پرۆژەى پەیمانى کۆنگرەى نەتەوەیى ساڵى 1998.. د.نوورى تاڵەبانى
هەموو دەزانین کەوا ناحەزانى کورد لە هەموو بەشەکانى کوردستان خەریکى جێبەجێًکردنى پلانێکى داڕێژراون بۆ لە ناوبردنى کورد و کوردستان. ئەو بەرنامەى کە کۆنگرەى نەتەوەیى کوردستان لە ساڵى 1998 ئامادەى کردووە گونجاوە بۆ دەربازبوون لەو پلانە، ئەگەر هەموو لایەنە سیاسیەکان لە هەموو بەشەکانى کوردستان بە نیازێکى پاکەوە هەوڵى جێبەجێکرندنى ناوەرۆکەکەى بدەن. ئەمەش دەقى ئەو پرۆژەیەیە…
پرۆژەى پەیمانى کۆنگرەى نەتەوەیى ساڵى 1998
د.نوورى تاڵەبانى
ماوەێک لەمەوبەر بە گەرمى باس لە بەستنى کۆنگرەی نەتەوەیى کوردستانى دەکرا بە بەشدارى کردنى هێزە سیاسیەکانى هەموو بەشەکانى کوردستان. هەموو دەزانین کە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەراست لەناو گێژاوێکى گەورەدا دەسووڕێتەوە و دەوڵەتە زلهێزەکان و بەشێک لە دەوڵەتانى ناوچەکەى ناچار کردووە هەوڵ بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانى بکەن، هەتا ئەگەر بە دەستکاری نەخشەى ناوچەکەش بێت. ئەگەر کورد وەکو نەتەوەێکى سەرەکیی ناوچەکە بە یەک دەنگى و یەکریزى بەشدارى لەو پرۆسەیە نەکەن، بەجیددییەوە گوێ لە داواکاریەکانی ناگیرێ و لایەنە پێوەندیدارەکان، بەتایبەتى دامەزراوە نێونەتەوەیی و دەوڵەتە زلهێزەکان پاڵپشتیان لێ ناکەن.
بیرۆکەى دروستکردنى دامەزراوەیەک بەناوى (کۆنگرەی نەتەوەیى کوردستان)، یان بە ناوێکى دیکەوە پێشتر چەند جارێک کارى لەسەرکراوە. لە ساڵەکانى 1997 و 1998 هەوڵێکی جیددى بۆ دامەزراندنى دەزگاێکى نەتەوەیی لە دەرەوەى کوردستان درا، مەبەستى سەرەکی ئەوەبوو کورد بە شێوەێکى دیپلۆماسیانە داواکاریەکانى بخاتە بەرچاو دەزگا نێودەوڵەتییەکان و دەوڵەتانى دونیا. ئەو دەمە لە دەرەوەى وڵات بووم، وەکو قانوونناسێک بەشداریم لە کۆنفرانسێک کرد، کە بۆ ئەو مەبەستە ڕێکخرابوو. لەو کۆنفرانسەدا داوا لە چەند قانوونناسێک کرا پرۆژەی پەیمانێک بۆ ئەو دامەزراوە نەتەوەییە ئامادە بکەن، پێم باشە لێرەدا زۆر بە کورتی ڕووناکى بخەمە سەر بنەما سەرەکییەکانى ئەو پرۆژەیە و ئاماژەش بۆ چۆنیەتى سەرهەڵدانى ئەو بیرۆکەیە بخەمە بەرچاو.
یەکەم: بیرۆکەى دامەزراندنى کۆنگرەی نەتەوەیى لە دەرەوەى کوردستان:
لەسەر بانکهێشتنى (پەرلەمانى کوردستان لە دەرەوەى وڵات)، لە 12/12/1997 کۆبوونەوەیەک لە شارى (برۆکسێل) ڕێکخرا، کە نزیکەى (120) کەسایەتى سیاسى و ڕۆشنبیرى لە هەموو بەشەکانى کوردستان ئامادەى بوون. نوێنەرانى بەشى هەرە زۆرى حیزب و گروپە سیاسیەکان لە بەشەکانى کوردستان و کۆمەڵێک لە کەسایەتى سەربەخۆ و ڕۆشنبیر ئامادەى ئەو کۆبوونەوە بوون. لە ئاکامى بیروڕا گۆڕینەوە بە چڕو پڕى، بڕیار درا ڕێکخراوێکى نەتەوەیى کوردستانى دروست بکرێت، داواش لە چەند قانوونزانێک کرا پرۆژەیەک ئامادە بکەن وەکو (دەستوور) یان (پەیماننامە)یەک بۆ ئەو ڕێکخراوە. لە کۆتایى ساڵى 1998 دا ئەو پرۆژەیە ئامادەکرا، بەو بۆنەوە، (مەڵبەندى رۆشنبیرى کورد لە لەندەن) داوای لێکردم بابەتێک لەسەر ناوەرۆکى ئەو پرۆژەیە و چۆنیەتى ئامادەکردنى پێشکەش بە کوردانى دانیشتوانى دەڤەرى لەندەن بکەم، لێرەدا بە کورتى ڕِووناکى دەخەمە سەر ناوەرۆکى ئەو پرۆژەیە، بە ئومێدى ئەوەى سوودمەند بێت بۆ ئەو بەرێزانەى ئەرکی ئامادەکردنى پرۆژەى پەیمانى کۆنگرەی نەتەوەییان پێ دەسپێردرێ.
ناوى ئەو کۆمسیۆنەى ئەرکى ئامادەکردنى پەیمانى کۆنگرەکەی پێ سپێردرا: (کۆمیسۆنى ئامادەکردنى پرۆژەی دەستوورى کۆنگرەى نەتەویى) بوو، چەند قانوونزانێک لە دەرەوەى وڵات دەستنیشانکران بۆ ئامادەکردنى پرۆژەکە. لە یەکەم کۆبوونەوەدا ئەرکى سەرپەرشتى کردنى کارەکانى خرایە ئەستۆى بەندە. بەشێک لە ئەندامانى ئەو کۆمسیۆنە نەیاندەتوانى ئامادەى هەموو کۆبوونەوەکان بکەن، کە لە (برۆکسێل) و (لەندەن) دەبەستران. پێش شیکردنەوەى بەندەکانى پرۆژەی ئەو پەیمانە، چاکترە ڕووناکی بخەمە سەر چۆنیەتى سازدانى ئەو کۆنفرانسە و ئاماژەش بە شێوەى بیرکردنەوەى بەشى زۆرى بەشداربوونى بکەم، چونکە هەموو کارێکى قانوونى پێشینەێکى هەیە و ڕووناکى دەخاتە سەر ناوەرۆکەکەى. کۆنفرانسەکە بڕیارى لەسەر چەند خاڵێکدا کە بکرێنە بنەما بۆ داڕشتنى پرۆژەى دەستوورى ئەو کۆنگرەیە، بەتایبەتى:
- لەو دەمەدا شەڕیى ناوخۆیى دەستى ڕەشیى بەسەر کوردستاندا کێشابوو، بۆیە بەشداربووانى کۆبوونەوەکەی (برۆکسێل) جەختیان لەسەر ئەوە کردەوە، کۆنگرە دەبێ هەوڵى جیددى بۆ چارەسەرکردنى ناکۆکیەکانى نێوان پارتە سیاسیەکانى کوردستان بدات.
- بەشداربووانى ئەو کۆنفرانسە داوایان کرد کۆنگرە بکرێتە (ناوەندێک) بۆ کۆکردنەوەى هەموو هێزە سیاسیەکانى کوردستان، نەک (لایەنێک) بێت لەناو ئەو لایەنانەدا.
- کۆنگرە دەبێ ستراتیجێکى نەتەوەیى ڕوون و شەفاف بۆ خەباتى درێژخایەنى دواڕۆژى گەلەکەمان دیارى بکات، کە بە داخەوە کورد پێشتر نەیبووە، یان سەرانى کورد لەبەر هۆى سیاسی نەیانتوانیوە دیارى بکەن تا پابەند نەبن پێوەى.
- کۆنگرە دەبێ داوا بکات لەو هێزە سیاسییانەى بەشدارییان لە کۆبوونەوەى بروکسێل نەکردبوو، ئەوانیش بەشدارى لەو کۆنگرەیە بکەن.
- کۆنگرە دەبێ پرۆگرامێکى ڕوون و ئاشکراى هەبێ و داوا لە هەموو لایەنەکان بکات پابەند بن بەو پرۆگرامەى کە خۆیان پەسندی دەکەن.
- هەموو هێزە سیاسیەکانى کوردستان ئاگادار بکرێنەوە خەتێکى سوور هەیە و نابێ هیچ لایەنێکى سیاسى ئەو هێڵە سوورە تێپەڕێنێ لە مامەڵە کردنیان لەگەڵ دەوڵەتانى داگیرکەرى کوردستان.
- کۆنفرانس کۆمیتەیەک دەستنیشان بکات بۆ ئامادەکردنى پرۆژەى پێڕەوی (دەستوورى) ئەو کۆنگرەیە. لەپاش دیارى کردنى ئەندامانى (کۆمیتەی ئامادەکار )، بڕیار درا ناوى (کۆمیسیۆنى پەیوەندى کردن) و (کۆمیسیۆنى ئامادەکردنى پَیڕەوى کۆنگرە) بێت.
ژمارەی ئەندامانى کۆمیسیۆنى ئامادەکردنى پێڕەوى کۆنگرە حەوت (7) قانوونناس بوون، بەڵام بە کردەوە بەشێکیان نەیاندەتوانی ئامادەى هەموو کۆبوونەوەکان بکەن. هەر لەو کۆبوونەوەدا بڕیار درا ئەو پرۆژەی کە پێشتر (پەرلەمانى کوردستان لە دەرەوەى وڵات) ئامادەى کردبوو دابەش بکرێت بەسەر هەموو بەشداربوواندا و داوایان لێ بکرێت لە ماوەێکى دیارى کراودا ڕاو بۆچوونى خۆیان بە نووسین بۆ (کۆمیسیۆنى ئامادەکردنى پێڕەوى کۆنگرە)ى بنێرن. ئەو پرۆژەیە پاشان کرایە بنەما و ڕەوانەکرا بۆ زیاتر لە (15) قانوونناس و سیاسەتمەدارى کوردى دانیشتووى دەرەوەى وڵات، تا ڕاو بۆچوونى خۆیان بۆ ئەو کۆمسیۆنە بنێرن، بەشیکیان هاوکاریان کرد و وەڵامیان دایەوە، بەڵام بەشێکى دیکەیان وەڵامیان نەبوو.
هەر لەو کۆبوونەوەدا بڕیاردرا ناوى کۆمیسیۆنەکە بکرێتە:(کۆمیسیۆنى ئامادەکردنى پەیمانى کۆنگرە)، چونکە ئەو پرۆژەیە وەکو (پەیمان/میپاق/ CHARTER) تەماشا دەکرا و بەشێک لە دەزگا نێودەوڵەتییەکان و ڕێکخراوانى ئازادیی بەخشى گەلانى ژێردەستە ئەو ناوەیان بۆ خۆیان هەڵبژاردبوو. هەر لەو کۆبوونەوەدا بڕیاردرا سوود وەربگێرێ لەو پرۆگرام و پرۆژانەى پێشتر ئامادەکرابوون بۆ کۆنگرەی نەتەوەیى کوردى و ئەو بەرنامانەى بۆ ڕێکخراوانى دیکە ئامادەکرابوون، وەکو (ڕێکخراوى ئازادی بەخشى فەلەستینى) و (کۆنگرەى ئەفریقیاى خواروو).
ئەندامانى ئەو کۆمیسیۆنە هاوڕابوون لەسەر ئەوەى کۆنگرە بکرێتە دەزگایەکى نەتەوەیى بۆ کۆکردنەوەى هەموو هێزە سیاسیەکانى کوردستان و بەشى زۆرى رێکخراوانى کۆمەڵایەتى و ڕۆشنبیرى و کەسایەتییە نیشتیمانیەکان تا پێکەوە کار بۆ یەک دەنگیى گەلەکەمان بکەن لە دەرەوەى نیشتمان، بۆ ئەوەى ئەو دەنگە یەکگرتووەى کورد لە دەرەوەى کوردستان بگاتە دەزگا و ڕێکخراوانى نێونەتەوەیى و هەموو دەوڵەتانى دونیا. بڕیاردرا کۆنگرە لەڕێگاى گفتوگۆ و دیالۆگەوە هەوڵى چارەسەکردنى کێشەکانى نێو حیزبە سیاسیەکان و کێشەکانى دیکەى گەلەکەمان لەگەڵ دەوڵەتانى داگیرکەرى کوردستان بدات. ئەو (پەیمانە) وەکو دەستوور تەماشا بکرێت، بۆیە تەنیا بنەما سەرەکیەکانى تێدا دیارى بکرێن، بابەتەکانى دیکە بە (بڕیار)ى دەزگاکانى بڕیاردەرى ناو کۆنگرە چارەسەر بکرێن.
چەند کۆبوونەوەیەک لە (برۆکسێل) و (لەندەن) بەستران، لە رۆژانى 1 و 2 ى ئابى 1998 پرۆژەکە بەدوا شێوەى وەکو (پرۆژە) پەسندکرا، چونکە دەبوو (جڤاتى گشتى) کۆنگرە، کە گەورەترین ئۆرگانى ئەو کۆنگرەیە بوو، بڕیارى لەسەر بدات. پێشتر ئەو کۆمسیۆنە قانوونییە پرۆژەکەى دابەش کرد بەسەر هەموو لایەنە سیاسیەکان و کەسانى پسپۆر و شارەزا و میدیاى کوردى بۆ ئەوەى ڕاو سەرنجی خۆیان بۆ کۆمسیۆنەکە بنێرن، پێش ئەوەى پرۆژەکە لەلایەن (جڤاتى دامەزرێنەر)ى کۆنگرەوە دەنگى لەسەر بدرێت. ئەمە بوو زۆر بەکورتى ئەو سەرەتایەى کە دەبوو بخرێتە بەرچاو، پێش شیکردنەوەى بەندەکانى پرۆژەکە.
دووەم: ناوەرۆکى پرۆژەکە:
پرۆژەکە پێکهاتبوو لە (پێشەکى) و (8) (بەش)، و (25) بەند.
لە (پێشەکى) پرۆژەکەدا بە کورتى باسى نەتەوەى کورد و ڕۆڵى لە ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەراست دیارى کراوە، هەروەها ڕوونکراوەتەوە کە کورد لەسەر خاکى خۆى ماوەتەوە، بەڵام بێبەش لە هەموو مافەکانى، بە تایبەتى مافى دیاریکردنى چارەنووسى خۆى، ئەوەش بە پێچەوانەى پەیمانامە نێونەتەوەییەکان و جاڕنامەى جیهانیى مافى مرۆڤ و هەموو پرنسیپەکانى قانونى نێودەوڵەتى و قانوونى خۆزایى (تەبیعى)یە. هەر لەو (پێشەکى)یەدا هۆیەکانى سەرنەکەوتنى بزاڤى ڕزگاریخوازى نەتەوەى کورد دیارى کراون: (ئەم سەرنەکەوتنەى هەر لەبەر سیاسەتى سەرکوتکەرانەى دەوڵەتە داگیرکەرەکانى کوردستان نەبووە، بەڵکو پارچەبوون و ناکۆکى ناوخۆیى و هەرێم پەرستیى و لەیەک دابڕاوی هیزە خەباتکارەکانى لە هۆیەکانى دیکەى ئەم سەرنەکەوتنەی بووە)، و(لەگەڵ ئەو هەموو کارەساتانەى پێیدا تێپەڕیوە، گەلى کورد وەکو یەکێ لەو چوار گەلە سەرەکییەى ناوچەکە ماوەتەوە، کە فارس و تورک و عەرەب و کوردن). لە کۆتایى ئەو (پێشەکى)یەدا نووسراوە: (بۆ بەکارهێنانى مافى دیارى کردنى چارەنووسى خۆى و پاراستنى ناسنامەى نەتەوەیى و یەکبوونى نیشتمانەکەى، ئەم پەیمانە ڕادەگەیەنین و ئاشکرای دەکەین کە پابەند دەبین بە جاڕدانى جیهانیى مافى مرۆڤ و پەیمانامە نێونەتەوەییەکان و پرنسیپەکانى قانونى نێودەوڵەتى).
(بەشى یەکەمى): کوردستان، گەلى کوردستان، مافە سەرەکیەکانى و مافى سەروەریى.
لە بەندى یەکەمى پرۆژەکەدا (کۆنگرە) بە بەرزترین ئۆرگانى کوردستان دانراوە.
لە بەندى دووهەمدا کوردستان بەم شێوەیە پێناسەکراوە: (کوردستان ئەو وڵاتەیە، کە کورد زۆرینەى تێدا پێکدێنێ).
لەبەرئەوەى داگیرکەرانى کوردستان دەمێکە بە هەموو شێوەیەکى نامرۆڤانە خەریکى گۆرینى بارى دیموکرافى کوردستان بوون، پرۆژەکە گۆرینى بارى دیموگرافى کوردستان، بەتایبەتى دەرکردن و بەزۆر کۆچ پێ کردنى هەر کوردستانیەک لە هەر ناوچەیەکى کوردستان، لەگەڵ هێنانى خەڵکى دى و نیشتەجێ کردنیان لەو ناوچانە لە لایەن دەوڵەتە داگیرکەرەکانەوە، بەکارێکى ناڕەوا دەزانێ و بە هیچ شێوەیەک قبووڵى ناکات.
لە پەرەگرافێکى دیکەى ئەو بەندەدا هاتووە، گەلى کوردستان پێکهاتووە لە: (کورد، ئاشورى- سریانى و تورکمان و ئەرمەن و عەرەب و ئەوانى تر، کە هەبوونێکى مێژوویان هەبووە لە کوردستان و بەئەنجام خۆیان بە کوردستانى زانیوە). لە بەندى سێهەمى پرۆژەکەدا باس لە یەکسانى خەڵکى کوردستان کراوە، بە ژن و پیاوەوە، لەگەڵ قبووڵ نەکردنى هیچ جۆرە جیاوازییەک لە نێوانیان لەبەر ڕەگەز، زمان، باوەڕ و تواناى ئابووریی.
هەمان ئەو بەندە زمانى کوردى بە زمانى فەرمى (ڕەسمى) لە کوردستان دەزانێت، بەڵام لە پەرەگرافى سێهەمدا باسى مافە تایبەتمەندیەکانى ئەوانەى کردووە کە کورد نین و بەشێکن لە گەلى کوردستان وەکو: (مافى پاراستنى تایبەتمەندى خۆیان و گەشەپێدانى کولتوور و زمان و زاراوەى خۆیان و دروستکردنى ڕێکخراو و دەزگاى تایبەتى بۆ پێشخستنى کەلەپووریان).
بەندى چوارەم، گرنگترین بەندى پرۆژەکەیە، کە باس لە مافى بڕیاردانى چارەنووس دەکات بەوەى: (گەلى کوردستان وەکو هەموو گەلانى دونیا، خاوەن مافى بڕیاردانى چارەنووسى خۆیەتى).
لە بەشى دووهەمى پرۆژەکەدا باسى پرنسیپ و ئامانجە گشتیەکانى کۆنگرە دەکات و دەڵێ، جاڕنامەى جیهانیى مافى مرۆڤ بنەمایەکى سەرەکى یە بۆ کارەکانى کۆنگرە و مەبەستى سەرەکى لە پابەندبوونى بەو پەیمانە نێودەوڵەتییە ئەوەیە بیسەلمێنێ، کە کورد وەکو هەموو نەتەوەکانى دیکە، پابەندە بە هەموو ئەو پرنسیپانەى کۆمەڵگاى نێونەتەوەیى قبووڵیان کردووە.
لەبەر ئەوەى گەلەکەمان زۆرجار تووشى شکستى گەورە هاتووە لە ئاکامى ئەوەى بەرژەوەندیە گشتیەکانى لە پاش بەرژەوەندیى پارچەکان و پارتە سیاسیەکانى کوردستان و ڕێکخراوە و کەسەکان هاتووە، بۆیە (نابێ لەبەر هەر هۆیەک بێت، پشتگیرى، یان هاوکارى دەوڵەتێکى داگیرکەرى کوردستان، یان دەوڵەتێکى تر بکرێت دژى بەرژەوەندیى نەتەوەیى کورد). هەروەها کۆنگرە هەموو جۆرە هاوکارییەک دژ بە بزوتنەوەى ئازادیخوازى نەتەوەیى لەگەڵ وڵاتیکى داگیرکەرى کوردستان بە خیانەت دەزانێ و شەڕى نێوان پارت و ڕێکخراوە کوردستانیەکان تاوانبار دەکات و ڕەتى دەکاتەوە.
لە پەرەگرافێکى دیکەى بەندى پێنجەمدا هاتووە: (کۆنگرە دان نانێ بەو ڕێککەوتننامانەى کوردستانى پێ دابەش کراوە، یان مافى گەلانى تێکڕا پێ پێشێل کراوە). ڕێککەوتنامەى لۆزانى ساڵى 1923 زەقترین نمونەیە، کە هیچ لایەنێکى کوردى بەشدارى لە ئامادەکردنى نەکردووە.
بەندى شەشەمی پەیڕەوەکە باس لە ئامانجەکانى کۆنگرە دەکات، بەتایبەتى:
1- تێکۆشان بۆ بەهیزکردنى هاوکارى و هاوخەباتى لەسەر بناغەى یەکیەتى نەتەوەیى و بەرژەوەندیە سەرەکیەکانى گەلى کوردستان.
2- کۆکردنەوە پارت و ڕێکخراو و کەسایەتیە نیشتیمانیەکانى کوردستان لە چوارچێوەى ئەم دەزگایە.
3- نەهێشتنى هیچ جۆرە شێوەیەکى ناکۆکى و دژایەتى لە نێوان پارت و گروپە سیاسیەکانى کوردستان و لایەنگرانیان.
لە بارەى ڕۆلى کۆنگرە بۆ چارەسەرکردنى کێشە و ناکۆکیەکانى گەلەکەمان لەگەڵ وڵاتانى دراوسێى کوردستان، کۆنگرە هەوڵى چارەسەرکردنى ئەو کێشانە بە شێوەیەکى ئاشتییانە دەدات و بەکارهێنانى هێز و توندوتیژى بە ڕاست نازانێت، تەنیا لە حالەتێکدا کە ناسنامەى نەتەوەیى گەلەکەمان لە مەترسیدا بێت. هێزە کوردیەکان ئەگەر پەنابەرنە بەر شەڕى پێشمەرگایەتى، ئەوە بۆ داکۆکى کردنە لە ناسنامەى نەتەوەیی خۆیان، کە مافێکى ڕەوایە، چونکە مافى داکۆکى کردن لە خۆ هەموو قانوونەکانى ئاسمانیى و نێونەتەوەیى و نەتەوەیى بە کارێکى شەرعى ڕەواى دەزانن. کۆنگرە پشتگیرى لە خەباتى ڕزگاریخوازى نەتەوەیى لە هەموو پارچەکانى کوردستان دەکات و پێشکەشکردنى هەموو یارمەتیەکى پێویست لە پێناو چارەسەرییەکى سیاسی، بە ئەرکى سەرەکى خۆى دەزانێ.
لەسەر ئاستى پەیوەندى نێونەتەوەیى، یەکێ لە ئەرکە سەرەکیەکانى (کۆنگرە) کارکردنە بۆ بەدەستخستن و پاراستنى مافەکانى گەلى کوردستان، هەروەها کۆنگرە کار دەکات بۆ بەهێزکردنى گیانى دۆستایەتى لەگەڵ هەموو گەلانى جیهان، بەتایبەتى لەگەڵ گەلانى دراوسێى کوردستان، وەکو عەرب و فارس و تورک. کۆنگرە هەوڵى دابینکردنى ئاشتى لە ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەراست دەدات و دژى هەموو بیروباوەرێکى ڕەگەزپەرستیى و توندڕەویى یە لە ژێر هەرناوێکدا بێت.
بەشى سێهەمى پرۆژەکە تەرخان کراوە بۆ ئۆرگانەکانى کۆنگرە و (جڤاتى دامەزرێنەر)ى کۆنگرە بەرزترین ئۆرگانى کۆنگرە دەبێ، کە (پەیمانى کۆنگرە)پەسند دەکات، هەنگاوى دووهەم دەبێ هەڵبژاردنى (جڤاتى گشتى) بێت، پێشنیازکراوە ژمارەیان (150) ئەندام بن، نیوەیان نوێنەرى پارت و گروپە سیاسیەکانى کوردستان بن، نیوەکەى دیکەیان نوێنەرانى ڕێکخراوانى کۆمەڵگەى مەدنى، بە تایبەتى ڕێکخراوانى کۆمەڵایەتى و کولتوورى و ڕۆشنبیرى و کەسایەتیە نیشتمانیەکان بن. (جڤاتى دامەزرێنەر ) شێوەى بەشداریکردنى ئەو لایەنانە دیارى دەکات، بەو شێوەى لە پەیمانى کۆنگرەدا ڕوون کراوەتەوە.
(جڤاتى گشتى)، وەکو پێشتر ئاماژەى بۆ کراوە، بەرزترین ئۆرگانى کۆنگرەیە و ساڵى جارێک دەبێ کۆبێتەوە. لە حاڵەتى نائاساییدا، دەتوانێ لە جارێک زیاتر کۆبێتەوە.
بەشى چوارەمى پرۆژەکە باس لە دەزگاکانى کۆنگرە دەکات:
1- جڤاتى گشتى ، کە دەستەیەکى سەرکردایەتى بۆ خۆى هەڵدەبژێرێ.
2- سکرتاریەتى گشتى، کە جڤاتى گشتى ئەندامەکانى هەڵدەبژێرێ.
3- دەستەى ڕاوێژکارى.
4- دەستەى قانوونى باڵا، کە ئەندامەکانى لەلایەن (جڤاتى گشتى) یەوە هەڵدەبژێڕێن .
جڤاتى گشتى: ئەم دەزگایە ئۆرگانى هەرە باڵاى کۆنگرەیە، ئەندامانى بۆ ماوەى دووساڵ هەڵدەبژێردرێن، پاشان بە گوێرەى (بڕیارى هەڵبژاردن )، کە (جڤاتى گشتى) بە ئامادەبوونى زیاتر لە نیوەى ئەندامانى دەبەسترێ. سەرەتا دەبێ سەرۆک و دوو جێگر و چوار کۆنووسەر هەڵبژێرێ. دەسەڵاتەکانى ئەم دەزگایە ئەمانەن:
1- هەڵبژاردنى سکرتاریەتى گشتى، کە دەزگاى بەڕێوەبردنى کۆنگرە دەبێ.
2- پەسەندکردن یان ڕەتکردنەوەى ئەو پڕۆژانەى لە لایەن سکرتاریەتى گشتى، یان لە لایەن ئەندامانى جڤاتەوە دەخرێنە بەر دەستى.
3- دەستکارى کردنى پەیمانى کۆنگرە، بەڵام بە دەنگى 2/3 ئەندامانى جڤاتى گشتى .
ئەم دەزگایە ڕۆلى پەرلەمان دەگێڕێ لە ناو کۆنگرەدا و دەستەیەک بۆ سەرۆکایەتى هەڵدەبژێرێ. ئەم دەستەیە دەتوانێ کۆمسیۆنى تایبەت لە ئەندامانى جڤاتى گشتى پێکبێنێت بۆ هەر کارێک بە پێویستى بزانێ. جڤاتى گشتى سەرۆکى نییە، بەڵکو سکرتێرى گشتى کە پێشنیازکراوە ناوەکەى بکرێت بە (سەرۆکى کۆنسەى کۆنگرە)، و بەندە دژى ئەو بۆچوونە بووم، چونکە جگە لەوەى بە پێچەوانەى پرنسیپى جیاکردنەوەى دەستەڵاتەکانى بڕیاردان و بەڕێوەبردنە، دەبێتە هۆى کۆکردنەوەى هەموو دەسەڵاتەکان لە یەک دەزگادا و لە ئاکامدا لە دەستى یەک کەسدا کۆ دەبنەوە، ئەوەش بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ بنەماکانى دیموکراسیدا ناگونجێن .
بەندەکانى چواردەمین تا نۆزدەمین تەرخان کراون بۆ دەزگاى (سکرتاریەتى گشتى)، کە پاش (جڤاتى گشتى)، بەرزترین ئۆرگانى کۆنگرەیە. ئەم دەزگایە پێک دێت لە سکرتێرى گشتى و سەرۆکەکانى هەموو کۆمیسیۆنەکان و هەشت ئەندامى جڤاتى گشتى، کە بۆ ماوەى دوو ساڵ هەڵدەبژێردرێن. سکرتاریەتى گشتى، دەزگای بەڕێوەبردنە لە ناو کۆنگرەدا، دەبێ دوو مانگ جارێک لە بارى ئاساییدا کۆبێتەوە، بەڵام لە بارى نا ئاساییدا، دەکرێ لەسەر داواى سکرتێرى گشتى، یان سێ یەکى ئەندامانى سکرتاریەت کۆبێتەوە. سکرتێرى گشتى کۆنگرە و ئەندامانى دیکەى سکرتاریەتى گشتى، لەلایەن جڤاتى گشتیەوە بۆ ماوەى دوو ساڵ هەڵدەبژێررێن و نوێنەرایەتى کۆنگرە دەکەن و بەرپرسیار دەبن بەرامبەر جڤاتى گشتى، کە دەتوانێ متمانەیان لێ وەربگرێتەوە، لەسەر داواى پێنج یەکى ئەندامانى. بەندى هەژدەمین باس لە کۆمیسیۆنەکانى سکرتاریتى گشتى دەکات، کە سەرۆک و ئەندامانى لەلایەن (جڤاتى گشتى )یەوە بۆ ماوەى دوو ساڵ هەڵدەبژێردرێن. سەرۆکى ئەو کۆمیسیۆنانە دەبنە ئەندامانى (سکرتاریەتى گشتى). ئەم کۆمیسیۆنانە دەبێ دوو مانگ جارێک کۆببنەوە، بەڵام دەکرێ لەبارى نائاساییدا کۆبوونەوەى دیکەش بکەن. ئەمەیە زۆر بە کورتى ناوەرۆکى (پەیمانى کۆنگرە) و (پێڕەویى ناوخۆى) ئەو دەزگا نەتەوەییە.
هەولێر 14/11/2014
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
