ئـەدەبی منـداڵان.. نووسینی: رەزا شـوان
سەرەڕای ئەو مـاوە زۆرەی کە بەسەر سەرهـەڵـدانی ئـەدەبی منـداڵانـدا تێپەڕیـوە، لە راستیدا تا ئەمڕۆش دەقـێکی یەکگـرتووی چەسپاو، بۆ پێـناسەکـردنی چەمکی ئەدەبی منـداڵان نیـیە. بەڵام خـاڵی هـاوبەش و را و هـاوبـۆچـوونی نزیـک لە یەکـترییەوە، لە پێناسەکردنی ئەدەبی منـداڵان هـەیە. وەکو:
ئەدەبی منداڵان جۆرێکە لە جورەکانی هونەری ئەدەبی. زانیارییە و هونەریشە. تایبەتە بە منـداڵانی قۆنـاغی پێـش قوتـابخـانەی بنەڕەتی تا قـۆنـاغی مێردمنـداڵی و باڵـقـبوون. هەموو ئەو بابـەتە نووسـراو و زارەکییانەش دەگـرێتەوە، کە بۆ منـداڵانیان نووسیون و دەنووسن یا گێڕاویانەتەوە و بۆیان دەگێڕنەوە، کە بە تایبەتی بۆ منـداڵان نووسراون یا وتـراون، لەگـەڵ وێنـەی روونکـردنـەوەدا، منـداڵان دەیـانخـوێنـنەوە، وەک: پەخـشةان، چـیرۆک، هـۆنـراوە، رۆمـان، شـانـۆ، ئـۆپـەرێـت، هـەروەهـا پەرتـووکی چـاپکـراو و گۆڤـاری تایبـەت بە منـداڵان. کە لەپـاڵ فـێرکـردن و سـوودبەخـشـین، چـێژ و شـادی و خـۆشیش بە منـداڵان دەبـەخـشـن.
پێمـوایە باشـترین پێناسـە بۆ چـەمکی ئـەدەبی منـداڵان، پێناسەکەی (ماریـا نیکـۆڵا) یە کە دەڵـێت:” ئـەدەبی منـداڵان، ئـەو ئەدەبـەیە کە لە لایـەن کەسـانی شـارەزای جیـهانی منـداڵانـەوە نووسراوە و بەرهەمهـێنراوە و بڵاوکراوەتەوە. کە خوێنەری سەرکییەکەی منـداڵانـن”
ئەدەبی منـداڵان، بە واتـا گشتییەکەی، ئەو بەرهەمە هـزرییانەیە لە هەموو بوارەکانی زانستیدا، کـە لە پەرتـووکی چـاپکـراودا ئاراسـتەی منـداڵانی دەکـەن.
ئەدەبی منداڵان وەک چەمکە تایبەتییەکەی، گوزارشتی جـوان و وتـەی شـیرین و ئاسان دەگەیەنێ، کە خۆشی دەخـاتە دەروونی منـداڵان و زەردەخـەنە دەخـاتە سەر لێـوەکانیان و گەشی دەخـتە روویان و گەشبینی و هیوا و بڕوا و متمانەبەخۆبوونیان پێدەبەخشـێت. ئـەدەب بۆ منـداڵان خـۆراکـێکی رۆحـییە، کە هـۆش و خەیـاڵی منـداڵان پێویسـتیان پـێی هەیە، زاخاوی بیـر و هـۆشیان دەدات و زەیـن روون و رۆشـنبیر و زۆرزانیـان دەکات.
لە بارەی بەها و گرنگی ئەدەبی منداڵان، شاعـیری ناسراوی بولگاری (ران بوسلـیک) دەڵێت:”ئەدەب بۆ منـداڵان، وەک شیری دایک و هەوای پاک وایە، کە پێویستە هـەبن”
دکتۆر (ناسرەدین ئەلئەسەدی) یش دەڵێت:”ئەدەبی منـداڵان بۆ بیـر، وەک ڤـیتامینەکان وایە.. کە هـۆش و ئەنـدێشە پێویستییان بە جـۆرەکـانی هـەیە. هـەر جۆرێکـیش لایەک لە بیـر و هـەسـت و لایـەنە ئەنـدێـشـەییـەکـان مەسـت دەکـات”.
(دۆن مـورایـە) ش دەڵـێت:”ئـەدەبی منـداڵان، کـاریگەرییـەکی گـرنـگ و بـایـەخـێکی جیـاوازی لە ژیـانی ئەمـڕۆ و داهـاتـوودا هـەیە”.
یەکەم شت کە لەبەرچاوبگيرێت، ئەوەیە کە نووسین بۆ منداڵان، جۆرێکە لە جۆرەکـانی پـەروەردەی منـداڵان. کە کارتێکـردنێکی کاریگەری لەسەر منـداڵان هـەیە. نووسەرانی منـداڵان بە پلەی یەکـەم پەروەردەکـارن. ئەدەبی منداڵان بە رادەیەکی زۆر بەشداری و هاوکاری لە هـێنانەدی گەلێ ئامانج دەکات، کە پەیوەندییان بە فـیرکردن و پەروەردەی منداڵانەوە هـەیە. لە گەلێ بواردا، بە سووک و ئاسانی گەلي شارەزایی فـێربوونیشیان پێدەبەخشـێت. چونکە ئەدەبی منداڵان سەرچاوەیەکی گرنگە لە سەرچاوەکانی زانستی.
هـەروەهـا سامـانی زمـانی منـداڵان، لە وشـە و رسـتەی تـازە دەوڵـەمـەنـتر دەکـات.
بێگومان هەر هـونەرێکیش، دەستوور و شێواز و تایبەتمەندی هـونەریی خۆی هەیە.
ئەدەبی منـداڵان خـۆی لە خۆیـدا ئامـانـج نییە. بەڵکـو هـۆیـەکە بۆ هـێـنانەدی ئامـانج.
هـەر نووسەرێکی ئەدەبی منـداڵانیش، پێـش دەستپێکـردن بە نـووسـین، ئامانجەکانی نووسینەکانی و هـۆیەکانی گەیشتن بە ئامانجـەکانی، لە خەیـاڵ و هـزریـدا تاوتـوێ و گـەڵاڵـە و دیـاری دەکات.
پێویستە نووسـەرانی بـواری ئـەدەبی منـداڵان بە نووسینەکـانیان، وا لە منـداڵان بکەن کە خەون بە هەموو شـتێکەوە ببـینن. نووسەرانی ئەدەبی منـداڵان، ئەوەش بزانـن کە چۆن رۆح و گیـان دەخەنە بەر پیـتەکان و وشەکـانی نووسینەکانیان. هەر وەک ئەوەی جەستەیەکی زینـدووبـن و منـداڵان هەستیان پێ بکەن و بیان بینن و گوێیان لێیان بێ و دەستەکـانیان بـۆیـان درێـژبـکەن.
زۆر کەس وا هەست دەکەن کە نووسین بۆ منـداڵان، کارێکی ئاسانە. بەڵام لە راستـیدا وانییە و زۆر لە نووسین بۆ گەورەکـان گرانـترە. بە هـۆی ئەو مەرجـە پـەروەردەیی و رۆشـنبـیری و هـونـەری و تەکـنیکـییانەی کە پێـویسـتە نـووسـەرانی ئـەدەبی منـداڵان پێـیانەوە پابەنـدبن. چـونکە نووسەرانی ئەدەبی منـداڵان، بە کۆمەڵـێک وشـەی کـەم و ساکـار، بـە زمانـێکی شـیرین و ئاسـان و رەوان و گـونجـاو، بـۆ منـداڵان دەنـووسـن.
رۆمـاننوسی ئینگـلیزی (جـوان ئایـکـن) لە پەرتـووکی (رێـگای نـووسین بـۆ منـداڵان) دەڵێـت:”نـووسـین بـۆ منـداڵان، لەوانەیە بەو ئاسانییە نەبێـت کە بـیری لێـدەکـەنەوە”
نووسەرانی ئەدەبی منداڵان، پێویستە پەروەردەکار و مامۆستا و دەروونناسی منـداڵان و هونەرمەنـدبن. شارەزای قۆناغەکانی گەشەکردنی منداڵان و پێویستییەکانی هەریەکە لە قۆنـاغـەکانی منـداڵی بن. شارەزای تواناکانی فـێربوون و وەرگـرتن و بـڕکردنی خەیاڵی منـداڵان بـن، لە هـەر قـۆنـاغـێکـدا. کەواتا دیمۆگـرافـیای قـۆناغـەکانی منـداڵی، لە کاتی نووسین بۆ منـداڵان پێویستـییەکی سەرەکیی نووسەرانی بواری ئەدەبی منداڵانە. چونکە هەر قـۆنـاغـێک لە قـۆناغـەکانی منـداڵی، تایبەتمەنی خـۆی هـەیە، لە رووی درکـردن و زمـان و سۆزداری و خەیـاڵەوە. هەر قـۆناغێکیش جۆرەکانی ئەدەبی گونجـاویان هەیە.
دەشـتوانن بە خەیـاڵ هـەمـوو شتـێک بۆ منـداڵان دروسـت بکەن. هەر نووسەرێکـیش منـداڵی خـۆی لەنـاخی دایـە. پێویستە قـۆناغـەکانی منـداڵی خۆیان بهـێننە بەرچاویـان.
(چیخـۆف) دەڵێت:”پیـربوومە، بـەڵام هـێشتا بە دوای جـۆلانەیەکی منداڵـدا دەگەڕێـم”
ئەو پێوەرانەی کە پێویستن لە ئەدەبی منداڵاندا هەبن، بە پێی نووسەرەکان و بوارەکانی ئەدەبی منـداڵان و گونجاو لەگەڵ پێوەرەکانی پەروەردەیی و کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و فەلسەفی دا، کە بەپێی ئەو بابەت و پەرتووکانەش کە بەپێی قۆناغەکانی تەمەنی منداڵی ئاراستەیان کـراون و دەکـرێن پێـوەرەکـان فـرە جـۆرن. نووسەرانی سەرکەوتـوو کە بـۆ منـداڵان دەنـووسن، دەبێت ئاگـاداری پێوەرەکـانی نووسـین بـۆ منـداڵان بن. گەرچی هەر نووسەرێک شـێواز و ستایـلی نووسینی خـۆی هـەیە، بەڵام هەمـوو نووسەرانی ئەدەبی هـاوئامانجـن لە فـێرکردن و پەروەردەکردن و ئاراستەکردنی راست و دروستی منـداڵان.
ئەو نووسەرەی بە دڵسۆزی و راستی و پەرۆشەوە ئەوینـداری بـواری ئەدەبی منـداڵان و جیهـانی منـداڵان نەبێت. باشـتر وایـە خـۆی نەخـەڵـەتێـنێ و روو لەم بـوارە نەکات.
لە ئەمـڕۆدا، بایەخـدان بە منـداڵان و بە ئـەدەبی منـداڵان و بە رۆشنبیریکـردنیـان و بە دابینکردنی هـۆیەکانی گەشەکردنی بیـر و هـۆش و زەین و بەهـرە و ئارەزووەکانیان و بە خـۆشی و شادییان و بە ئامادەکـردنیان بـۆ داهـاتـوویەکی گەشتر. بوونە بە پێـوەری رادەی شارسـتانی و پێـشکـەوتـن و پێـگەی گـەلانی جـیهـان دیـاری دەکـەن. چـونـکە منـداڵانی ئەمـڕۆ هـیـوا و داهـاتـووی هـەر گـەلـێکـن.
لەم سەردەمە جەنجـاڵەی کە تێـیدا دەژین. کە سەردەمی کێبڕکێی پێشکەوتن و شۆڕشی تەکنەلـۆژیـایە. پـڕە لە گۆڕانـکاری خـێرا و لە داهـێنانی شـتی سـەیـر و سەمـەرە. زۆر پێویستە کە بە بـاشی منـداڵەکـانمان بۆ ئەم گـۆڕانکاری و پێشکەوتنـانە ئامـادەبکـەین. تا بتوانن لەگەڵ تەکنەلـۆژیای تازە و لەگەڵ گۆڕانکارییەکانـدا هەڵبکەن. ئەدەبی منداڵان کە کۆڵەکەیەکی سەرەکـییە لە بنیاتنانی کەسایەتی دروسـتی منـداڵان و لە هـانـدانیان بۆ داهـێنان و پێشکەوتـن. دەتوانێـت رۆڵـێکی بەرچـاو و کاریگەری هـەبێ، لە راهـێنان و ئامـادەکـردنی منـداڵان، بـۆ دەربـردن لەگـەڵ گـۆڕانـکارییـەکـانی ئەمـڕۆ و داهـاتـوودا.
لە ئەمڕۆدا پێگەی منداڵان لە کۆمەڵگادا گۆڕاوە، لەم ساڵانەی دواییدا، قسەکردن لەسەر ئـەدەبی منـداڵان و گرنگییەکـانی ئـەدەب بـۆ منـداڵان، دایـکان و باوکـان مامۆسـتاکان و نووسـەران و دەرووننـاسانی منـداڵان و پەروەردەکـاران و بیـرمەنـدان و تـوێـژێنەرانی بواری گەشەکـردنی منـداڵان و بە دەیـان گـروپ و کۆمەڵە و دامەزراوەیـان لە جیهـاندا سەرقـاڵکـردوون. سـاڵ لە دوای ساڵـیش بایەخـێکی زیـاتر بە ئەدەبی منـداڵان دەدرێت. چـونـکە باشـتریـن بـوارە بـۆ گـۆڕانکـاری و بـۆ هـێنانـەدی داهـاتـوویـەکی شـیاوتـر و گەشـتر. تا زیـاتـر منـداڵەکـانتان هـەوادار و هـۆگـری خوێنـدنەوەی ژانـرەکانی ئـەدەبی منـداڵان بکـەن، تا زیـاتـر ئـاشـنا و هـاوڕێـتی پـەرتـووک و گـۆڤــارەکـانی تـایبـەت بە منـداڵانیان بکەن. زیـاتر لە هـێـنانەدی داهـاتـوویـەکی باشـتر و گـەشـتر دڵنیـادەبـن.
لە کۆنـدا، ئـەدەبی منـداڵان بریتیبوو لە چـیرۆک و لە نەزیـلە و هەقایەتی ئەفسانەیی و گۆرانی و هۆنراوەی فـۆلکلۆری و لایلایـەی دایکان. کە بۆ فێرکردن و خۆشی منداڵان بەکاردەهـێنران. بابەتەکـان شێوەیەکی فـێرکاری و رەوشـتی و ئایینیان لەخۆگرتبـوون. گەواهـی ئـەم راستییەش لە ئەدەبی کوردیـدا (نـۆبـارا بچووکـان) ی (ئەحمـەدی خـانی: ١٦٥٠- ١٧٠٧ز) و (ئەحمـەدی) ی (شـێخ مـارفی نـۆدێـی: ١٧٥٣- ١٨٣٨ز) یـە. کە دوو فەرهـەنگـۆکـن (عـەرەبی ـ کـوردی) بۆ منـداڵانی کوردمان دایـان ناون، بۆ ئەوەی فـێری زمانی عەرەبی ببن. چونـکە لەو سەردەمەدا زمانی عەرەبی زمانی ئایین بـووە.
میـژووی سەرهـەڵـدانی ئـەدەبی نـووسـراوی تایبـەت بە منـداڵان و بـڵاوکـردنـەوەی بە شـێوەیەکی فـراوان وەکو ئەدەبـێکی جیـاواز لە ئەدەبی گەورەکان، بۆ سەدەی حەڤـدەم دەگەڕێتەوە، کە بۆ یەکەمین جار لە فەرەنسادا سەری هەڵـدا و دوایش لە ئینگـلتەرادا.
پەرتووکە بەراییەکان بۆ منداڵان، بە زۆری فێرکاری و ئاینی بوون و هونەری نەبوون.
لە کۆتـایی سـەدەی نـۆزدەم و سـەرەتـای سـەدەی بیـستەمـدا، پێشکەوتنێکی گـەورە لە ئـەدەبی منـداڵاندا روویـدا. بە سەردەمی زێـڕینی ئـەدەبی منـداڵان ناوبـراوە. چونکە لەو سەردەمـەدا چەنـدین پەرتـووکی کلاسـیکی منـداڵان چـاپکـران و بڵاوکـرانەوە. چەنـدین پەرتـووکی وێنـەداری رەنگـاوڕەنگی تـازەش لە بـواری ژانـرەکـانی ئـەدەبی منـداڵانـدا، چـیرۆک، هـۆنـراوە، پەخشـان، شـانۆ، چـاپکـران و بـڵاوکـرانـەوە. گـۆڤـاری مانگانەی رەنگاورەنـگی تایبـەت بە منـداڵان بڵاوبـوونەوە. لە رووی چەنـدێـتی و چـۆنییەتیـیەوە پێشکەوتنـێکی گـەورە لـە ئـەدەبی منـداڵانـدا هـاتـەدی. وشـە و وێنـە و رەنـگ ئاوێتـە بـوون و جوانییەکی تەواویان بە پەرتـووکەکـانی ژانـرەکانی ئـەدەبی منـداڵان بەشـیون.
لە راستیشدا ئاسان نییە، کە لە پێش داهـێنانی چاپخانە و چاپکردنی پەرتووک، بتوانین دوای ساغـکـردنەوەی رەسەنـایەتی ئـەدەبی منـداڵان بکـەویـن.
ترسناکترین رووبەڕووبوونەوە لەم سەردەمە نوێیەدا. رووبەڕووبـوونەوەی سیاسییە. کە لە دیاردەکانی ئەوەیە، کە هەنـدێ لە گەلانی تووشبوو بە ڤایرۆسی رەگەزپەرستی و خۆ بەزیاتر زانین، خەیاڵ لە پـڕوپـووچییە مێژووییەکانیان دەکەنەوە، لە خۆباییبوونە و بە هـێزیـانەوە دەنـازن، سەرەکـێـشی و دوژمـنکاری لە دژی گـەلانی مـاف زەوتکـرا و نیشـتمان داگـیرکراو دەکەن. بۆیە گرنگـترین ئەرکی کـۆمەڵـگـاکان و گـەلانی هـۆشـیار، پەروەردەکردنی منداڵانن بە بەهاکانی خۆشەویستی و مرۆڤایەتی هاومافی و یەکسانی و دوورکەوتنەوە لە تونـدوتیـژی و دوژمنایەتی و ستەملێکـردن و نکوڵیکـردن لە بوونی گەلانی تـر. دوور لە خۆباییبوون و خۆپـەرستی و رەگـەزپەرستی و تـونـدڕەوی.
لە ئەمـڕۆدا منـداڵانێکی زۆر، لە زۆر شـوێنی جیهانـدا، لە ئەنجـامی ململانێی سیاسی و شەڕ و ئاژاوە و داگیرکردن و ناسەقامگیری و جیاوازیکردنی نەتەوەیی و رەگـەزی دا، رووبەڕووی پیسترین جۆرەکانی تونـدوتیژی و چەوسانەوە و ترس و برسـێتی بـوونە. چۆن ئەدەبی منداڵانی ئەمڕۆ مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخ و بابەتانەدا بکات؟ ئایە لەسەرێتی کە باسـیان لـێبکات؟ بـەڵی پێویستە ئـەدەبی منـداڵان، بە شـێواز و رێـگای ناڕاستەوخۆ، ناڕاشکاوی و نازەقی، خۆی لەم ململانێ سیاسی و لەم شـەڕانە هـەڵبقـورتێنێـت. بـەڵام بە شێوەیەکی جوانی ئەدەبییانە لە میانی چیرۆک و هـۆنراوە و شانـۆدا باسیان لێبکات.
لە کۆتاییـدا، حەزدەکەم ئەوە بڵـێم کە تا ئێستا چەنـد نووسینـێکی تـرم دەربارەی ئـەدەبی منـداڵان و ژانـرەکانی نووسیوە و بڵاوم کـردوونەتـەوە. لە پەرتـووکێکی چاپکـراویشـدا، کە لە ساڵی (٢٠١٥) دا، بە ناونیشانی (چـاوپـێخشـانـێک بە مێـژووی ئـەدەبی منـداڵان) کە کومـەڵەی روونـاکبیری و کۆمـەڵایـەتی کەرکـووک چاپیـان کـرد و بڵاویـان کـردەوە. بە کـورتی باسـم لـە ئـەدەبی منـداڵان و لـە ژانـرەکـانی و لە سـەرهـەڵـدانی لە جیهـان و لـە کوردســتان دا کـردووە. باسـیـشـم لـە میـدیـا و لـە راگەیانـدنـەکـانی منـداڵان و لـە گرنگـییەکانی ئـەدەبی منـداڵان، بـۆ منـداڵان کـردووە.
چەنـد جـارێکـێش پێشـنیاری ئـەوەم کـردووە، کە پێوێسـتە ژانرەکـانی ئـەدەبی منـداڵان، بخرێنـە پـرۆگـرامەکانی پەرتووکەکانی خوێندنـەوەی کوردی لە قۆناغـەکـانی بنەڕەتی و ئامـادەیی و زانکـۆ ـ کـۆلێـژی زمـانی کـوردی و بـەشی پـەروەردە. هـانی خوێنـدکـارانی خوێندنی باڵا بـدەن کە ماسـتەر و دکتـۆرا لە ئـەدەبی منـداڵانـدا وەربگـرن. شانازییە بۆ ئەو خوێندکارەی دەستپێشخەری بکات و خۆی شیرین بکات و ئەم مژدەیە رابگەیەنێت. وەک یەکەم نووسەر، کە تێزی بڕوانەمەکەی لەسەر ئەدەبی منـداڵانی کورد وەربگرێت. شایەنی ئەوە دەبێت کە لە لاپەڕە زێرینەکانی مێژووی گەلەکەماندا بە شانازی و رێزەوە ناوی تۆماربکـرێت. هـیوادارم کە ئەم خـۆزگە و هـیواخوازییەمان بەم زووانـە بێتـەدی.
رەزا شـوان
سـویـد: ٢٠٢١
