكاری سەرەكین لە هێنانەكایەوەی ژینگەیەك بۆ مرۆڤ تا بتوانێت بەدوای حەز و خواستەكانی خۆیدا بگەڕێت بێگومان كاتێك مرۆڤ حەز و خواستەكانی هاتە دی جۆرێك لە دڵنیایی و ئارامیی دەروونی بڕوابوون بە خود بەدەست دەهێنێت . خۆشەویستییە كە مانا و جوانی بە ژیان دەبەخشێت ئەوەی كە هارمۆنیای گەردوون و پێكهاتەكانی بە گشتی و هارمۆنیای ژیانی بەرهەمهێناوە . خۆشەویستییە واتا ئەوەی ژیان رێكدەخات و مانای جوانی پێ دەبەخشێت، خۆشەویستییە، ئەوەی ژیان رێكدەخات و بەڕێوەی دەبات و مانا و جوانی پێ دەبەخشێت خۆشەویستییە . پەنابردن بۆ دروستكردنی عەشقێكی بێگەرد لەگەڵ نواڵە خەونێكی گەورەی شاعیرە لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵی دروستكردنی جیهانێكی پاكژو بێگەرد دەدات كە نموونەیی بێت و دوور بێت لە خراپەكاری و رق و دووبەرەكی تێیدا هەمووان هەست بە ئارامی و خۆشگوزەرانی بكات هەستی نۆستالژیا پاڵنەرێكی بەهێزە بۆ ئەوەی شاعیر پەنا بەرێتە بەر یۆتۆبیای عەشق و دروستكردنی شوێنێكی نموونەیی
دەچمەوە گوندی گەنجینەی منداڵیم
خۆڵی رووی بەردەكانی هەموو دەسنووسەكانیم دەداتێ
دەمكات بە نووسەری بێهاوتا و بێباك
ئەو مانگەی لە مانگگیراندا
دەسووتێ و بەدەرەوەیە
ئەوە ئاوێنەی تا بڵێی روونی گەشتنامەی منە
ئەو گۆرانییەی پاش شەو شكانەوە
خورپەی بەهەشتییانەی گوێ دەزرینگێنێتەوە
ئەوە دەنگی مردووەكانی گۆڕستانی سنگی منە
ئەو چڵە رەیحانە بەژن باریكانەی لە دەمی نەرمی دێراو
بای وادە بۆنیان هەڵدەگرێ بۆ ناو شاری رازاوە بە باخچەی گشتی
ئەوە بارانی خودایی گوندی گەنجینەی منداڵيی منە
ئەو گیایەی تنۆكەی خوناو بەژنی دەشوات
دەچێتە ناو گوڵەكانی شانازی
ئەوە برژانگی پەرژینی چاوی منە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨، 29)
هەموو كەسێك بە رادەیەك خەسڵەتی نەرگسییەت لە رەفتاریاندا هەیە بەبێ ئەوەی هەستی پێ بكات بەو پێیەی هەموو مرۆڤەكان هاوبەشن لە خەم و بیركردنەوەیان بۆ دیاردەكانی ژیان لە هەمان كاتیشدا نەرگسییەتیان بە رادە و ئەندازەیەك تێدا دەردەكەوێت بە گوێرەی ئەو ژیانەی تێدا دەژین بەلەبەر چاوگرتنی ژینگە تایبەتی و گشتیی كەسەكە و پێگەكەی لەناو كۆمەڵدا . نەرگسییەت هەمیشە لای شاعیران و هونەرمەندان زیاتر لە كەسانی ئاسایی دەبینرێت چونكە نەرگسییەت بە ئەندازەیەكی گونجاو وەك میكانیزمێكی دەروونی بۆ رەوینەوەی دۆخێكی ناخۆش كە شاعیر هەست بە جۆرێك لە پەراوێز خستن بكات ئاسایییە و رێگە پێدراوە . رەنجدەر لە یەكەم تاقیكردنەوەی شیعریی خۆیدا ئەم خەسڵەتەی نە شاردۆتەوە و لە چەند شوێنێكی زێواندا نەرگسییەتی شاعیر دەخوێنینەوە كە وەك بنەمایەكیش بۆتە بەرهەمهێنانی وێنەی داهێنراو .
شاعیر لەناو سوریالیزمیدا هەستە رۆمانسییەكانی تێكەڵ بە خەون و یۆتۆپیای ژیانێكی نموونەیی دەكات كە لەو واقیعە تاڵ و سەختەدا بەدەست ناهێنرێت . واقیعەكە تاڵە، جیهانێكە شتەكان وەكو جیهانی منداڵی شاعیر سادە و پاك نین
كسپەی تەنیایی
پرسیارەكانی نالی
رنووی دەم زریان
بەهاوارەوە چوون
ناڵەی گەرمی هێمن
هەر هەموویان پێمان دەڵێن چیا جانتای زەنگیانەیە (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٤٩)
شاعیر سەرسامە بە ناوەرۆكی شیعرەكانی نالی و ئەو پرسیارانەی شاعیر لە جیهانبینیی دەقەكانیدا لەبارەی هەندێ پرسی گرنگەوە رووبەڕووی خوێنەری دەكاتەوە . لەگەڵ رووحی بەرهەڵستكارانە و خۆبەدەستەوەنەدانی نالی رەمزی نامۆیی و نەگەیشتن بە حەبیبە و لە جیهانبینی و خۆزگە قووڵە پەستێنراوەكانی شاعیر بەرەو بردنی ئاشكراكردنی نهێنییەكانی ناوه‌وەی دەروونی خۆیان لە بنهۆشی شاعیردا حەشارداوە . چیاكان رەمزی مانەوەی كوردن و شوێنی حەوانەوەمان بوونە لێرەوە ئەوە رووندەبێتەوە كە لە پرسیاره‌كانی نالییەوە وانەیەك فێربین ئەوەیە، كە چیا – رەمزە بۆ شوێنی دێرینی كوردستان – شوێنی پاراستنی هەموومان لە هەر پەلامار و هێرشێك و ئافاتێك .
زەویش جەنگەڵێكە پڕ لە ستایشكەری كیسەڵ و چرا كوژێنەرەوە
بوێری ئەوە دەكات زێوان بێتە ناوی ناڕێكییەكانی ببینن
گومان دەڵێ من ماوم
ئومێدێكی خودابەخش و نایابم
بەختی گوڵەكان دەكەمەوە
رەگیشیان دەبه‌مەوه‌ ناو زەویی نەرم
نانی گەرم و باوەڕ و زیندووبوونەوە
لە دیداری پیری حیكمەتدا دەكەمە یادگار
ژیان جوانە
منداڵەكانی لاستیكێكی خەت سڕینەوەیان بەدەستەوەیە
ئەم دێڕە دەكوژێننەوە
لەشكركێشی بۆ بەرماڵی ئێمەیە
تەشقەڵەچییەكانیش لە پاقژگەوە نەهاتوون (سەباح رەنجدەر، ٢٠١٨،٧٥)
لە دیدی شاعیرەوە جوانیی ژیان هەرگیز لە دەروون و ئاواتی مرۆڤدا ناسڕێتەوە هەرچەندە لە پانتایی دەقەكەدا ئەوەمان پێ دەڵێ كە ژیانی شاعیر پڕە لە نائومێدی و نامۆیی و دابڕان و رەشبینی، بەڵام لە ئاستی نەوتراوی دەقدا و هەندێ جار بە ناڕاستەوخۆ لە تاكە دێڕێكیشدا بێت ئەو هەستە ژیان دۆستییەی نەشاردۆتەوە و دەریبڕیوە، كە دەڵێ (ژیان جوانە) ئەمە ئاواتی سەرەكی شاعیرە، بەڵام لەبەرانبەر ئەم راستییە ئەوەمان پێ دەڵێ، كە لە واقیعدا ژیان جۆرێكی ترە جوانییەكانی شێوێنراوە و كەسانی خراپ بەڕێوەی دەبەن، هەر بۆیە ژیانی بە جەنگەڵ پێناسە كردووە، كە پڕە لە كەسانی دووڕوو و ماستاوچی، كە هەمیشە دژی جوانییەكانی ژیان رادەوەستنەوە فوو لە مۆمی تەمەنمان دەكەن . شاعیر خۆی واپیشان دەدات كە هەڵە و كەموكورتی نییە و ئامادەیە و لەخۆی رادەبینێت لەناو ئەو جەنگه‌ڵستانەدا بۆ دادگاییكردن كە وەك جوانپەرستێك و مرۆڤدۆستێك هەمیشە تۆویی خۆشەویستی دەچێنێت و بڕوای بە بوونی خۆی هەیە و ئامادەیە لە پێناوی چاكەی مرۆڤدا قوربانی بدات . ئەو بێ بیركردنەوە لەسەر بابەتەكان بڕیاری كۆتایی نادات گومان لە هەبوونی هەموو شتەكان دەكات ئەم رایەیی شاعیر لەوە هاتووە كە دەڵێ (من بیر دەكەمەوە كەواتە من هەم) لێرەدا مەرجی گەیشتن بە راستی گومانە . كەی مرۆڤ گومانی لا دروست بوو ئەو كات ئەو كەسە بوونێكی راستییە .
ئومێدێكی خودا بەخش و نایابم لێرەوە شاعیر دەڵێ من كەسێكی جیاوازم خوا منی بە پاكی بە ئێوە بەخشیوە كەسێكی بە سوود و نایابم بۆ ئێوە و بۆ سروشت لەلایەك تۆوی خۆشەویستی دەچێنم و سەوزایی و جوانی لەسەر ئەو جەنگه‌ڵستانە دەخولقێنم لەلایەكی تریشەوە مژدەی ژیان و مانەوە دەبەخشێنمەوە كە نانی گەرم وەك رەمز بۆ بوونی یەكەم هەوڵی مرۆڤایەتی لە كوردستان كە گەنمی چاندووە ژیان بەردەوام بووە و وشەی باوەڕ رەگوڕیشەی قووڵی دەگەڕێتەوە بۆ سەرهەڵدانی ئاینەكان بە تایبەتی ئەوانەی بڕوایان بە زیندووبوونەوە هەیە . چرا رەمزی رووناكییە جەنگەڵ و هەموو زەوی رووناك دەكاتەوە بەڵام بە نەمانی رووناكی گەردوون (سروشت) جوانییەكەی دەرناكەوێت هەروەها لە واقیعشدا گەر تیشكی خۆر نەبێت زەوی شوێنێكی تاریك و ترسناك دەردەكەوێت كە بەكەڵكی ژیان نایه‌ت . ئەو دەیەوێت پێمان بڵێت كە ژیان جوانە و ئاواتیشی ئەو جۆرە ژیانەیە، بەڵام كەسانێك هەن رەفتاریان، وەكو منداڵ وایە،كە لە نەزانیانەوەیە هەوڵی ئەوە دەدەن، كە ئەم هەستە جوانەی شاعیر لەناوبەرن، چونكە بەرەی ستایشكەرەكان و تەشقەڵەچییەكان ئەوەندە زۆرن لە شێوەی لەشكرێكی بێ بەزەییدان كە هێرش دەكەنە سەر ماڵی شاعیر خەون و ئاواتی شاعیر لەگۆڕ دەنێن، كە بە ئاماژەكانی سڕینەوە و كوژاندنەوە هەیانە، كە مانای مردن و نەمان دەگەیەنن هەر بەدوای شاعیرەوەیە و بەرۆكی بەرنادات تەشقەڵەچییەكان رەمزە بۆ كەسانی خراپ، كە بە چاوێكی كەمەوه‌ لە شتەكان دەڕوانن بە كەسانی دووڕوو باسیان دەكات، كە ئەمانە (لە پاقژگەی دانتی-یەوە نەهاتوون تا بەرەو بەهەشت بچن، بەڵكو ئەوانە ژیان تاڵ دەكەن)(عەبدولرەزاق بیمار،٢٠٠٦، ٨٤)، چونكە كەسانی سەر ئەم زەوییەن و بەدەر نین لەكەمو كوری و خراپەكاری. ئەم جۆرە كەسانە كە دوژمنی بەها مرۆڤایەتییەكانن رێز لە پاكی و بێگەردیی پێكهاتەی رەگەزی مرۆڤ و ژیاندۆستی ناگرن . لەشكركێشی دەلالەتی سوپایەك دەگەیەنێ بۆ لەناوبردنی شتە جوانەكان لە ژیان چ گیاندار بێ و چ بێ گیان . كەواتە سەربازەكانی ئەم جەنگه‌ڵستانە كەسانی ستایشكەر و تەشقەڵەچی و خراپەكارانن كە دوژمنی رووناكی و خۆشەویستی و جوانی و مرۆڤایەتین . درزی نێوان شاعیر و ئەوان لە ئاستی منی شاعیر و ئەوانی دەوروبەر . شاعیر لەگەل ژینگە رۆشنبیرییە كۆمەڵایەتییە سیاسییەكە ناتەبایە بەهۆی رێگرییەكانەوە .

ئەنجام
1- دەقی كراوە لە بەرهەمی ئەدەب و هونەر بەگشتی بوونی هەیە وەك چەمكێكی رەخنەیی لە دوای رێبازی بونیادگەری هاتۆتە نێو رەخنەی جیهانییەوە . دەقی كراوە بەپێی هەردوو میتۆدی هەڵوەشاندنەوەگەرایی و وەرگرتن، زیاتر لە خوێندنەوەیەك هەڵدەگرێ. دەناسرێتەوە بە پتەوی بنیاتەكەی و ڵێڵی و فرەڕەهەندی لە واتادا .
٢- ئێستاتیكای شیعرییەت لە شیعری كراوەدا بە پلەی یەكەم لە فرەواتایی و بنیاتەكەیدایە و لایەنەكانی تر رۆڵیان لە پێكهێنانیدا لاوەكییە. واتای ئەدەبی دۆزینەوەی واتای جوانییە لە دیوە شاراوەكانی دەقدا كە خوێنەر لە روانگەی مەعریفیی خۆیەوە ئەیبەخشێ بە دەقەكە . دەقی كراوە پەیوەندییەكی تیۆری و زەینی لە خوێنەر دەخوازێ كە دەبێتە مایەی بنیاتنانی ئاڵوگۆڕكردنی پەیوەندیی نێوان خوێنەر و رەگەزەكانی دەق .
3- دەقی زێوان یەكێكە لەو دەقە شیعرییانەی تایبەتمەندیی كراوەیی و خەسڵەتی فرەواتایی هەیە لەبەردەم خوێنەردا . كە وەك دەقێكی زیندوو بە تۆكمەیی و دەوڵەمەندی لە زمان و تەكنیك و فرە بنیاتدا دەمێنێتەوە . بەجۆرێك خوێنەر لەگەڵ هەر خوێندنەوەیەكدا كۆمەڵێك جوانیی دیكە دەدۆزێتەوە كە لە خوێندنەوەكانی پێشووتردا پەی پێ نەبراوە . پابەندی زمانی شیعری جیاوازە، چونكە روو لە تەقاندنەوەی زمان و بارگاویكردن و پێكاندنی لە سەیرترین بەكارهێنانیدا دەكات.
4- سیمایەكی دیاری دەقەكە ئەوەیە كە ئەم دەقە پەیوەستە بە ژیانی تایبەتی قۆناغی منداڵی و گەنجێتیی شاعیرەوە . كە سۆزێكی راستەقینەی لە پشتەوەیە و شاعیر راستگۆیە لە گێڕانەوەی رابوردوو بە خۆشی و ناخۆشییەكانیەوە.
5- بابەت و پرسی نهێنییەكانی بوون لە بنیات و جیهانبینیی شیعرەكەدا جۆرێك لە نەمری و زیندووێتی بە دەقەكە بەخشیوە، چونكە ئەو بابەتانە لە هەموو قۆناغەكانی مرۆڤایەتیدا جێی بایەخ و تێڕامان بوونە لە گەڕان بەدوای راستییەكان و كردنەوەی دەرگاكان بەڕووی راستییە نەدۆزراوەكاندا.
6- حەزی سێكس وەك بنەمایەكی غەریزەیی و وەك پاڵنەرێكی دەروونی هۆكاری بنچینەیی پرۆسەی تاقیكردنەوەی دەقی زێوانە، شاعیر نەیشاردۆتەوە، كە خەفەكردنی خواستە سێكسییەكانی و نەگەیشتن بە یارەكەی، تووشی نائارامی دەروونی كردۆتەوە خۆی وەك كەسێكی تەنیا و نامۆ دەردەخات .
7- شاعیر دەیەوێ لەڕێگەی مردنی ئەوانی ترەوە ئەزموونی مردنی خۆی بكات دەیەوێ مردن بكات بەو چەمكەی كە دنیای پێ راڤەبكات یاخود مردن لە میتافیزیكەوە بێنێتەوە بۆ دنیای واقیع و لەم رێگەیەوە تەمومژی مردن بڕەوێنێتەوە و بڵێت ئێمە لە مردن تێدەگەین .
8- هەستی تەنیایی و تامەزرۆی لەڕادەبەدەری بۆ رابردووی لەكیسچوو هەستی نۆستالژیای لە دەروونی شاعیردا دروستكردووە لە پانتایی دەقی زێواندا ناوەرۆكێكی رۆمانسییانەی لەسەر غەمی نۆستالژیا بنیات ناوە بەو پێیەیی دەقەكە زیاتر دەربڕینە لە خودێتیی شاعیر بۆیە جۆری نۆستالژیای تاكە كەسی لە دەقەكەدا رەنگی داوەتەوە . نامۆیی
دیاردەیەكە هەر لە سەرەتاوە رەگی خۆی لەناو دەروون و رەفتاری شاعیر داكوتیوە .
9- شكستی بەیەك نەگەیشتنی بە نواڵە كاریگەری لەسەر تاقیكردنەوە شیعرییەكەی دەبێت لە رووی دەروونییەوە وەك كەسێكی تێكشكاو دەردەكەوێت هەر بۆیە لە دیدێكی رەشبینانەوە وێنای پەیوەندیی خۆی بەدەوروبەرەوە دەستنیشان دەكات.
10- نەرگسییەت و داهێنان، رەنجدەر لە یەكەم تاقیكردنەوەی شیعری خۆیدا ئەم خەسڵەتەی نە شاردۆتەوە و لە چەند شوێنێكی زێواندا نەرگسییەتی شاعیر دەخوێنینەوە كە وەك بنەمایەكیش بۆتە بەرهەمهێنانی وێنەی داهێنراو .
11- كارەكتەرە كلتووری و ئەدەبییەكان لە زێواندا یەكسانە بە خودی شاعیر و ناوهێنانی هەریەكەیان بۆ بابەتێك دەگەڕێتەوە نالی بۆ غەریبی و نەگەیشتن بە یارەكەی. حاجی بیری نەتەوەیی. مەولەوی سروشت و بێگەردیی بۆچوونەكانی. هەموویان لە ئەزموونی خۆشەویستییاندا بێ ئاكام بوون .
١2- لە زێواندا شاعیر بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدایە كە مامەڵەیەكی ئەفسانەیی لەگەڵ واقیعدا بكات سەرجەمی ئەندێشەكان بەرهەمهێنراوی خەیاڵی شاعیرە و لەزۆر بابەت و هەڵوێستی گرنگ و هەستیاردا خۆی دەخاتە ئاست پیاوە پاك و بێگەردەكان كە ئاشقێكی راستگۆیە و شاعیرێكی بێ هاوتا و كەسێكی ژیاندۆستە .

 ———————————-
سەرچاوە:
١- امبرتو ایكو، الاثر المفتوح، ترجمة عبدالرحمن بو علي، الطبعة الثانية، 2001، دار الحوار للنشر، سورية.
٢- ئەحمەدی مەلا، باجی جیا نووسین : ئەزموونی سەباح رەنجدەر، سەردەمی نوێ، ژمارە (١)، ٢٠١٩، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی.
٣- ئازاد عەبدولواحید، د. مارف خەزنەدار لە گۆڤاری رامان دا، ئەكادیمیای كوردی، چاپخانەی زانكۆی سەلاحەددین، هەولێر، ٢٠١٨ .
٤- د. ئیبراهیم مەحموود خەلیل، رەخنەی ئەدەبی نوێ، وەرگێڕانی : د. محەمەد تاتانی، چ١، ٢٠١٧، كەركوك .
٥- ئۆسكارمان، توحفەی موزەفەرییە، پێشەكی و ساغكردنەوەی هێمن موكریانی، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، چ٣، هەولێر، ٢٠١١ .
6- د. انور عبدالحميد الموسى، علم النفس الادبي, منهج السيكولوجي في قراءة الاعماق، بيروت، لبنان، 2011 .
7- پیتەر هالبێرگ و دانەرانی تر، تیۆريی ئەدەبی و شێوازناسی، ئامادەكردن و وەرگێڕانی ئەنوەر قادر محەمەد، چ ٣، ئەندێشە سلێمانی، ٢٠١٨ .
8- د. زاهیر لەتیف . جێگۆڕكێی دەقی كراوە و دەقی داخراو، سایتی ناوەندی چاپەمەنی و راگەیاندنی خاك، ٢٠١٩ .
9- د. رباب هاشم حسين، النص المفتوح، مفهومه ومرجعياته، دكتورا، جامعة بغداد، كلية التربية، https://www.google.com.
10- رێبوار سیوەیلی، كتێبی نالی، چ ١، هەولێر، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی موكریانی.
11- حەمە سەعید حەسەن . فڕین بە باڵی شیعر . ناوەندی ئاوێر، هەولێر، ٢٠١٨ .
12- حوسێن لەتیف، دەق لە چاوەڕوانی خوێنەردا، رامان، ژمارە (٢٤٤)، ٢٠١٧، هەولێر.
13- چارلز برێسلێر، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە : عەبدولخالق یەعقوبی، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، هەولێر، ٢٠٠٢ .
14- سەباح رەنجدەر، ئەزموون وەك ئاخاوتنێك لەناو ژیان، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر، ٢٠١٤.
15- سەباح رەنجدەر، ئەزموون وەك ئاخاوتنێك لەناو ژیان، هەولێر، ٢٠١٤ .
16- سەباح رەنجدەر . (٢٠١٨) دیوانی سەباح رەنجدەر . بەرگی یەكەم . چاپی یەكەم، تاران
17- سەباح رەنجدەر. (٢٠١٩) چوار كتێب لەبارەی شیعرەوە . وەزارەتی رۆشنبیری و لاوان، هەولێر.
18- سامان عیزەدین سەعدوون، دەقە شیعرییەكانی گۆران لە روانگەی دەروونناسییەوە،٢٠١٥.
19- سەڵاح حەسەن پاڵەوان، شیعری كراوە لە ئەزموونی شیعری نوێی كوردیدا، چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، هەولێر، ٢٠١٠ .
20- سۆران مامەند عەبدوڵڵا، نۆستالژیا لە شیعری هاوچەرخی كوردیدا، چاپی یەكەم، ٢٠١٦، تاران .
21- سیڤا علی عارف، النص المفتوح في الادب, فلك الدین كاكەیی، اطروحة دكتورا، جامعة السلیمانیة، كلیة اللغات قسم اللغة العربیة، ٢٠١٩ .
٢٢- سرور حسن محمد، ملامح سريالية في شعر، ادونيس و صباح رنجدر، اربيل، 2013 .
٢٣- د. صلاح فضل . التخيل من فئات الادب والنقد . الشركة المصرية العالمية للنشر ، القاهرة، 1996.
٢٤- لوقمان رەئووف، بنەماكانی مۆدێرنە لە شیعرەكانی شێركۆ بێكەسدا، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چ ١، سلێمانی، ٢٠٠٩ .
٢٥- لوقمان رەئووف. ٢٠١٢ رەهەندەكانی شوێنكات لە دەقە واڵاكانی شێركۆ بێكەس، چاپ و بڵاوكردنەوەی سلێمانی، چاپخانەی كەمال.
٢٦- نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، ئەزموونی خوێندنەوەی چەند لاپەڕەیەكی رەخنەیی، چاپی یەكەم، سلێمانی، سەردەم، ٢٠٠٦.
٢٧- نەجات حەمید ئەحمەد، تیۆری بنیاتی شاراوە، چاپی یەكەم هەولێر، ٢٠٠٨، بڵاوكراوەی ئاراس .
٢٨- عەبدوڵڵا رەحمان، رۆمان شیعر مێژوو سەرهەڵدان چ ١، چ رۆژهەڵات، هەولێر، ٢٠١٢.
٢٩- كەمال غەمبار، بەرەو جیهانی شیعری چەند شاعیرێك، ئاراس، چ ١، هەولێر، ٢٠٠٨ .
٣٠- كەمال غەمبار، چنینەوەی چەند وتارێكی رەخنەیی، چ١، چاپخانەی خانی , دهۆك، دەزگای توێژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریان، ٢٠١٢.
٣١- د. میجان الرویلی، د. سعد البازعی : دنیا الناقد الادبی، المركز الثقافي العربي, الدار البيضاء – المغرب, بيروت لبنان, الطبعة الرابعة 2005 .
٣٢- دەربارەی دەقی كراوە و دەقی داخراو، وەرگێڕانی : عەبدوڵڵا تاهیر بەرزنجی، رەخنەی چاودێر، ژ ٣٥، ٢٠٠٦ .
٣٣- عەتا قەرەداخی، بەدوای شیعردا لەنێوان وەهمی تازەگەری و واقیعیەتی تەقلیددا، گۆڤاری ئێستا، ژمارە (٧) ئابی ١٩٩٧، سلێمانی.
٣٤- د. عبدالقادر عبو . فلسفة الجمال في فضاء الشعرية العربية المعاصرة، دمشق ٢٠٠٧.
٣٥- د. فوئاد رەشید محەمەد، زاراوەی دەقی كراوە لە رەخنەی ئەدەبی كوردیدا، بژوهشنامەی ادبیاتی كوردی، دەورەی (٥)، ژمارە (٦)، ٢٠١٩ .
٣٦-https://en.wikipedia.org/wiki/Open_text

mm

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.

Previous
Next
Kurdish