قۆناغی گواستنەوە: لێکدانەوە و ڕاستییەکان.. دیمانەی حەسەن ساڵحی لەگەڵ حەمید تەقوایی
وەرگێڕانی بۆ کوردی:کاوە عومەر
بە پشتبەستن بە چاوپێکەوتنێک لەگەڵ کەناڵ جەدید نوسراوەتەوە
حەسەن ساڵحی: لە هەلومەرجی سیاسی ئێران و لەگەڵ نزیکبوونەوەی کۆتایی تەمەنی کۆماری ئیسلامیدا، وشەی سەرەکیی “ڕاگوزەر” زۆر دەبیسترێت و دووبارە دەبێتەوە. هەر لەو پێوەندییەدا تا ئێستا چەندین دیدار و سیمینار ئەنجام دراون. ئەنجوومەنی ڕاگوزەریان دروست کردووە، باسی گواستنەوە لە کۆماری ئیسلامیەوە دەکەن، باسی گواستنەوە بۆ دیموکراسی دەکەن، باس لە گواستنەوەی ئاشتیانە دەکەن. گواستنەوە لە کۆماری ئیسلامی بە چ پلانێک و بە چ نەخشێک ئەنجام بدرێت؟ ئەگەر مۆدێلی گونجاو بۆ گواستنەوەکە پەیڕەو نەکرێت، ئایا ئەگەری دامەزراندنەوەی ستەمکاری یان ڕوودانی شەڕی ناوخۆ هەیە؟ ئەمانە ئەو بابەتانەن کە لە بەرنامەی وەڵامدانەوەی ئەم هەفتەیەدا لەگەڵ حەمید تەقوایی باسی دەکەین.
حەمید تەقوایی، هەر لە سەرەتای شۆڕشی ئێستاوە باس لە قۆناغی گواستنەوە زۆر باسکراوە، بەتایبەتی لە نێو هێزە ڕاستڕەوەکانی ئۆپۆزسیۆن. پێت وایە دوای کۆماری ئیسلامی قۆناغێکی وامان دەبێت؟
حەمید تەقوایی: سەربەخۆ لەوەی هێزە ڕاستەکانی ئۆپۆزسیۆن چی دەڵێن و چ لێکدانەوەیەکیان هەیە سەبارەت بە قۆناغی ڕاگوزەر – کە دواتر باسی دەکەین- دوای ڕووخانی ڕژێم قۆناغێکی وامان دەبێت. بەگشتی دوای سەرکەوتنی هەموو شۆڕشێک، ڕژێمی هەنوکەیی دەڕوخێت و هەلومەرجی تایبەت دروست دەبێت کە دەتوانین پێی بڵێین قۆناغی تێپەڕین. دیارە لەدوای ڕووخان ئیتر یاساکان، بەرپرسان، دامودەزگا دەسەڵاتدارەکان، وئەو پەیوەندیانە کە لە نێوان چینە دەسەڵاتدارەکان و خەڵک هەبووە هەڵدەوەشێنەوە و هەموو شتێک بە یاسا و حکومەت و بەرپرس و پلەدارەکان و هتد ئەبێت سەرلە نوێ پێناسە بکرێنەوە و دامەزرێنەوە. بە واتایەکی تر دوای ڕووخان لە کۆمەڵگەدا، بۆشایی دەسەڵات دروست دەبێت و قۆناغی تێپەڕین قۆناغێکە کە دەبێت پڕ بکرێتەوە. چ هێزێک بە چ میکانیزمێک ئەمە دەکات، ئەمە باسێکی ترە، بەڵام بە شێوەیەکی بابەتیانە و بەرچاو، هەموو شۆڕشێک لە دواییدا سەردەمیکی وەهای دەبێت.
حەسەن ساڵحی: تایبەتمەندییەکانی ئەم قۆناغە چین و پەیوەندی بە پرۆسەی شۆڕش و هەلومەرجی پێش ڕووخاندنەوە چییە؟ ئایا دەتوانین بە شێوەیەک دابەشی بکەین کە قۆناغی تێپەڕین قۆناغێک بێت کە هیچ شتێک سەقامگیر نەبووە و دەسەڵاتی سیاسی دیاری نەکراوە؟
حەمید تەقوایی: بەڵێ، بەتەواوەتی وەک یەکە و منیش جەختم لەسەر هەمان شت کردووەتەوە. بەڵام پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئێمە باس لە یەکلایی کردنەوەی چارەنوسی دەسەڵاتی سیاسی لە دوای شۆڕشێک دەکەین. لەوانەیە بەهۆی کودەتا یان شەڕ یان قەیرانی ئابووری حکومەتەکان بخرێنە پەراوێزوە. یان دەست لەکار بکێشنەوە بەهۆی قەیرانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتیەوە، یان تەنانەت کە بیانەوێت لە دۆخێکدا دووبارە دەستور بخە دەنگدانەوە. ئەمە لە مێژووی وڵاتاندا ڕوودەدات، بەڵام قۆناغی دوای شۆڕش جیاوازە لە هەموو ئەمانە. قۆناغی ئینتقالی قۆناغی بۆشایی دەسەڵاتە بۆ چینی دەسەڵاتدار، بەڵام دەسەڵاتێکی نوێ سەری هەڵداوە: دەسەڵاتی جەماوەری خەڵک. خەڵکی شۆڕشگێڕ دوای ڕووخاندن ناچنەوە ماڵەوە، تازە دەسەڵاتی خۆیان ناسیوە، تازە توانیویانە لە چارەنووسی سیاسی کۆمەڵگادا ڕۆڵ بگێڕن و متمانەیان بەخۆیان پەیدا کردووە. بە پێناسە شۆڕش واتە
لەناوبردنی دەسەڵاتی باڵادەستەکان. خەڵک لە سەردەمی شۆڕشدا خواست و داواکاریەکانیان خستۆتە ڕوو، کە دەیانەوێت بەدی بهێنرێن، بەڵام چیتر متمانەیان بە سەرووی خۆیان و دەسەڵاتی سەرووی خۆیان نییە و پشت بەوان نابەستن،. ئەوان نایانەوێت هەمان بەرپرس و سیاسەتمەدارە پیشەگەرەکان بە ڕواڵەتێکی جیاوازەوە یان بە ناوێکی جیاوازەوە بێنە سەر کار. شۆڕش خەڵک دەخاتە پەیوەندییەکی تەواو نوێ لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسی.
لە شۆڕشی ١٣٥٧دا بینیمان لە هەموو شوێنێک لە دوای ڕووخانی شوراکان پێکهاتن لە کارگە و زانکۆ و قوتابخانە و فەرمانگە و زۆر ناوەنددا کەس لەو ماوەیەدا ئازادی و دیموکراسی بە پەرلەمان و مەجلیس و هتدەوە نەبەستەوە. بە هیچ شێوەیەک باسی ئەمانە نەکرا. خەڵک خوازیاری بەشداری شوراکان بوون لە هەموو بابەتەکاندا و ئەمەش کێشەیەکی گرنگی کۆماری ئیسلامی بوو. داگیرکردنی باڵیۆزخانەی ئەمریکا و پاشان شەڕی ئێران و عێراق بوو بە بیانوو و زەمینەیەکی خوڵقاند کە کۆماری ئیسلامی بتوانێت هێرش بکاتە سەر شوراکان و سەرکوتی خەڵک بکات.
ئەم ئەزمونە ئەوەمان بۆ دەردەخات کە لە ڕاستیدا شۆڕش هێزێکی نوێ دەهێنێتە گۆڕەپانەکەوە کە لەلایەن هەر حزب و دامەزراوەیەکەوە کە بیەوێت حکومەت پێکبهێنێت ناتوانرێت پشتگوێی بخرێت. بۆیە لەکاتی باسکردنی بۆشایی دەسەڵات لە دوای ڕووخان، پێویستە جەخت لەوە بکەینەوە کە دەسەڵاتێکی نوێش لە مەیداندایە؛ دەسەڵاتی ئەو خەڵکە ڕاپەڕیوەی کە تا ئێستاش لە مەیدانداندایە بۆ بەدیهێنانی ئەو پێشبینی و چاوەڕوانییە ڕەوا و ئینسانانەی کە لە شۆڕشدا ئاڵاکەیان بەرزکردۆتەوەو هێشتا لە مەیداندایە.
لە ڕوانگەی ئێمەوە، و هەر حزبێکی شۆڕشگێڕ کە بەڕاستی دەیەوێت خەڵک ئازاد و ڕزگار بێت، قۆناغی ڕاگوزەر قۆناغێکە کە دەسەڵاتی خەڵک دەبێت شێوەی دەسەڵاتێکی چەسپاو و حکومەتی وەربگرێت، و دەبێت خەڵک ڕاستەوخۆ کاروباری پەیوەست بە بەڕیوەبردنی کۆمەڵگە بەدەستەوە بگرێت. ئەوەی لە بەرنامەی حزبدا وەک حکومەتی شوەایی پێشنیار کراوە. دوای سەرکەوتنی شۆڕش، بە پێچەوانەی خواست و ئامانجی هێزەکانی ئۆپۆزسیۆنی ڕاستڕەو، نەک هەر خەڵک بنێردرێتەوە ماڵەوە، بەڵکو دەبێت خەڵک لە ڕێکخستنی جۆری شورادا ڕێکبخرێن بۆ ئەوەی بتوانن دەسەڵات بە دەسەتەوە بگرن.
ئه مڕۆ له کۆمه ڵگه ی ئێمه دا جه ماوه ڕی خه ڵکی شۆڕشگێڕ، کرێکاران، خانه نشینان، مامۆستایان، زەحمەتکێشان، دادخوازان له دڵی شۆڕشی ئێستادا چالاکن و زۆر پێش شۆڕشیش له بزوتنه وه ناڕه زایه تییه جۆراوجۆره کاندا چالاک بوون. دوای ڕووخانی کۆماری ئیسلامی کە بە هێزی مانگرتن و خەبات و ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان و دواجار ڕاپەڕینی چەکداری ئەم هێزە ڕوودەدات، هیچ حیزب و ڕێکخراو و تاکێک، هەر پلانێکیان بۆ قۆناغی ئینتقالی هەبێت، ناتوانن حساب بۆئەم هێزە نەکەن. هێزە ڕاستڕەوەکانی ئۆپۆزسیۆن، هێزی کۆنەپەرست و دژە شۆڕش، کە دەیانەوێت بە کەمترین گۆڕانکاری نەزمی هەبوو بپارێزن، هەوڵ دەدەن خەڵک بنێرنەوە ماڵەوە و خۆیان دەسەڵات بگرنە دەست. ئەوەی کۆماری ئیسلامی کردوویەتی. لە لایەکی ترەوە هێزە شۆڕشگێڕەکانی وەک حزبی ئێمە دەیانەوێت ڕێکخراوە جەماوەرییەکانی وەک شوراکان بەهێزتر و سەقامگیری بکەن (یان ئەگەر لە سەردەمی شۆڕشدا پێکنەهاتبن ئەوانە ڕێکبخەن) و بە بەشداری ڕاستەوخۆی خەڵک حکومەتێکی نوێ دابمەزرێنن. ئەمەش بنەمای ڕووبەڕووبوونەوەی هێزی شۆڕشگێڕ و دژە شۆڕشە لە قۆناغی تێپەڕیندا.
حەسەن ساڵحی: زۆربەی کات لەگەڵ باسکردنی قۆناغی گواستنەوەدا باس لە پێویستی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم دەکرێت بۆ دیاریکردنی سیستەمی داهاتوو و هەروەها داڕشتنی دەستوور. بۆچوونی ئێوە لەسەر ئەم بابەتانە چییە؟
حەمید تەقوایی: ئەمانە تەنیا لایەنی یاسایی و حقوقی قۆناغی گواستنەوەن. دەبێت ناوی حکومەت یان سیستەم و دەستوور دیاری بکرێت، بەڵام ئەمە جەوهەری مەسەلەکە نییە. بەشێک لە هێزە ڕاستڕەوەکان، گواستنەوە لە کۆماری ئیسلامی وەک بەدیلێک بۆ ڕووخاندن لە ڕێگەی هێزی ڕاپەڕینی خەڵکەوە دەخەنە ڕوو کە بەتەواوی بێمانا و ناڕاستە. مشتومڕی ڕاستەقینە لەسەر ئەو هەلومەرجەیە کە دوای ڕووخانی کۆماری ئیسلامی لە لایەن دەسەڵاتی شۆڕشەوە دروست دەبێت. هەندێک کەس پێیان وایە کە ئەو پرسە بە ڕیفراندۆم و دەستوور و هتد چارەسەر دەبێت. هەروەها ئەمەش واقیعی نییە و تەنیا مامەڵە لەگەڵ فۆڕمی ئیداری و یاسایی و دەستاو دەسکردنی دەسەڵات دەکات.
لە ڕاستیدا فاکتەری گرنگ دەسەڵاتی حزب و بزووتنەوەکانە. مەسەلەی ڕاستەقینە ئەوەیە کە کام لایەن و هێزی سیاسی بە چ پلەیەک دەسەڵات و کاریگەری و پێگەی کۆمەڵایەتی لە گۆڕەپانەکەدان. ئەگەر کۆماری ئیسلامی بە دەسەڵاتی ئینقلاب ڕووخێنرابێت و خەڵک مانیان گرتبێت و خۆپیشاندانیان کرد و دواجار ڕاپەڕین و ڕووخانی ئەم حکومەتەیان کردبێت، لەو پرۆسەیەدا هێزەکان دواجار ئیعتباریان لە کۆمەڵگادا بەدەستهێناوە و متمانەی خەڵکیان بەدەستهێناوە. ئه م هێزانه به پێی ده سه ڵات و متمانه و ڕاده ی نفوزیان له ناو کۆمه ڵگادا له قۆناغی ئینتقالیدا ڕۆڵێکی چاره نووسساز ده بینن. دەمەوێت ئەوە بڵێم بەوشێوەیە نییە لەگەڵ ڕووخانی کۆماری ئیسلامیدا، هەموو حیزب و هێزە سیاسییەکان و بزووتنەوە سیاسییەکان لە یەک هەڵوێستدا بن و وەک پێشبڕکێیەکی دوو سەد مەتری لە یەک ئاستدا وەستاون، تا لەگەڵ دەنگی ڕووخانی حکومەتدا، پێشبڕکێی جێگیرکردنی خۆیان و پێکهێنانی دەستور و حکومەت دەست پێ بکەن ئەوەی دەیانەوێت. لە واقیعدا حزب و هێزە سیاسییەکان لە قۆناغی ئینتقالیدا بە پێی مێژوو و ئەدای خۆیان پێگە و قورسایی جیاوازیان دەبێت، بەتایبەتی لە قۆناغی شۆڕشدا.
گریمان هەندێک لایەن دەستووری جیاواز پێشنیار دەکەن. پێش هەموو شتێک پێوەری خەڵک ئەوەیە کە چ هێزێک بە چ باکگراوند و ڕۆڵێک لە شۆڕشدا ئەم یاسایانەیان پێشنیار کردووە. خەڵک متمانەیان بە حزبێک هەیە، پشت بە هێزێک دەبەستێت کە ڕۆڵی یەکلاکەرەوەی لە شۆڕشدا هەبووە، جا چ لەسەر ئاستی حزب و ڕێکخراو و تەنانەت تاکیش بێت و دواجار هەڵبژاردنیان سیاسییە و دەنگدانیان لە هەموو هەڵبژاردن و ڕیفراندۆمێکیشدا لەسەرئەم هەڵبژاردنە سیاسییە بنیات دەنرێت.
لە ئێستادا لە ئۆپۆزسیۆندا حزب و ڕێکخراو و کەسایەتی زۆرن، بزووتنەوەی کرێکاری کەسایەتی خۆی هەیە، دامەزراوەی تایبەتی خۆی هەیە، بۆ بزووتنەوەی دادخوازیش هەمان شتە، بۆ بزووتنەوەی خوێندکاریش هەمان شتە و تا ئێستا ئەو کەسایەتیانە ناسراون . لە سەردەمی شۆڕشدا ژمارەی ئەو دامودەزگا و ئامارانە زیاتر دەبێت و حزبەکان زیاتر خۆیان نیشان دەدەن و جیاوازیەکان زیاتر ڕوون دەبێتەوە. به تایبه تی حیزبه کان له پرۆسه ی ڕووخانی کۆماری ئیسلامیدا، و حیزب و هێز، یان ئه و ڕێکخراوه، یان ئه و که سایه تییه ی که ڕۆڵی گه وره تری هه یه له پرۆسه ی ڕووخان و کۆکردنه وه و ڕێکخستن و پێشخستنی شۆڕشدا هەمان پلەی متمانەی دەبێت. خەڵک دەنگ بەو دەستوورە دەدات کە لەلایەن کەسایەتی و لایەنە کاریگەر و متمانەپێکراوەکانەوە پێشنیار کراوە. یان ئەگەر هەڵبژاردن هەبێت دەنگ بەو کەسانە دەدەن کە لە دڵی شۆڕشدا لێهاتوویی خۆیان بۆ خەڵک نیشانداوە. بەڕای ئێمە هەڵبژاردنی بەرپرسان دەبێ لە دڵی شورا ناوچەییەکان، شورای شارەکان، شوراکانی کارگەکان و هتد بکرێت، بەڵام هەرچۆنێک بێت خەڵک دەنگ بەو کەسانە دەدەن کە لە سەردەمی شۆڕشدا متمانەیان پێکردوون و ناسیویانە پرۆسە. بە جۆرێک پێگەی حیزبەکان لە قۆناغی ڕاگوزەردا، دەرئەنجامی چالاکی ئەوانە لە قۆناغی شۆڕشدا. لە ڕووی واقیعی و کۆمەڵایەتییەوە ئەو هێزە دەتوانێت مۆرکی خۆی بخاتە سەر دەستوور و لەسەر ناوی ئەو سیستمەی ئایندە دایبنێ کە لە سەردەمی شۆڕشدا شکۆ و ڕۆڵ و کاریگەری زیاتری بەدەستهێناوە. دەشێ حیزبێک، تاکێک، یان بەرەی هاوپەیمانی یان ڕێکخراوێکی جەماوەری بێت. فۆڕمی جۆراوجۆر دەتوانێت ڕووبدات. بەڵام ئەوەندە دڵنیایە کە لە پڕۆسەی شۆڕشدا حیزب و هێزە سیاسییەکان جێگەیەک لە کۆمەڵگادا دەدۆزنەوە کە بتوانن لە قۆناغی گواستنەوەدا ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوە بگێڕن.
لە کۆتاییدا پێویستە جەختیش لەوە بکەمەوە کە دواجار کۆمەڵگا لە نێوان چەپ و ڕاستدا هەڵدەبژێرێت و بە سروشتیش لە هەلومەرجی شۆڕشگێڕانەدا، ڕەخنەی ڕادیکاڵترین لە دۆخی ئێستا و ئازادیخوازترین و یەکسانیخوازترین بەرنامە ئیجابیەکان زۆرترین پشتیوانییان دەبێت.
حەسەن ساڵحی: تاچەند ئەگەری ئەوە هەیە کۆمەڵگا بکێشرێتە ناو پشێویەوە یان شەڕی ناوخۆ لە قۆناغ بەندیدا ڕووبدات. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ئەو دوژمنەی کە هەمووان هەیانبوو و لەدژی شەڕیان کردوە لابراون و گەیشتوینەتە قۆناغێکی ڕووبەڕووبوونەوە کە حزب و ڕەوتە جیاوازەکان دەیانەوێت بەرنامەی ئیجابی خۆیان پەیڕەو بکەن، واتە هەریەک لەو لایەنانە دەیانەوێت کۆمەڵگا بەرەو لایەک بەرن. لەم دۆخەدا ئەگەری ڕوودانی ئاژاوەگێڕی و شەڕی ناوخۆ چەندە؟
حەمید تەقوایی: بە بڕوای من لە دۆخی دوای شۆڕشدا، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە کۆماری ئیسلامی بە دەسەڵاتی خەڵک کەم بووەتەوە، ئەگەرێکی زۆر لاواز هەیە کە کۆمەڵگا بکێشرێتە ناو ئاژاوەوە. یەکێک لە پەرەپێدەرانی ئەم مەسەلەیە خودی کۆماری ئیسلامییە کە دەڵێ ئەگەر من بڕۆم، هەمووان دەمرن، نەتەوەی جیاواز و ئایینی جیاواز شەڕ دەکەن، دوژمنێکی دەرەکی هێرش دەکات و ئێران دۆخێکی هاوشێوەی سوریا دروست دەبێت. هەر ئەو سوریایە کە کۆماری ئیسلامی خۆی هۆکاری سەرەکیی دۆخی کارەساتباری بووە، جڵەوی خەڵکی پێدەکات و بانگەشەی ئەوە دەکات کە ئەگەر من بڕۆم، ئەمە ڕوودەدات! ئێمە هەمیشە دژی ئەم تیۆرییە بووین. کەسانێک هەن بە نیازپاکیشەوە هەمان شت دەڵێن، بەڵام لەبیرمان نەچێت ئێمە باسی هەلومەرجی دوای سەرکەوتنی شۆڕش دەکەین. شۆڕش لە دەوری خواستە ئینسانیەکانی وئەو خواستانەی هەموو خەڵک یەکگرتوو دەکەن و دروشمەکانی وەک ژن ژیان ئازادی دەسوڕێتەوە. وەک ئێستا دەبینین خەڵک لە کوردستانەوە تا زاهیدان و تاران و هەموو شارەکان دروشم دەدەن، هەموومان پێکەوەین. دەڵێن کورد، بەلوچ ئازەری ، ئازادی و یەکسانی. دەڵێن کوردستان چاو و ڕوناکی ئێرانە و هتد. بەڕاستی خەڵک پێکەوە وەستاون. بۆیە ئەگەر کەسێک خەمی دابەشبوونی نەتەوەیی و میللی و ئایینی بێت، ئەوەندەی پەیوەندی بە بەدەنەی کۆمەڵگەوە هەیە، هیچ شتێکی لەم شێوەیە ڕوونادات. حیزبە ناسیۆنالیستەکان و حیزبە توندڕەوەکان، چ ناسیونالیزمی فارسی، چ ناسیۆنالیزمی زاڵ کە دەستی باڵای هەیە، یان ناسیۆنالیزمە ناوچەیی و قەومییەکان هەوڵی قوڵکردنەوەی جیاوازییە میللی و نەتەوەییەکان بدەن، بەڵام کۆمەڵگا وەڵامی ناداتەوە. جگە لەوەش لانیکەم لە دڵی شۆڕشی ئێستادا زۆرێک لەو حیزبانە جەختیان لە جیاوازییە میللی و نەتەوەییەکان و هتد نەکردۆتەوە و باسیان لە ئێستادا لەسەر یەکگرتوویی هەموو خەڵکە بەرامبەر بە کۆماری ئیسلامی. لەوەش گرنگتر، لە دروشمی سەرەکی ژن و ژیان و ئازادیدا هیچ شوێنەواری لە مەیلی میللی و نەتەوەیی و ئایینی ودەمارگیری نییە. ژن، ژیان ئازادی بەتەواوەتی یەکگرتوو و گشتگیرە، نەک هەر لە ئێران بەڵکو لە جیهاندا دەتوانرێت بگوترێ و هەر بۆیەش شۆڕشی ئێران کاریگەریەکی جیهانیی وای بەدەستهێناوە.
بۆیە سەرەڕای هەموو ناکۆکییەکانی نێوان لایەنەکان، دۆخێکی هاوشێوەی ئاژاوەگیڕی یان شەڕی ناوخۆ و هتد دروست نابێت، بەڵکو بە پێچەوانەوە شاهیدی دەسەڵاتی یەکگرتووی خەڵک دەبین و ئەم دەسەڵاتەش خۆی گەرەنتی ڕێگرییە لەهەر جۆرە دابەشبوون و دوژمنایەتییەکی ناوخۆیی.
حەسەن ساڵحی: سیاسەتی حیزبی کۆمۆنیستی کرێکاریی ئێران بۆ قۆناغی ڕاگوزەر چییە؟
حەمید تەقوایی: قۆناغی ڕاگوزەر قۆناغێکە کە جیاوازی نێوان حزبەکان و بەرنامە ئیجابیەکانیان تیشکی دەخرێتە سەر و پێویستە وابێت. قۆناغی ڕاگوزەر بەو مانایەیە کە کۆماری ئیسلامی خراوەتە لاوە و ئێستا خەڵک دەبێ بە هۆشیارانە و ئازادانە هەڵیبژێرن کە کام حیزب و کام بەدیل و کام سیاسەت نوێنەرایەتی هیوا و خواستەکانیان دەکات لە ڕووی ئابووری، کۆمەڵایەتی، پێکهاتەی سیاسی و هتد.
سرووشتی حیزبەکان بەدیلی جیاوازیان هەیە و هەرکەسێک ئارگیومێنتی خۆی دەخاتە ڕوو. پێمان وایە بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە بە تەواوی دیموکراسیانە، لە هەلومەرجێکی سەلامەتدا، لە پێناو بەرژەوەندی خەڵک، بۆ قازانجی هەڵبژاردنی ئازاد و ئاهانەی خەڵک، حزب و هێزەکان پابەندبن بە بناغە و پرەنسیپەکانی دیموکراسی و چالاکی سیاسی شارستانی لە ئەمڕۆوە. ئەو ستانداردانەی کە گەرەنتی ئازادی بێ مەرجی چالاکیی سیاسی بۆ هەموو لایەن و هێز و هەڵسوڕاوان دەکەن. هەر حیزب و ڕێکخراو و دامەزراوەیەک بتوانێت بۆخۆی قسە بکات و کۆڕ و کۆبوونەوەی خۆی ڕێکبخات و سیمینار و کۆنگرە و کۆنفرانسی خۆی ببەستێت و ڕیکلامی خۆی لە تەلەفزیۆن و ڕادیۆکاندا بکات.
ماوەیەک لەمەوبەر پرەنسیپەکانمان لەژێر “پەیمانی پابەندبوون بە ئازادی حزب و چالاکییە سیاسییەکان” بڵاوکردەوە، کە تیایدا جەخت لەسەر ئازادی بێ کۆت وبەند و هەڵوەشاندنەوەی سزای لەسێدارەدان و ئازادکردنی سەرجەم زیندانیانی سیاسی و هەڵوەشاندنەوەی هەموو هێزە سەرکوتکەرەکان و هاوشێوەکانیان جەختی لێکراوەتەوە. پابەندبوون بەم بنەمایانە زۆر گرنگە، بەتایبەتی لە قۆناغی گواستنەوەدا. هەر حیزبێک دەتوانێت هەر لێکدانەوەیەکی بۆ ئازادی یان دیموکراسی لە بەرنامەکەیدا هەبێت. مەسەلەکە لەسەر ئەوە نییە، مەسەلەکە ئەوەیە کە هەموو حزب و هێزە ساسیەکان، بێگومان جگە لەوانەی کە لە حکومەتدا بوون و هاوبەشی کۆماری ئیسلامین، بتوانن بە ئازادی چالاکی بکەن. داننان بە ئازادی بێ کۆت و بەندی حزبایەتی و خۆپیشاندان و مانگرتن ودەربڕین و ڕۆژنامەگەری بۆ هەموو حزب و ڕێکخراوەکان، قەدەغەکردنی سزای لەسێدارەدان و ئەشکەنجەدان و هتد، هەڵوەشاندنەوەی هێزە سەرکوتکەرەکان ڕابگەیەنن، بەدواداچوون بکەن کە تاوابنارەکان دادگایی بکرێن، و هەنگاوە بەپەلەکانی تر وڕێوشوێنەکانی تر پێویستە لە ماوەی ڕاگوزەردا ئەنجام بدرێن. ئەمانە لانی کەمی ڕێککەوتنێکن کە زۆر ترین ڕێگە بە خەڵک دەدات گوێ لە ئارگیومێنتەکان بگرێت و لەنێوان حزبەکانی ئەو قۆناغەدا لە موتەمەدین ترین و ئارامیداا هەڵبژێرێت.
وەک ئاماژەم پێدا، لە سەردەمی شۆڕشدا، خەڵک تا ڕادەیەکی زۆر حیزبەکانیان ناسی. لە ماوەی ڕاگوزەریشدا پێویستە هەلومەرجێک دابین بکرێت بۆ ئەوەی خەڵک زیاتر و زیاتر زانیاری ورد و دروست بەدەست بهێنن، بە تایبەت لە بەرنامەی ئیجابی حیزبەکاندا.
قۆناغی ئینتقالی ماوەی خسنەڕووی بەرنامەی ئیسپاتی حیزبەکان و گفتوگۆ و مشتومڕە لە نێوانیاندا. حیزبی ئێمە یان هەر لایەنێکی تر پلانی خۆی ڕادەگەیەنێت، چ جۆرە سەربازییەکی دەوێت، ڕۆڵی خەڵک چییە، ڕۆڵی حزبەکان چییە و هتد. پێویستە هەلومەرجێک دروست بکرێت کە ئەو باسانە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە میدیاکان و دیبەیت و سیمینارە گشتیەکاندا باس بکرێن. گرنگترین خاڵی ئێمە لە قۆناغی گواستنەوەدا پابەندبوونی لایەنەکانە بە پێوەرێکی دیموکراسییەوە بۆ ئەوەی خەڵک بە ئازادی و هۆشیارانە ئایندەی خۆیان هەڵبژێرن.
٣١ی ئازاری ٢٠٢٣، ١١ی فەروەردین ١٤٠٢
سوپاس بۆ ئەمیر تەوەکولی بۆ نوسینەوەی دەقی سەرەتایی ئەم چاوپێکەوتنە.
