حەسار و سەگەكانی باوكم، نۆڤلێتێكی كۆن لە سەردەمێكی نوێدا.. سەدیق سەعید ڕواندزی

بێگومان هەموو سەردەم و قۆناغێك، پێویستی جۆرە ئەدەبێك و تێكستێك دێنێتە ئاراوە، چونكە ئەدەب بە گشتی، وێرای ئەزموونی خودییانەی نووسەر، هاوكات ڕەنگدانەوەی سەرخانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە و ئەو نۆڕم و بەهاو دیاردانەیە كە بوونیان هەیە. كۆمەڵگەش بەردەام لە گۆڕان و كرانەوە و پێشكەوتن دایە،لەگەڵ ئەو پێشكەوتنانە، بە تێپەڕینی ڕۆژگار، نۆڕم و بەها كۆنەكان بەشێك زۆریان دەكەون و سیما و ئەدگاری نوێ و سەردەمیانە دێنە ئاراوە. بۆ نموونە، تا بیست ساڵ لەمەوبەریش، وشەكانی فەیسبووك و چات و فۆلۆ و مەیكەئەپ و چەندانی تریش، لە ژینگەی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و زمانی كۆمەڵگەی كوردی بوونیان نەبوو، كەچی ئێستا بوونەتە بەشێك لە زمانی ڕۆژانە. لە شیعری كلاسیكی كوردیدا، دەیان و سەدان وشەی ئایینی و سۆفیگەری و زاهیدی بوونیان هەیە، بەڵام لە سەرەتای بیستەكانی ئەم سەدەیە، كاتێ شیعری كوردی نوێ دەكرێتەوە، ئیدی ئەو چەمكانە، بە چەمكی نەتەوەیی و نیشتمانی دەگۆڕدرێن و هوشیاریی سیاسی و نەتەوەیی لای شاعیرانی ئێمە، بەرمەبنای ئەو پێشكەوتنە یەو هوشیاری نەتەوەیی و سیاسی، جێگەی هوشیاری ئایینی دەگرێتەوە. بەهەمان شێوە ئەدەبی هەفتاكان، تا ڕادەیەك بە هەموو ژانرەكانییەوە، ئەدەبێكی بەرگریی و نەتەوەییە، بەڵام ئێستا بە هیچ شێوەیەك ئەو ئەدەبە، لە دوای ڕاپەڕینەوە بوونی نەماوە و شیعری كوردی، بەرە و جۆرێك لە بێهوودەیی و خودگەرایی و سوریالییەت چووە، بە هۆی ئەو جەنجاڵی و ئاڵۆزییەی لە ژیان و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی نێوان مرۆڤەكان و كۆمەڵَگە هاتۆتە ئاراوە. ئەم نموونانە، پێمان دەڵێن تێكستێك نییە، هاوسەردەمی هەموو قۆناغێك بێت و هەمیشە وەكو شاكارێكی گەورەی ئەدەبی ببینرێت، ئەمە بەو مانایە نا كە نە خوێنرێتەوە، بەڵكو بەو مانایەی دەبێ بیبەستینەوە بە زەمەن و شوێن و كاتی نووسینی دەقەكە. لێرەدا، وەك خوێنەرێك دەمانەوێت ئیستێك لە ئاست وتارێكی (ئاراس سەعید) بكەین، بە ناوی (ڕەهەندی باوككوژی لە ڕۆمانی حەسارو سەگەكانی باوكم). وەرگرتنی ئەم وتارە و خوێندنەوەی، بە دوو ئامانجە، یەكەمیان: لە پەراوێزی ئەم وتارەوە دنیابینی نەوەی نوێ ببینین و لە پەیوەندی بە جیهانبینی نوێ و خوێندنەوەی نوێ بۆ تێكست هەڵیبسەنگێنین، دووەمیان:
بۆ ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە، كە ئاخۆ حەسار و سەگەكانی باوكم، ئێستاش هەر شاكارێكی گەورەی ئەدەبییە وەك ئەوەی ئاراس دەیڵێت؟ یاخود ڕووداوەكانی گوزارشت لە قۆناغێكی دیاریكراو دەكات. ئایا لەدوای نووسینی ئەم نۆڤلێتەوە، كۆمەڵگەی كوردی، ماف و ئازادییەكانی ژن، پەیوەندی باوك و منداڵ، كرانەوەی كۆمەڵایەتی و ژینگەی پەروەردەیی خێزانەكان و كۆمەڵگە هەر وەكو خۆیەتی یان گۆڕاون؟ ئایا ئێستاش باوكانی كورد بەگشتی پەتریاكن و كچان كۆیلە و لە مافەكانیان بێ بەشن، یاخود گۆڕانكاریی گەورە هاتۆتە ئاراوە، كە دەخوازێت ئێمە ئەو نۆڤلێتە بە پێی كۆنسێپتی كۆمەڵایەتییانەی كۆمەڵگە لەو كاتدا بخوێنینەوە و ئیدی بە جێی بێڵین؟ ئایا شاكاری ئەدەبی، لەوەدا كورت دەكرێتەوە كە نووسەرێكی بە ناو و دەنگ بینووسێت، یان بە پێچەوانەوە؟ سەرەتا لە نووسینەكەی ئاراسەوە دەست پێ دەكەین. هەڵبەتە لە سەردەمێكدا، كە مرۆڤ بە یەك كلیك، هەر زانیارییەك لە هەر ڕووێكەوە مەبەستی بێت دێتە بەردەستی، ئەوا نووسین ئەگەر بیرۆكە و بۆچوونی جیاواز و تازە و داهێنەرانەی تێدا نەبێت، نەك هەر هیچ بەها و حیكمەت و ئازایەتییەكی تێدا نییە، بەڵكو كاویژكردنەوە و لاساییكردنەوەیەكی زەقیشە. مرۆڤ بە سرووشت و خۆرسكانە، ئارەزووی زانین دەكات، بەڵام هەرگیز نایەوێت شتێك بزانێت كە پێشتر زانیویەتی، بەڵكو دەیەوێت بەر زانین و مەعریفەی نوێ بكەوێت، كە ئەمە بۆ دۆخی نووسین ودنیای ڕۆشنبیریی و ئەدەبیاتیش هەمان شتە. ئێمە وەك خوێنەرێك، ڕۆژانە بەر سەدەها نووسین و وتار و كتێب دەكەوین، بەڵام چەندیان مەعریفەی نوێ و شاراوەیان تێدایە، چەندیان تازە و نوێ و جیاوازن، ئەمە پرسیارە سەرەكیەكەیە.
بێگومان گەر بە وردی سەرنج لە دنیای نووسینی كوردی و نێوەندی ڕۆشنبیری كوردی بدەین، ئەوا دەبینین هاوشێوەبوون، لێكچوون و كاوێژكردنەوە، وەك یەكی و نەبوونی دیدگاو گوتارێكی تازە، لە خەسڵەتە هەرە دیارەكانی گوتاری نووسین و ڕۆشنبیری كوردین. ئێمە بە جۆرێك دنیا دەبینین و بیردەكەینەوە، وەك توتییەك هەمان شت دەڵێینەوە، لە كاتێكدا نووسین و بیركردنەوە هیچ بەهایەكیان نییە ئەگەر جیاواز و دابڕاو نەبن و هوشیاریی و ئاگایەكی قووڵییان لە پشت نەبێت. هاودەم و هاوسەردەمی گۆران، شاعیرانی وەك قانح و بێكەس و دڵدار و شێخ نوری و پێرەمێردیش دەژیان و شیعرییان دەنووسی، بەڵام بۆچی تەنها گۆران بووە نوێكەرەوەی شیعری كوردی؟ بێگومان چونكە جیاواز بیری كردەوە، جیاواز دەیڕوانیی و ئاگاییەكی شیعرییانەی قووڵتری لەوانیتر هەبوو. بۆیە بە ئێستاشەوە، كەس ئەوانە بە نوێخواز و نوێكەرەوەی شیعری كوردی نازانێت، بەڵام بۆ هەتا هەتایە، مەدالیای داهێنان و نوێخوازی بە بەرۆكی گۆرانی شاعیرەوە دەمێنێتەوە. هەمیشە جیاواز ڕوانین و دنیابینی تازە و نوێ، بەهایەكی ئەدەبی و مەعریفی زیاتریان هەیە، وەك لەوەی شتێك بڵێین و بنووسین، كە سەدان جار پێشووتر نووسراوە و قسەی لە بارەوە كراوە. بە دەگمەن ڕێكدەكەوێت، خوێنەر بەر تێكستێكی نوێ، كتێبێكی نوێ، ڕوانینێكی نوێ، كە پێشتر نەگوترابن و نە نووسرابن بكەوێت. بڕوام وایە ئێمە وێرای ئەو هەموو پێشكەوتن و كرانەوەش، وەلێ هێشتا دنیابینی و تێگەیشتنێكی تازەمان لە هیچ ڕووێكی زانستی و ئەدەبی و هونەری بۆ دنیا و بۆ ڕووداوەكان نییە. زۆرجار، لە ژێر یەك ناونیشان، دەیان كتێب و نووسین دەنووسرێن و شتێكی نوێیان تێدا نییە.لەو سۆنگەیەشەوە، ئەم وتارە، نە خوێنەوە، نە گوتارێكی نوێی تێدا نییە، بەڵكو بە پێچەوانەوە، لە ژێر كاریگەریەتی و لاساییكردنەوەی وتارێكی ( ڕٍێبین هەردی) نووسراوە، كە ئەمیش قسەكردنە لە سەر ڕەهەندی باوك و ماناكانی باوك لەو نۆڤلێتەوە بیست و پێنچ ساڵ لەمەوبەر و لە ژمارە پێنجی گۆڤاری ( ڕەهەند) لە بەهاری 1998 بڵاوكراوەتەوە. تیادا نووسەر قسە لەسەر باوك و دەسەڵاتەكانی، كارەكتەرەكانی نێو حەسار دەكات و بگرە ئاراس نموونەی پەڕەگرافێكی بۆ شیكردنەوەی ڕۆمانەكە لەلاپەڕە هەفت هێناوەتەوە، كە هەمان ئەو پەڕەگرافەی ڕۆمانەكەیە، كە ڕێبین قسەی لە سەركردووە. مەبەستی ئێمە لێرەدا، پتر لە نیشاندانی جیهانبینی ئەو نەوەیەیە، كە ناتوانێت لە زۆركاتدا، جیهانبینی نەوەی پێشووتر تێپەڕێنێت وبە دیدگایەكی جیاوازتر قسە لە سەر تێكست بكات. لە ڕاستیدا، ئێمە دەزانین تێكستی ئەدەبی، زۆرتر لە خوێندنەوە و ڕانانێك هەڵدەگرێت، بەڵام خوێندنەوەیەك كە خوێنەر بەر شتی نەگوتراو و نەنووسراو دەخەن، جیاواز لەوەی پێشووتر گوتراوە. تا ئێستا، دەیان وتار لە بارەی ئەو ڕۆمانەوە، بە ئێستاشەوە دەنووسرێن و هەمووشی لە دەوری ئەو تەوەریە دەخولێنەوە، كە باس لە ستەم و پەتریاكی دەسەڵاتی باوك لە كۆمەڵگەی كوردی دەكات، بە بێ ئەوەی خوێنەوەیەكی جیاوازیان هەبێت. یاخود بەراوردی ئەو ڕۆمانە، بە سەردەم و قۆناغەكان بكەن. هەڵبەتە ئەم نۆڤلێتە وەك هەموومان دەزانین، باس لە ستەمی باوك بە مانا سیاسی و كۆمەڵایەتی و ڕوحیەكەی دەكات و دەسەڵاتی باوك، وەك دەسەڵاتێكی سێنترال و ئازاد كوژ و بكوژی خواستی منداڵەكان نیشان دەدەات. ئەم تیمانە، وەك پەروەردەی سەقەت و نامۆبوونی كوڕان و كچان بە یەكتری و نەبوونی ئازادی و كرانەوەی كۆمەڵایەتی و باوكسالاری، بەردەوام ئەو بابەتانەن كە شێرزاد حەسەن، دەیانڵێتەوە. نەمانیست خوێنەرێك بپرسێت و پرسیار لەو نووسەرە بكات، ئایا دەسەڵاتی باوكی كوردی لە ئێستادا، وەك ئەو زەمەنەیە كە حەساری تێدا نووسراوە؟
ئایا نەبوونی ئازادی ژن و پەیوەندی كراوەی هەردوو ڕەگەزەكە، وەك شەستەكان و هەفتاكانی سەدەی ڕابردووە، كە تۆ لە تەیراوە دەژیای؟ تا ئێستاش ئەو نووسەرە بە تاسەوە، لە كۆڕ و كۆبوونەوە و دیمانەكانیدا ئەو شتانە دەڵێتەوە. لە نێوەندی ئەدەبی كوریدا، خوێنەران چونكە شوناسی نووسەر لە پێشەوەی شوناسی دەق دەبینن، ئیدی بڕوایان وایە هەرشتێك نووسەرێكی بە ناوبانگ نووسی، ئیدی شایستە بە خوێنەوەیە و نابێت ڕەخنەی لێ بگیرێت. نكۆڵی لەوە ناكرێت، كە ستەمی باوكسالاری ئێستاش لە كۆمەڵگەی كوردی ماوە، بەڵام هەرگیز وەك ئەو زەمەنە نییە، كە حەساری تێدا نووسراوە. ئێستا بە پێچەوانەوە، باوكەكان بە دەست كوڕەكانیان فڕێ دەدرێنە سەر شەقام، گاڵتە بە نەریت و ڕابردوو، پێگەی كەسی و بنەماڵەیان دەكەن و بەنەنگی دەزانن، خۆیان لە ڕێگای باوكەكانیان بناسێنن. ئێستا، كوڕەكان كاتژمێر دووی شەو، لە كافێ و نادییەكان و شوێنی ڕابواردن لە گەڵ ژنەكان دێنەوە و باوكانیش نەك هەر ناتوانن لێپرسینەوەیان لێ بكەن، بەڵكو بە ئازارە و چاو لە ڕەفتارە نا كۆمەڵایەتییەكانیان دەپۆشن و لەناخەوە ئازار دەكێشن. ئێستا، باوكان بە دەستی كوڕەكانیان دەكوژرێن، دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی و خێزانییان پێشێل دەكرێن. هەزاران لەو نەوەیە، پێی شەرمە ناوی باوكی بهێنرێت وسڵ لە ناوبانگی كۆمەڵایەتییانەی باوكی دەكاتەوە.
باوكەكان ئێستا لە چوارچێوەی خێزانەكاندا، زەلیل و داماو و و بێ دەسەڵات كراون و تەنانەت لە سەر خوانی گشتیش دانانرێن و لە سووچێكی لاتەریكی چێشتخانەكەدا، نانێكیان بە منەتەوە دەخرێتە بەردەم.
ئێستا، كچان تا بەیانی خەریكی سناپ و تیك تۆك و ڤایپەر و نامەگۆڕینەوەن. ئێستا بە جۆرێك كراوەو ئازاد و كۆمەڵایەتین، كەس ناتوانێت فشاریان لێ بكات، بۆشووكردن و كێیان مەبەست بێت ئەو هەڵدەبژێرن، تەنانەت ئەگەر دژ بە خواستی خێزانەكانیشیان بێت. مامۆستا (حەمە فەریق حەسەن) زمانپاراو و تێگەیشتوو ڕووناكبیر، لە كتێبە بە برشتەكەی خۆیدا بە ناوی (تایبەتمەندی تاكی كورد) بە دەق لە لاپەڕە (365)دا، نووسیویەتی :_
( من كچانی چەندان خێزانی نەجیب و خانەدانی شاری سلێمانیم دیوە، كە خوێڕیترین كوڕیان بە هاوسەری خۆیان هەڵبژاردووە) ئەگەر باوكێك دەسەڵاتی هەبێت، ڕازی دەبێت كچەكەی، كوڕێكی خوێڕی بكاتە هاوسەری و هیچ ڕێزو شكۆیەك بۆ ناوبانگی خێزانی و بنەماڵەكەیان دانەنێت؟ئێستا كچانی كۆمەڵگەی كوردی، لە گوندەكانەوە ئاشنای نوێترین و سەردەمیترین تەكنەلۆژیا و مكیاژ و خەنە و مەیك ئەپن. ئێستا مامۆستا لە قوتابخانەكەی، نەك هەر دیكتاتۆر نییە بە سەر قوتابییانەوە، بەڵكو قوتابییان گاڵتە بە مامۆستاكانیان دەكەن، داوای جگەرەی لێ دەكەن، نامەی ئاشقایەتی بۆ مامۆستاكانیان دەنووسن و داوای وێنەكانیان دەكەن. ئێستا قوتابی ئەگەر ماقیا و شەقاوەی كۆڵان و شەقامەكانیش بێت، مامۆستا بۆی نییە پێی بڵێ لە پشتی چاوت دوو برۆیە، نەك هەر مامۆستا، بگرە باوكی خۆشی! ئەمانە و دەیان نموونەی تر. ئیدی نازانم شێرزاد حەسەن، چۆن بێزار نەبوو لەوەی باسی ستەمی كچان و كوڕان و نەبوونی ئازادیان بۆ بكات؟ چۆن لە لێدانەوەی ئەو قەوانە، شەكەت و ماندوو نەبوو؟
ئایا ئێستا ئەو سەردەمە، هەمان ئەو سەردەمەیە، كە حەساری تیادا نووسراوە؟ حەسار و سەگەكانی باوكم، بۆ سەردەم و ئەو ڕۆژگارەی تیایدا نووسراوە، شوێن و پێگەی ئەدەبی دیاری هەبوو، بەڵام نیشاندنی وەك شاكارێك كە بۆ هەموو سەردەم و قۆناغێكی كۆمەڵگەی كوردی لە ناوەڕۆك و پەیامی ئەدەبییانەی خۆی ناكەوێت لەلایەن كەسانێكەوە، لە ڕاستیدا تێنەگەیشتنە لەو پەیوەندییە مێژوویی و زەمەنی و كۆمەڵایەتییەی لە نێوان دەقی ئەدەبی و سەرخانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە هەیە. بە هەموو پێوەرێك ئێستا سەردەمی حەسار نییە، بگرە لەڕووی سیاسیشەوە، چونكە هاووڵاتیان ئەگەر مەبەستیان بێت دەتوانن لە ڕێگەی دەنگدانەوە گۆڕانكاریی سیاسی دروست بكەن و بتە سیاسییەكانی ئێمە، ئیبراهیم ئاسا تێكبشكێنن. بێگومان ئەمە بەو مانایە نییە، كە ئیدی كۆمەڵگەی ئێمە بێ كێشە و گرفتی پەروەرەیی و خێزانی بێت، دەزانین ئێستاش ماریاكان دەكوژرێن، بەڵام لە بەرانبەر ئەمەشدا، هەزاران ماریا پەنا وەبەر دادگا و سكاڵا دەبەن و داكۆكی لە شوناس و ئازادییە كەسییەكانی خۆیان دەكەن، سەربەستن لە كردنی هەموو شتێك. ئەمە دەرەنجامی چییە؟ دەرەنجامی هەموو ئەو كرانەوە و گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتیەیە، كە بەسەر جیهانبینی و ڕەوشی بوونی ژیانی ژنانی ئێمە داهاتوون. ئیدی ئەگەر پێمان وابێت، ئێستاش باوك لە خێزانی كوردیدا قسەكەری یەكەم و كۆتایی خێزانە، لە ڕاستیدا بێ ئاگایە، بۆیەەبیچت ئەو كرانەوەو گۆڕانكارییانە، بەهەن هەڵبگیرێن و لە بەرچاو بگیرێن.

سەرنج:
*ئەم بابەتە لە هەفتەنامەی ڕێگای كوردستان ژمارە (1370) ی ڕۆژی 19/12/2023 بڵاوبۆتەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.