دەربارەی شەڕی ئیسرائیل-فەلەستین.. ئدریس مستەفا
لە وەڵام بە مەریوان وریا قانیع و ئاراس فەتاح
حەڤدەی ئەم مانگە لە سایتی درەو میدیا هەردوو نوسەر وتاریکیان بڵاوکردۆتەوە بە ناوی “جەنگی ناکۆتای فەلەستین و ئیسرائیل یان کۆتایی خەون بینین بە ئاشتیەوە.” لە سەرەتادا دەبێ ئاماژە بەوە بدەین بۆچی شەڕی ئیسرائیل-فەلەستین یاخود ئیسرائیل-حەماس دەبێتە سەرنجێکی گشتگیری میدیا جیهانی و ناوچەییەکان و باسوخواسێکی گەرموگوڕی دونیای سیاسی و رۆشنبیری لە کاتێکدا هەمان شەڕی وێرانکەری لە وڵاتی تر هەن و کوشتنی منداڵ و خەڵکی مەدەنی لە چوار دەورمان روودەدەن کەچی نابنە ئەو باسە گرنگەی وەک ئیسرائیل-فەلەستین. بۆ نموونە یەمەن، هێرشی بەردەوامی تورکیا بۆ سەر هەر چوارپارچەی کوردستان، و جەندان کارەساتی شەڕ و ماڵوێرانی تر. سیاسیەکان چی دەڵێن و ناڕێسن با بیکەن بەڵام کاتێک رۆشنبیرێک یان بیریارێک و نوسەرێک دەکەوێتە ئەو تەڵەیەوە ئەوا دەبێ هەلوێستگیریەکی لێ بکرێت. ئەو تەڵەیەی کە هەموان دەهێنێتە سەر خەت کاتێک سەردێڕی هەوالەکانی دونیا دەبنە هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە. سیاسەتی دژە ئیسرائیلی لە مێژە جێکەوتەیە لە نیو دونیای غەیرە رەسمی رۆژئاودا. لە دونیای رەسمی و نا رەسمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەتایبەت وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، هەرچەندە هەندێ دەولەتی عەرەبی رێکەوتتننامەی ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیلدا هەیە و لە سالی پارەوەش چەند ولاتێکی تری عەرەبی هاتنە ریزی ئەو رێکەوتننامە ئاشتیەوە، دژە ئیسرائیلی بوون مانای هەموو ناسنامەیەکی سیاسی و فکری و رێکخراوەیی و نەتەوەیی و ئاینی دەردەخات. دیارە واخەریکە لەسەر ئاستە کۆمەڵایەتی و جەماوەریەکەشیدا ئەو عەقلە برەو دەسێنێت کە ئیسرائیل وەک هەر وڵاتێکی تری ناوجەکە و جیهانە و دەبێ لەو روانگەیەوە سەیر بکرێ و ئەم ئاوەزە لە ولاتانی نیـجە دوورگەی عەرەبیدا لە گەشەدایە چونکە مێژووی حەفتا ساڵ لە بایکۆت کردنی ئیسرائیلی درواسێیان هیچ سەمەرێکی نەبوو بگرە بە زەرەریش کەوتەوە بۆیان. بەهەرحاڵ….
لە ئاستی جەماوەری و ئەکادیمی و میدیایی رۆژئاودا و هەروەها لە دونیای ئیسلامیدا، لە نیویدا کوردستان، دژە-ئیسرائیلی بوون یان دژە جولەکە بوون لە پێش دروستبوونی دەولەتی ئیسرائیلەوە بوونی هەیە. ناسنامەی مەسیحێتی بوونی غەرب و دواتر رەوتی چەپێتی لیبراڵی دژ بە ئیمپریالیستی هەردەم چالاک بووە و هەر دەورەیەک لە بەرگێکدا خۆی دەرخستووە و دەورەی نازیزم یەکێکە لەو دەورانە. وەک مەسەلەیەکی دینی هەردوو دیدی ثیۆلۆجی ئاینی مەسیحی و ئیسلام، ئەوە رەتدەکەنەوە جولەکە دەسەڵاتی هەبێ. وەک ئایدیۆلۆجیاش چەپەکان و لێبراڵە رادیکاڵ و تەنانەت رۆشنبیرە مۆدێرنیتەکان ئیسرائیل بە نمونەیەکی مانەوەی دونیای ئیمپریالیستی دەبینن گوایە ئیمپریالیشتی بەریتانی ئەو کیانەی دروست کردووە. وەک مەسەلەیەکی نیستمانی و نەتەوەپەرستیش ئیسرائیل وەک داگیرکەرێک وێنا دەکرێت. شیعرەکەی عەبدوڵلا پەشێو (سۆزێک بۆ فەلەستین) لەسەر ئیسرائیل نموونەیەکی بەرجەستەی ئەو تێکەڵەیەیە لە پاشخانی ئاینی و سیاسی و مێژوویی ناحەز بە جولەکە.
هەوێنی نوسینی وتاری هەردوو نوسەر لەو پاشخانەوە توێشووی گرتووە کە عەبدوڵلا پەشێو چەند دەیەیەک پێش ئەمان بە شیعرێک سەرتوێشەکەی هەڵداوەتەوە؛ لە لایەکی تریش وەک باس و خواس کەتوونەتە ژێر کاریگەری ئەو مەشینە گەورەیەی عەقڵی غەربی و میدیای لیبراڵ دیموکراسیەکەیەوە کە هیچ کات و ساتێک بە دیدێکی بابەتیانەوە سەیری هەموو کێشەکانی دونیا ناکات بەڵکو ئەوەی خۆی دەیەوێ ئەوە دەڵێ و دەیکات. رزگاری تیبت لە چین و سەربەخۆیی فەلەستین و یۆکراین و تورکە ئوزگورەکان و موسڵمانە رۆهینگەکانیشی هاتە سەر لەم ساڵانەی دواییدا ئەو کێشانەن کە رۆژئاواییەکان هەمیشە دەیڵێنەوە لە کاتێکدا جەندان مەسەلەی بەرهەقی تر هەن نەک هەر خۆیانی پێوە خەریک ناکەن بەڵکو باسیشێ ناکەن وەک مەسەلەی کورد لە چوار وڵات، هەرێمی کەتالۆنیا و باسک و سکۆتلاند و ئێرلەندا لە ناو دڵی ئەوروپاکەی خۆیاندا. لەگەڵ ئەوەی سیاسەتی رەسمی دەوڵەتانی رۆژئاوا پشتگیری کردنی ئیسرائیلە، تا ئەم ساتە وەختە، بەڵام بە دیوێکی تردا دژە ئیسرائیلیە و لەم ساڵانەی دواییدا شەپلۆ ئەنتی-سەمیتیزم، رق بوون لە جولەکە، لە برەودایە و جوڵێنەری پشت ئەم رەوتە ترسناکە عەقڵی مەسیحیەتە بە بەگشتی کە خۆی گرمۆڵە کردووە لە نیو هێزە راستڕەو و رەگەزپەرستیەکان و گروپە ئاینیە توندڕەوە مەسیحیەکان و دەوڵەتەکانشیان باش ئاگاداری ئەم بارودۆخە ترسناکە هەن و پێدەجێ هۆلۆکۆستی تر لە رێگەبن بەڵام ئەمجارە یەک هیتلەر نابێ بەڵکو دەیان هیتلەر دەبێ. رق بوون لە جولەکە لە مێژە لە نیو دەماری مەسیحیەتدا بە هەر سێ باڵەکەیەوە دێت و دەچێ و مێژوو شاهیدێکی زیندووە لەو بارەیەوە. لە لای خۆشمان بە تێکەڵەیەک لە نیوان ئەو عەقڵیەتە غەربیە و باکگراوندی موسڵمانبوون و بیری چەپێتی دژە ئیمپریالیستی ئەو رەوتە لە دژە ئیسرائیلی یان بڵێم دژە جولەکە لە ئارادایە و نوخبەی رۆشنیر و خوێنەری کورد هەمان هەڵەی مێژوویی رۆشنبیران و نوسەرانی دەمانی جەنگی جیهانی دووەم دەکەنەوە بەرامبەر بە جولەکە. ئەم باکگراوندە موسڵمانێتیە لە نیو توێژی رۆشنبیر و سیاسی ئێمەدا بە روونی دەبنیرێ.
هەندی بەرئەنجامی ئەو عەقڵیەتە ئەوەیە کە لەم چەند دێرەی وتارەکەی کاک مەریوان و کاک ئاراسدا دەبینرێ: “کرۆکی مەسەلەی فەڵەستین و کێشەی سەرەکیی فەڵەستینییەکان لەدەستدان و داگیرکردنی خاکەکەیانە. فەڵەستینییەکان گەلێکن خاکەکەیان داگیرکراوە و خۆشیان بە زۆر لە نیشتیمانەکەی خۆیان دەرکراون. ئەمەش ئەو تاوانە گەورەیەیە کە بەرامبەر بەوان کراوە.” ” مەسەلەکە نە مەسەلەی دینە، نە مەسەلەی بوونی ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای تایبەتە، نە مەسەلەی بوون یان نەبوونی ڕقێکی مێژوویی و دێرینە، بەڵکو مەسەلەی داگیرکردن و کۆلۆنیالیزمە.” جا بۆ ئەوەی ئەو کێشەیە بە ئاشتیانە جارەسەر بێت دەبێ، هەردوو نوسەر وتەیەکی بیرمەندی فەرەنسی ئالان بادیۆ دەهێننەوە، کە پێی وایە دەبێ “جۆرێکی نوێ لە جولەکە و جۆرێکی نوێ لە عەرەب دروست ببێت.” و ئەمانیش ئیزافەیەک دەکەنە سەر ئەو وتەیە و دەلێن “دەبێ موسڵمانێکی نوێش دروست ببێت.” بەڵکو هیوایەک بۆ جارەسەری ئاشتیانەی ئەو کێشەیە لە داهاتوودا دروست ببێت.
خاڵی یەکەم: من پرسیار لە هەردوو نوسەر دەکەم بەوەی کە کام دەوڵەتی دونیا هەیە لەسەر داگیرکاری خاکی نەتەوەیەکی تر و ماڵ و حاڵی خەڵکێکی تر دروست نەبووبێ؟ زۆربەی دەوڵەتەکانی جیهان وەک ئیسرائیل دروست بوون گەر خراپتر نەبووبن بە تایبەت دروستبوونی وڵاتە زلهێزەکانی وەک ئەمریکا و چین و روسیا و تورکیا و کەنەدا و ئەوروپا و کیشوەری ئەمریکای لاتین. مێژوی دروستبوونی وڵات و دەولەتەکان بەشێوەیەک لە شێوەکان وەک ئیسرائیل دروستبوون بەڵام ئەوانی دی مێژوویەکی دێرینتر یان کەمێک کۆنتریان هەیە لەوەی ئیسرائیل. یاخود کام دەوڵەتی هاوچەرخ هەیە بە پلان و پاڵپشتی ئیمپریالیزمی بەریتانی و فەرەنسی و ئەمریکی دروست نەبووبن؟ تێگەیشتن لە حوکمی مێژوو بۆ دروستبوونی دەوڵەتەکان ئەوەمان پێدەڵێت کە هیچ وڵات و دەولەتێک لەسەر خاکی خوڕسک یاخود خاکێک نەبووە ئەبەدی بێت بۆ خەڵکانێک و وڵاتی لەسەر بنیاتبنێن بەڵکو گەڕان و پەلاماردان و داگیرکاری و پاوانخوازی و چاوچنۆکیەکان ئەم فۆرمە لە کیانی سیاسی و دەوڵەتی و وڵاتیان پێ بەخشیوین کە هەیە. لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە چەمکی خاک لە دەستدان و داگیرکردن ناتوانێ وەڵامێکی بابەتی بێت بۆ تێگەیشتن یاخود لێکۆڵینەوە لە مەسەلەی ئیسرائیل و فەلەستین و بگرە ئەوە دیدێکی کۆنە و مەحکومە بە نا مەوزوعی.
دووەم: لۆجیکی داگیرکردنی خاکی فەلەستینیەکان و ئاوارەکردنیان لە لایەن ئیسرائیلەوە لەو عەقڵیەتە باوەوە هاتووە کە جەندان دەیەیە لە لایەن عەرەب و ئیسلامیەکان و چەپەکانیش بە تایبەت لە دەورەی شەستەکان و حەفتاکاندا دەوترێت و دەوترێتەوە. بۆ چەپ و رۆشنبیرە لیبراڵە رۆژئاواییەکانان رق بوون لە ئیسرائیل لە روحێکی دژە-ئیمپریالیستیەوە دێت کە ئەمەش لەو رقە ئاینیە مەسیحیەوە دێت دژ بە جولەکە. عەقڵیەتێکی ئاوها کە وتاری لەوجۆرەی پێ دەنوسرێ باکگراوندێکی ئاینی یاخود موسڵمانبوونێکی ئاوهای لە پشتەوەیە کە بە ئاشکرا پەردەکەی لە رووی هەر رۆشنبیرێک لە نیویدا رۆشنبیرانی کوردیش دادەماڵرێ وەک چۆن کاک مەریوان و کاک ئاراس باس لە ئەفراندنی “موسڵمـانێکی نوێ” دەکەن وەک حەڵقەیەکی چارەسەر بۆ ئایندەی ئەو کێشەیە. عەقڵیەتی دژە جولەکەیی یاخود ئیسرائیلی رۆشنبیری کورد رەگەکەی لە باووپایرانەوە هاتووە. کاتێک هەموو جولەلەکانی کوردستان دەربەدەردەکرێن و سەردەبڕین و ماڵوموڵکیان داگیردەکرێ هیچ یەکێک لە رەمزە رۆشنبیریەکانی ئێمە لەوانە باپیری کاک مەریوان، قانیعی شاعیر، نەک هەر هەڵوێست بەڵکو یەک وشەش چیە لە زاری نایاتە دەر لەو بارەیەوە. خۆ ئەوەش “تاوانێکی گەورەیەیە کە بەرامبەر بەوان کراوە.” عەقڵیەتی باپیر چونکە موسڵمانی بوونە و جولەکە ئاینێکی ترە بۆیە ئەو رووداوە گەورەیە لە مێژووی وڵاتی ئێمەدا روودەدات بێ ئەوەی شاعیران و نوسەرانی ئێمە یەک قسەی لێوەبکەن و بگرە دژ بە جولەکەش وەستاونەتەوە و ماڵەکانیان کردە موڵکی خۆیان و ئێستاشی لەگەڵدا بێ نەوەکانیان یەک شتی لە بارەوە ناڵێن هەروەک چۆن وشەیەک نیە لە لا یەن رۆشنبیرانی ئێستاوە سەبارەت بەو مێژووە پڕ شەرمە. بۆیە من خەریکە گومان دەکەم لەوەی گەر جولەکە لە شوێنی فەلەستینیەکان بوونایە و فەلەستین دەسەڵاتداری دەوڵەتی بوایە و جولەکە دەربەدەر بکرایە ئەوا هیچ یەکێک لە کاک مەریوان و کاک ئاراس و ئەو جەپانەشی خۆیان کردۆتە ماڵ بەسەر مارکس و سوۆشیالیزمەوە ئەوەیان نەدەگوت کە ئێستە دەیڵێن. کەواتە مەسەلەکە ئەو باکگراوندە ئاینیە کوردیە موسڵمانچێتیەیە کە جولەکەی پێ دەبینێ و لێرەوەیە دەڵێ جولەکەکان داگیکەرن و خاکی فەلەستینیان داگیرکردووە و ئەو حومکە مێژووییە فەرهەم دەکەن کە زۆربەی کیانە سیاسیە دەوڵەتی و وڵاتیەکانی تری لەسەر دروست بووە.
لەم خالەدا قسەکردن نیە لەسەر ئەوەی کێ بەرهەقە یان نا بەڵکو قسەکردنە لەسەر دروستبوون و دامەزراندنی دەولەت و وڵاتە هاوچەرخەکان کە ئیسرائیل یەکێکە لەوان و گەر بێتوو لایەنی مێژوویی دروستبوونی ئیسرائیل رەتبکەیتەوە ئەوا دەبێ هی هەموان رەت بکەیتەوە یان هەموان بدەینە بەر تانە و تەشەر. ئا لێرەوەیە ئەو وشانەی لە زاری کاک مەریوان و کاک ئاراس دێنە دەرەوە ئاگاییە مێژووییەکەی لە ئاستێکی لاوازدایە چونکە لێرەدا وەڵامی ئەو خاڵەی خۆیان دەدرێتەوە کە دەڵێن لە هەموو لایەکەوە جولەکە رووی لە ئیسرائیل کرد و بووەهۆی دەربەدەری عەرەبی فەلەستین. دەربەدەر کردنی جولەکە لە هەموو ولاتانی دونیا و بە تایبەت ئیسلامی لەوانە کوردستان، بریتی بووە لە ١) پەلامردانی کەمایەتیە ئاینیەکان هەردەم هەدەفێکی ئاسان بووە لە لایەن زۆرایەتیە ئاینیە دەسەلاتدارەکەوە و مرۆڤی ئاینیش پەلامار بۆ سەر غەیرە دینی خۆی بە ئەرکێکی خودایی دەزانێ. ٢) لێرەوەش دەستگرتن بەسەر ماڵ و موڵکەکانیاندا و ئەمەش کرا لە هەموو شوێنێ. ٣) پاککردنەوەی کۆمەڵگەی مەسیحی و ئیسلامی لە جولەکە و بە زۆر ناردنیان بۆ ئیسرائیل. ٤) سەلماندنەوەی ئەو راستیە مێژووییەی کە ئاینەکان بە خوێنی سەری یەک تینوون بەتایبەت ئەوەوی لە دوای ئەوی ترەوە بێت یاخود سەرجاوەکەی ئاینەکە کۆنەکەی پێش خۆی بێت. ئاینی جولەکە، سەرجاوەی هەردوو ئاینی مەسیحی و ئیسلامە. یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکانی رق لێبوونەوەی هیتلەر لە جولەکە رقە مێژووییە مەسیحیەتەکەی بوو، بە سەدان ساڵ پێش هیتلەر ئەمە روویدا لە جەندان ڵاتی رۆژئاوایی. گرنگترینیان دەمانی خاچ پەرستەکان بوو کە خۆیان ئامادە دەکرد بۆ شەڕی رزگاری قودس لە ساڵانی ١١٠٠کاندا. یەکەم کاروانی بەڕێکەوتنی خاچ پەرستەکان پەلاماردانی ژن و منداڵ و پیاو و پیری جولەکە بوو لە ناو دڵی ئوروپادا. ئەو کۆمەڵکوژیە بە کۆمەڵکوژی رەینلاند ناسراوە. لەوێدا هەر لەگەڵ دەستی خۆیاندا زیاتر لە پێنچ کە تێیدا پێنچ هەزار جولەکەیان قەتڵوعام کرد و هەموو ماڵاتیان بۆ خۆیان بردن. ئەمە لە یەکەم کاروانی بەڕێکەوتنی خاچ پەرستە ئەوروپیە مەسیحیەکان بوو بۆ شەڕی رزگارکردنی قودسی رەمزی کەرامەتی ئاینی مەسیحی کە خودی جولەکەش لە قودس دەژیان و جولەکەش ئازاد دەبوو گەر قودسیان رزگاربردایە.
بەهەرحاڵ، دەربەدەرکردنی جولەکە لە هەموو ناوجەکانی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە عەقڵیەتێک و سیاسەتێک بوو کە خزمەتێکی زۆری بە بیری زایۆنیستی گەیاند و ئەنجامەکەشی زۆربوونیی دانیشتوانی جولەکەی لێکەوتەوە لە ئیسرائیل. جولەکە لە هەموو وڵاتانی دونیاوە دەربەدەکران بە تایبەت ئەوروپا بەرەو ئیسرائیل دەریان دەپەڕاندن، بگرە رێکەوتتنامەی وڵاتان هەبوو بۆ ئەوەی جولەکەی وڵاتەکانیان دەربکەن و روو لە ئیسرائیل بکەن و ئەم سیاسەتە تاکو ساڵانی نەوەدەکان برەوی هەبوو بە تایبەت ناردنی جولەکەی روسیا بۆ ئیسرائیل بە بەرنامەی داڕێژراو و ئیسرائیلیش بەوپەڕی سنگفراوانیەوە ئەمەی قبوڵ دەکرد. عەقڵی دژە مەسیحی لە رۆژئاوا و ئیسلامی لە رۆژهەڵات وڵاتی ئیسرائیلیان بەو ژمارە زۆرەی دانیشتوانەوە دروست کرد ئەگەرنا جولەکەی هەر وڵاتێکی تر ئامادە نەبووە زێدی خۆی بەجێ بهێڵێ و رووبکاتە فەلەستینێک کە هەرگیز نەیدیووە. چەندان ژیاننامە و یادەوەری نوسراوی جولەکەکانی ولاتە جیاوازەکان هەیە کە پێیان وابووە کۆچ کردنیان بۆ ئیسرائیل وەک دوورخراوەیەک بۆ دوورگەیەک بووە. دەوڵەتی ئیسرائیل پرۆژەی بەردەستی بن گۆریۆن بوو کە خودی جولەکەکان لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا بوونە قوربانی پرۆژەیەکی ئاوها و جولەکەکانی کوردستان بەشێک بوون لەو قوربانیانە.
سێهەم: پێش فەلەستین، چەند شوێنێکی تر مەترەح کران لە کیشوەرەکانی تر تاکو ئەم دەولەتەی ئیسرائیلیان لێ دروستبکردایە لەوانە ئۆگەندا لە کیشوەری ئەفریقیا. ئەفریقیا لە زۆر رووەوە ئاسانتر دەهاتە دەست گەر بن گۆریۆنەکان لەو کیشوەرەدا ئەوەیان بکردایە بەڵام بۆ نەکرا و بۆچی فەلەستین هەڵبژێردرا ئەوا لێرەدا دەمەوێ ئەو دیدەی کاک مەریوان و کاک ئاراس بەتاڵ بکەمەوە گوایە مەسەلەی ئیسرائیل نە دینیە و نە خەونێکی مێژوویی جولەکەیە بەڵکو داگیرکاری و فراوانخوازیە. لە روویی ئایدیۆلۆجی ئاینی جولەکەوە سەیری بکەین، جولەکە هەردەم باوەڕیان بەوە نەبووە دەرگای بە جولەکە بوون بکەنەوە بۆ هەموو کەسێک لە جیهاندا و بیری زۆربوونی ژمارەی کەسانی ئاینەکەیان لە مێشکی خۆیاندا سڕیەوەتەوە ئەویش بەو هۆیەی کە ئەمان کەمایەتیەکی میللەتێکی تایبەتن لە لای خودا و گەر زۆر بێ ئەوا بۆر دەبێ واتە ئەو ئەفزەلەتیەی لای خودایان نامێنێ و خودی کەمایەتیەکەی مانای ئەفزەڵەتیەکە دەبەخشێ. لە رووی جوگرافیەوە، فەلەستین مەدای قوتری زۆر کەمی هەیە بۆ ئەو پاوانخوازی هەردوو نوسەر باسی لێوەدەکەن کە ئیسرائیل بە تەمایە بیکات بۆ فراوانکردنی خاکەکەی. ئەمە لە کاتێکدا دراوسێ عەرەبەکانی ئیسرائیل هەموو وڵاتی بەهێزی سەربازین و سەنگی سیاسی خۆیانیان هەیە بە پشت بەستن بە ناسنامەی عەرەبوونیشیان، ئومێدی ئیسرائیل بۆ فراوانخوازی ئێجگار لاوازە. لە ئەفریقیا هیچ یەکێک لەو دەربەستانە دروست نەدەبوو گەر ئیسرائیل لەوێ دروست ببوایە بە حوکمی هەژاری کێشوەرەکە لە هەموو روویەکی ئابوری و سیاسی و سەربازی و مرۆیی و فەرهەنگی و ئاینی و شوێنگەییەوە. بەڵام بۆچی فەلەستین هەڵبژێردرا لە کاتێکدا چ بن گۆریۆنەکان و چ راوێژکارە سیاسیەکانی ئیمپریالیستی بەریتانی دەیانزانی بەرەو رووی چ قورساییەکی مێژوویی و ئاینی و جوگرافی و مرۆیی دەبنەوە. کەرامەتی مێژووی، کە تەنها خۆڵ کردنە چاوی خەڵک و لەباربردنی هۆشیاری خەڵکە، چ بۆ بیری زایۆنیستی و چ بۆ ئیمپریالیستی مەسیحی بەریتانی دەوری هەبوو لەو هەڵبژاردنەی فەلەستیندا لەگەڵ ئەوەی جولەکە هەمیشە لە ژێر هێرشی مەسیحیەکاندا بوون. مەسیح کە لە بنەڕەتدا جولەکەیە لەوێ لە دایک بووە و جولەکەش بە (الارض المیعاد)ی دادەنێن و دیواری البراقی یەهودیەکان و پاشان بوونی جێگەی دێرینی دەسەلاتدارێتی پاشا داود ئەو خاڵە هاوبەشانەن کە جولەکە و مەسیحی کۆکردەوە. کەرامەتی مێژوویی یان سیاسی جێگەیەکی ئێجگار باڵای هەیە لە لای دەسەڵاتدارێتیەکان و دەولەت و میللەت و هێزەکانیان و بەشێکە لە ستراتیجیەتی بوونیان. مزگەوتی ئەقسا و دیواری البراقی یەهودیەکان و کڵێسای پیرۆزی شوێنی لە دایبوونی مەسیح هەندێک لەو کەرامەتە مێژژوویانەن. لە رووی جوگرافیشەوە، ئیسرائیل دەبێ بە چقڵی جاوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دەولەمەند لە هەموو روویەکەوە و خەریک کردنی مرۆڤگەلی نەتەوەکانی ئەو ناوچەیە بەو کێشەی قودس و دروستبوونی ململانێی ئاینی لە نیوان نەتەوەکان هەموو دەسەلاتداران قازانجی لێدەکەن و وڵاتانی عەرەبی لە پێشی هەموویانەوە سوودێکی بێ ئەندازەی لە مەسەلەی فەلەستین کردووە.
