قازانجی ڕووەکخۆری… شەماڵ بارەوانی

دەبێتە دووەمین بابەت لەسەر ڕووەکخۆری بنووسم، لەدوای ڕۆمانی(ژنە ڕووەکیەکە)، کە پێشوتر ڕانانێکم لەسەری نووسی و لەسایتی( دەنگەکان) بڵاوبووەوە،.

لەو ڕۆژانە لەیەکێک لە کتێبخانەکان، نیگام کەوتە سەر ئەو کتێبەی سادق هیدایەت و ناونیشانەکەی زۆر سەرنجی ڕاکێشام، بۆیه بە گرنگم زانی بیخوێنمەوە و شتیکیشی لەسەر بنووسم.

شوکور خۆشم ڕووەکیم، ڕووەکی بوونم پرۆسەیەکی دوور و درێژی چەند ساڵە و چەندین قۆناغ بوو، تا توانیم بە یەک جاری دەست بەرداری گۆشتخۆری ببم و ببم بە مرۆڤێکی ڤیجیتریان و ڕووەکی، نامەوێ لەسەر ئەزمونی ژیانم و شێواز و چۆنیەتی وازهێنانم لە گۆشتخۆریم و بەڕووەکی بوونم هیچ بڵێم.
هیدایەت وتەنی” بەلاوەنانی گۆشت لەسەرەتادا ڕەنگە تۆزێک دژوار بێت، بەڵام دوای ماوەیەکی کورت مرۆڤ لەوە تێدەگا، خواردەمەنیی ڕووەک تا چەند سروشتی و بەتامەو خواردەمەنیی گۆشت تا چەند خراپ و قێزەونە.١١٥). بۆیە
تەنها ئەوەندە دەڵێم، نزیکەی دوو ساڵە بووم بە ڕووەکی و لەوەتەی بووشم بە ڕووەکخۆر و دەستبەرداری گۆشتخواردن بووم، لەڕووی دەرونییەوە هێندە ئاسودەم هەر لە وەسفکردن و باسکردن نایەت.
باسی ویژدانیشم هەرناکەم، کە لەو ڕووەشە چەندە ئاسودەو دڵخۆش و بەختەوەرو مورتاحم.

ڕووەکخۆری هەستێکی باڵاو ڕۆحێکی زیندوو و ویژدانێکی زیندوو و ئیرادەیەکی پۆڵایین و بەهێز و جەنگی خۆڕاگری دەوێت.
من خۆم وەک ڕووەکخۆرێک، دەیانجار لەسەر ڕووەکی بوون، تووشی پلار، توانج و گاڵتە بوومەتەوە، ئاخر قورسە بۆ کەسێک، وازوو تێبگات و بتوانێت دەستبەرداری گۆشتخۆری بێت ،کە سەربڕینی ئاژەڵ و گوشتخواردنی ئاژەڵ و جینۆسایدکردنی ئاژەڵانی لا عەقیدەو بیروباوەڕ و سونەتێکی و موئەکەدە و پاسەپۆرتی لێخۆشبوونی خوداوەند و کلیلی چونە بەهەشت بێت و، هەر لە منداڵیەوە لەسەر گۆشتخۆری و سەبڕینی گیانداران و پەلەوەرەکان، گۆشکرابێت و پرۆڤەی پێکرابێت و ڕاهێندرابێت.
من لە پڕ بێم و پێی بڵێم: کاکە سەربڕینی چۆڵەکەیەکش تاوان و لادان و بێ ویژدانییە. کاتی دەوێت، تا ئەو ویژدانە خەفەکراوە زیندوبێتیەو ئەو هەستە باڵایەی ڕووەکخۆری لا درووست بێت!.
بابێینەوە سەر کتێبە بەنرخەکەی هیدایەت«قازانجی ڕووەکخۆری».
کتێبێکی قەبارە بچوکی (١٢٥)لاپەڕەیی(سادق هیدایەت)ی بیرمەندو نووسەری بلیمەتی کۆچکردووی ئێرانییە.

هیدایەت«قازانجی ڕووەکخۆری». بەسەر دوانزە بەش دابەشکردووەو لە هەر بەشێکیدا مژارێکی تایبەت و پەیوەست بەڕووەکخۆری گەنگەشەدەکات و بە کورت و پوختی و زۆر بەجوانی باس دەکات.

قازانجی ڕووەکخۆری.
کتێبێکی بە نرخ، کتێبێک هەڵگری پەیامێکی مەزن، پەیامێکی ویژدانی و ئینسانی و ئەخلاقی.
پەیامێک، پێمان دەڵێت ئاژەڵان و گیاندارانیشتریش مافی ژیانیان هەیه، بۆ ئەوە لەدایک نەبوون ئێمە بیانکوژین و سەریان ببڕین، کوشتن هەر کوشتنە، جا با ئەو کوشتنە بچوکترین ئاژەڵیش بێت، کوشتن توندو تیژییەو”هیچ شتێکیش بۆ مرۆڤ لەکوشتنی ئاژەڵان قێزەونتر نییه.٧٨).

مرۆڤ کوشتارگەی داهێناوە، کوشتارگه داهێنانی مرۆڤی شارستانییە و تا ئێستاشی لەگەڵ دابێت، هیچ گیانلەبەرێک بەم شێوە قێزەونە نێچیری خۆی ناکوژێت.٨٢).

بۆیە هیدایەت، نەک تەنیا توندو تیژی لەگەڵ مرۆڤەکان، بەڵکو دژ بە ئاژەڵەکانیش ڕەتدەکاتەوەو سەرکۆنەی دەکات و ئەو دژی کوشتنی ئاژەڵان و سەربڕینی ئاژەڵانە، دژی خواردنی گۆشتەو پێی وایە هیچ پاساو بیانووەک، لەژێر کاریگەری ئایین و مەزهەب، یاخود یاساو نەریتە دواکەوتووەکاندا ناکرێت بکرێتە فاکتەرو هۆکاری ڕەوایەتیدان بە ڕشتنی خوێنی ئاژەڵان و هیدایەت پێمان دەڵێت سەربڕینی ئاژەڵان و ڕشتنی خوێنی ئاژەڵان، لە ئاکامدا توندو تیژی لە دڵ و درون و ناخی مرۆڤەکاندا دەچێنێت و مرۆڤەکان فێری توندو تیژی و خوێن ڕشتن و کوشتنی یەکتری دەکات و “گومانی تێدا نییە خواردنی گۆشت دەبێتە هۆی دڕندە خوویی و بۆ مسۆگەربوونی پێشکەوتنی ئەخلاقی مرۆڤ، دەبێ هیوادار بین خواردنی گۆشت وەلاوە بنرێ و ڕووەکخۆری جێگەی بگرێتەوەو خۆبواردن لەخواردنی گۆشت نەدژوارەو نە ئەستەمە و
.٨٠-٨١).
مرۆڤ هیچ پێویستی بەوە نییە بژێوی خۆی لە خوێن و گۆشت و چەوریی گیانلەبەرانی دیکە دابین بکات، بەڵکو دەتوانێ بە کەڵکوەرگرتن لە میوەو ڕووەک بژێوی خۆی دابین بکات و تەندروستتریش بێت.
هەڵبژاردنی ئەم شێوە خواردەمەنییه، ئەستەم و دژوار نییە، بەڵکو زیاتر لەگەڵ یاسای سروشت سازگارو تەبایە و لە هەمانکاتیشدا، سەغڵەم و بەتام و ئینسانییە.١٠٥)

پرۆفیسۆر(لاندۆزی)کە کۆمەڵێک توێژینەوەی سەبارەت بە خواردەمەنیی ئەنجامداوە، وتوویەتی”هەموو بەڵگەکان باس لەوە دەکەن، خواردەمەنیی ئاژەڵ پێویست نییە و ئەمە سەرەتاییترین بابەتی لەشناسییە.٦٠).
هیدایەت لەو کتێبەدا،زۆر بەوردی و زانستیانەو بابەتیانەو،
بەپێی توێژینەوەو بەڵگە زانستیەکان باس لە قازانجی ڕووەکخۆری و گۆشت نەخۆری دەکات و لەزیانەکانی گۆشتخۆری دەدوێت و پێمان دەڵێت کۆئەندامی جەستەی ئینسان لەگەڵ خواردنی گۆشت دژ و ناتەبایەو مرۆڤی گۆشتخۆر سەرەنجام لەڕووی جەستەیی، زەینی و ڕۆحییەوە دووچاری کێشەو دڵەڕاوکێ و قەڵەق دەبێت “
خواردەمەنی ڕووەک لە دوای خۆی، نەک تەنیا هیچ جۆرە ژەهرێک لە لەشدا جێ ناهێڵێت، بەڵکو ژیان خاوێن و پاقژ دەکات و کەم و کوڕی ئەخلاقی لەناو دەبات و ستەم و یەخسیریی مرۆڤ و ئاژەڵ دەسڕێتەوە.١٠٩).

هیدایەت پێمان دەڵێت”مرۆڤی میوە خۆر هێمن و لەسەرخۆیە، بەڵام لە ئاکامی خواردنی گۆشت بووەتە دێوێکی خوێنڕێژ، کاوڵکار، ئازاردەر و تانزمترین ئاست دابەزیوە.٨٨).
ئەو، پێمان دەڵێت مرۆڤ بەسروشت پاکی خۆی گۆشتخۆر نەبووەو بووە بە گۆشتخۆر و دەیان”بیرمەندی گەورەی مێژووی سروشتی وەکو داروین، هێگڵ، هووکسلی و فلۆڕاس و ..تاد.
سەبارەت بەم بابەتە هاوڕان و هەرکامیان بە جۆرێک ئەوەیان سەلماندووە، کە مرۆڤ میوەخۆرو.٣١)ڕووەکخۆرەو
“مێژووی ڕووەکخۆری هاوکاتە لەگەڵ مێژووی سەرهڵدانی مرۆف لەسەر گۆی زەوی، زانست سەلماندوویەتی مرۆڤی سەرەتایی وەکو مەیموونە گەورەکان لەدارستانی ناوچە گەرمەسێرییەکاندا دەژیا و خواردەمەنیی مرۆڤ به تەنیا میوەی ئەودارە خۆڕسکانە بووەو مرۆڤ ملیۆنان ساڵ بەم شێوە ژیاوە .٤٧).
ئەفسوس دواتر لە ئاکامی هەندێ پێشهات و ڕووداوی لە نەکاوی زەوی لەرزەو..تاد. مرۆڤ ناچاربووە بۆ ناوچەی تر کۆچ بکات و لە ئاکامی گۆڕانکاری کەش و هەوا تووشی نەبوونی میوەو برسیەتی بوەتەوەو له ناچارییەوە ڕووی لە گۆشتخۆری کردووە.
بەو شێوەیە، لەو کاتەوە سروشتی ڕاستەقینەی مرۆڤ شێوێندراوە بە گۆشتخۆرییەوە، ئەو گۆشتخۆریەی نەوە بە نەوە، وەکو میراتێک لە باب و باپیرانیەوە تا ئێستایش دەیگوازێتەوە، بەوچەشنە مرۆڤ بووە بە ئاژەڵێکی گۆشتخۆرو هەموو شتخۆرو “سکی مرۆڤ بووەتە گۆڕخانەی هەموو گیانلەبەران. مرۆڤ هەرشتێکی وەچنگ بکەوێت، ئاودیوی دەکات، لە مریشکی هەواوە بگرە تا دەگاتە شەیتانۆکەی زەریایی، لە گەدەی خۆیدا نوقمی دەکات، ڕەنگە یەکێک لە بەڵگەو هۆکارەکانی باڵاتربوونی مرۆڤ هەر ئەمە بێت! گا ئالف دەخوات، بەور گۆشتی زیندوو دەخوات، بەڵام مرۆڤ هەموو شتێک دەخوات، ئاژەڵان بۆ ئەوەی لەبرسان نەمرن و بمێننەوە، پێویستیان بە خواردنە، بەڵام زۆربەی مرۆڤەکان بۆ ئەوە دەژین، تاکو بخۆن.٨٣).

هیدایەت پێی وایە، بەهۆی بوون بە گۆشتخۆریەوە، مرۆڤایەتی بە لاڕێداچووەو لە سروشتی ڕاستەقینەی خۆی لایداوەو” لەئاکامی خواردنی گۆشت، ڕەگەزی مرۆڤ تێک چووە و خاوێنی و پاقژی و ساکاری سەرەتایی خۆی دۆڕاندووەو ئەخلاق و ڕەوشتی مرۆڤ سیخناخە لە شتی ناحەز و نەگونجاو. دەستدرێژی، دڕندەیی، دڕندەخوویی و خوێنڕێژی مرۆڤ بۆ خواردنی گۆشتی ئاژەڵ دەگەڕێتەوە.٨١).
هیدایەت پێمان دەڵێت” زوڵم و نادادپەروەری مرۆڤ دژی ئاژەڵان، نیشانەی تێکچوونی هەست و دابەزینی ئەخلاقی مرۆڤەو لە ئاکامی کوشتنی ڕۆژانەی هەزاران ئاژەڵی بێ ئازار و بێ دەسەڵات، کەتوانای بەرگرییان نییە، مرۆڤ نە تەنیا پێگەی خۆی خراپ دەکات، بەڵکو بە زۆر هاواری تۆڵەسەندنەوەی ویژدانی خۆی دەخنکێنێت و هەموو ئەو کەسانەی گۆشت دەخۆن، لە خراپکردن و دابەزینی ئەخلاقی مرۆڤدا بەشدارن و هەموویان تێکڕا لە ئەشکەنجەی ئاژەڵاندا بەرپرسیارن.٨٦).
وەلێ ئەفسوس”مرۆڤی ئەم سەردەمە هەموو شتێکی فیدای کۆئەندامی هەرس دەکات و نایەوێت شتێک لەخوانی خۆی بگرێتەوە، مرۆڤی شارستانی ئەمڕۆ، هەروەها مرۆڤی کێوی، وەیلان و هەڵوەدا، بێجگە لە ورگ و شەهوەت بیر لەشتێکی دیکە ناکاتەوە.٣٦).

هیدایەت داوا لەمرۆڤایەتی دەکات چیتر بێنەوە هۆش و بە ئاگابێنەوەو دەست بەرداری ئەو ڕێبازو ڕێچکە هەڵەیەبن.
ئەو پێی وایە گەر نەوەیەکی پێگەیشتوو و تێگەیشتوو کە ژیانیان بە پێی یاسای سروشت دامەزراوە، جێگەی نەوەی ڕابردوو نەگرێتەوە، ئەوە ڕەگەزی مرۆڤ بە شێوەیەکی زۆر شەرمێونانە لەنێو دەچێت و ناوی لەناو کوولەکەباخانە نامێنێت و بەو شێوەیە لەئاکامدا”خواردنی گۆشت شارستانیەتی دەستکردی مرۆڤ بەرەو گەندەڵی و هەڵدێر دەبات .١٢٥). و مرۆڤ”یا دەبێت بچێتەوە سەر ڕێچکە سەرەکیەکەی خۆی و خواردەمەنیی سروشتی بخوات، یان مەحکومە بە لەناوچوون.٣٧).

هیدایەت پێمان دەڵێت”خووگرتن و ڕاهاتن لەگەڵ خواردنی گۆشت بۆ مرۆڤ ئاسایی نییە، بەڵکو لادانە لە یاسای سروشت، مرۆڤ وەکو گیانلەبەرێکی میوە خۆر خوڵقاوە.٩٣).
“پێچەوانەی بیروباوەڕی خەڵکی ڕەشوکی، خواردەمەنیی ڕووەک زۆر بەهێزترە لەخواردنی گۆشت.١٠٥). و بۆئەمەش بە ئەزموونی ژیانی دکتۆر واڵتێر هێدۆن لەزاری خۆیەوە لەو بارەوە باسدەکات کە دکتۆر واڵتێر پێمان دەڵێت”ئاکامی تاقیکارییەکان سەبارەت بەخۆم، وەکو کەسێک کەماوەیەکە لە خواردنی گۆشتی ماسی، مەڕوماڵات و پەلەوەرو تەنانەت بەرهەمەکانی پێوەندیدار بە ئاژەڵانەوە-بێجگە لە بەکارهێنانی ڕادەیەکی کەمی شیر و کەرە و هێڵکە-، پارێزیم کردووە، نیشانی داوە، بۆ ماوەی زیاتر لە بیست و پێنج ساڵە تا بە ئەمڕۆ توشی هیچ جۆره ئازارو نەخۆشیەک نەهاتووم.١٠٣).

هیدایەت لەوبارەوە نموونەی زۆری زانستی و پزیشکی و لۆژیکی و قسەو ئەزموونی زۆری پزیشکەکان دەخاتەڕوو دەیسەلمێنێت ،کە ڕووەکخۆری سوودی تەندروستی زۆری بۆ جەستەی مرۆڤ هەیە، وەک ئەوەی گۆشتخۆری و پێمان دەڵێت”زۆربەی پزیشکان لە ئاکامی توێژینەوەکانیاندا سەبارەت بە خواردەمەنی، لەسەر ئەو باوەڕەن، گۆشت بۆ لەشی مرۆڤ پێویست نییە، بەڵکو هۆکاری سەرهڵدانی زۆربەی نەخۆشییە کوشندەکانی وەکو نیقرس(سووتوساری لەش)،سکچوون، ڕۆماتیسم-نەخۆشی جومگە، شێرپەنجە، دەردە باریکەو ڕیخۆڵەکوێرە، کرمی ڕیخۆڵە، سیل، یاو ..تاد. بە ئەژماردێت.خواردنی گۆشت دەبێتە هۆی پیریی پێشوەختە. گۆشت لە لەشدا ژهر بەرهەم دێنێت و ڕێخۆڵەکان خراپ دەکات و میکرۆبی جۆراوجۆر بەرهەم دێنێت. بەگشتی زۆربەی نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەرس، پێوەندیی بە خواردنی گۆشتەوە هەیە. بۆ چارەسەرکردنی ئەو نەخۆشییانە پێویستە لە خواردنی گۆشت دووری بکرێت.٦٣-٦٣-٦٥-٦٦).

“بۆ ئەوەی ژیان بەردەوام بێت، دەبێ ئەمڕۆ و سبەینێ و هەموو کات بخۆین!..لەژیاندا هیچ شتێک بەڕادەی چۆنیەتیی هەڵبژاردنی خواردەمەنی گرنگی نییە. ئەگەر خواردەمەنی نەبێت، بەگشتی ژیان دەکەوێتە مەترسییەوە و خواردەمەنی کاریگەری حاشاهەڵنەگری لەسەر تایبەتمەندیی زەین و هێزه جەستەییەکانی ئێمە هەیه.١٣-١٤).