ئادیابین، ئەزموونێك لەبەردەم مێژوودا.. حەیدەر عەبدولرٍەحمان
زنجیرە درامای (ئادیابین) لەدەرهێنانی حەسەن عەلی خان، لەو دراما مێژووییە كاریگەرانەیە كە دەبێت لەسەری بوەستین و تاو تۆیەكی لۆژیكی و زانستی لەسەر بكەین
چونكە وێڕای هەموو لایەنە ئەرێنییەكانی، گرنگە لەسەڕ لایەنە نەرێنیەكانیشی پاز نەدەین .
بێ شك زنجیرەیەك بیەوێت خەباتی سەدەیەكی نەتەوەیەك بەرجەستە بكات، بەهەموو ڕووداوو كارەساتەكانیەوە، ڕوو بەڕووی گەلێك ئاستەنگی مێژوویی، فیكری، هونەری دەیێتەوە.
من دوای چاوەڕوانیم بۆ دوماهی هاتنی دوا ئەلقەی زنجیرە دراماكە، شرۆڤەیەك بۆ هەندێ لایەنی هونەریی زنجیرەكە دەكەم.
سیناریۆ
مەترسیدارترین شتێك لەكاری درامیدا، دەست بردنە بۆ مێژوو، بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێ كە دەست لەكاری مێژوویی هەڵگرین.
لەكاتێك كە ئێمەی كورد، لەهەموو گەلانی دنیا زێتر، پێویستیمان بەوە هەیە، مێژووی پڕ لە سەروەری خۆمان بەدراماو فیلم تۆمار بكەین.
هیچ كاتێكیش لەمڕۆ گونجاوتر نیە، بۆ ئەنجامدانی ئەو پرۆسە هونەرییە نەتەوەییە.
بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێ كە هەلێكی بچووكمان بۆ ڕەخسا، دەست نەپارێزین و تەڕو وشك پێكەوە بسووتێنین، لەبری ئەوەی ئەو مێژووە شكۆمەندەی خۆمان بەپیرۆزی ڕابگرین، بیشێوێنین.
سیناریۆ
یەكێ لەو خاڵە بنەڕەتیانەی دەبنە بنەما بۆ هەر بەرهەمێكی درامی سیناریۆیە، كە چارەنووسی درامای بەدەستەو لەوێوە دەست بەیەكەم هەنگاو دەكەین، بۆ دوا هەگاو..
لە هەندێ وڵات، بۆ نووسینی دراما تەنیا سیناریۆ نووسێك بەس نیە، بۆ نووسینی زنجیرەیەكی درامی، بەڵكو چەند سیناریۆ نووسێك بەشداری لەبەرهەمەكدا دەكەن و ڕووداوەكان لەنێوان خۆیاندا دابەش دەكەن.
لای ئێمە بەپێچەوانەی ئەو كارە، دەرهێنەر خۆی هەم دەبێتە دەرهێنەر، هەم سیناریۆ نووس.
ڕەنگە ئەو حاڵەتە بۆ بەرهەمێكی كۆمەڵایەتی، كۆمێدی، ڕۆمانسی بگونجێت، كە دەرهێنەر خۆی سیناریۆ بنووسێ، بەڵام ئەو حاڵەتە بۆ زنجیرە مێژووییەكان دەبێتە كارێكی سەخت، چونكە مەرج نیە دەرهێنەر نووسەریش بێت، ئەگەر دەرهێنەر نووسەریش بێت مەرج نیە شارەزا بێت لەبواری مێژوودا.
هەموو ئەو ڕەخنانەی ئادیابین لەسیزنی یەكەمدا ڕوو بەڕوووی بۆوە، بەشی زۆریان لەلایەنی مێژوویی بوو.
لەزۆر شاكاری دیكەی تەلەفزیۆنی دیومە، دەرهێنەرەكان بۆ خۆ دوورخستنەوە لەهەڵە مێژووییەكان، لێژنەی تایبەتیان داناوە بۆ مێژوو، زمان..
ئەو لیژنانە باری دەرهێنەر سووك دەكەن، ئیدی ئەوەندەی دەرهێنەر سەرقاڵی سیناریۆو دایلۆگ دەبن، سەرقاڵی داڕشتنی تێڕوانین و پلانی جوانكاری خۆی دەبێت، بۆ بەرجەستە بوونی بەرهەمەكەی.
ئیدی پێم وایە ئەركی دەرهێنەرێك نیە سیناریۆ بۆ نزیكەی سەدەیەكی نەتەوەك ئامادە بكات، بە پشت بەستن بەخۆی!
بازدان لەمێژوو
وەك لۆژیك مەعلوومە كە چەند ئەوەندەی ڕووبەری مێژوو گەورەترو فرەواتر بێت، دەسەڵاتی دەرهێنەر بۆ دەستەبەر كردنی ئامانجەكان، سەختترو دژوارتر دەبێت.
ئەو زەمەنە دووروو درێژەی دەرهێنەر دیاری كردووە، بۆ بەرهەمهێنانی زنجیرە دراماكەی، پڕترین زەمەنێكە لە ِووداوو كارەسات، لەئاستی هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و لەئاستی كوردستان بەتایبەتێ.
بۆیە هیچ دەرهێنەرێك توانای ئەوەی نیە ئیدیعای ئەوە بكا، دەسەڵاتی بەرجەستە كردنی هەموو ئەو ڕوودانەی هەیە لەزنجیرەیەكی شەست ئەلقەییدا.
مەگەر بەبازدان نەبێت لەسەر ڕووداوەكان و بەكارهێنانی كۆمەڵێ فڕو فێڵی هونەری، وەك دانان و لابردنی وێنەی سەرۆكەكان و گێڕانەوەی ڕوداوەكان لەشەقام و چایخانەكان.
هەندێ ڕووداو هەن لەو مێژووەی دەرهێنەر بەسەرپێیی و بەچاو قوچانێ لەدراماكەدا تێدەپەڕن، وەك پەڕینەوە لەئاراس، دوانزە ساڵەی مانەوەی بارزانی لە ڕوسیا، زۆری تریش
ئەم بازدانە خێرانە غەدرن لەمێژوو دەكرێن
خۆ ئەگەر دەرهێنەر مەودا مێژووییەكەی دیاری نەكردایە، ئەوكات نەدەكەوتە ژێر پرسیاری مێژوویی.
ئاراستە سیاسی و حزبیەكان
لەبەشی یەكەمی زنجیرەی(ئادیابین) دەرهێنەر فۆكسی خستبووە سەر لایەنی مێژوویی شاری هەولێر وڕەهەندی فرە نەتەوەیی و پێكەوە ژیان لەو شارەدا، بۆ خاتری بەرهەمهێنەرەكەشی جەختی لەمێژووی پەیوەندی دێرینەی كوردو ئاشوورییەكان كردەوە، بەتایبەت لەسەردەمی شێخ عەبدولسەلام بارزانی، چیرۆكی داڵدەدانی لەلایەن قەشە (مارشەمعون)
بەڵام لەبەشی دووەمدا دەرهێنەر ئەو ئاراستەیەی گۆڕی، پتر سیمایەكی تڵخی سیاسی و حزبی فەرشی خۆیان بەسەر دراماكەدا ڕاخست.
بەتایبەت دوای ئەوەی هەموو دەرگا قفڵ دراوەكانی بەرهەهێنانی دراماكەی بۆ كرایەوەو زامنی بەشی سێیەم و چوارەمیشی كرد.
لێرەدا ئامانجە بنەڕەتیەكانیش بەپێی ڕەوش و چارەنووسی دراماكە گۆڕانكارییان بەسەردا هات وهاوسەنگی بەرهەمەكە تێكچوو، لەپرۆسەیەكی نیشتمانی و نەتەوەیی گەورەوە بچووك كرانەوە بۆ پرسێكی سیاسی و حزبی .
بەمەش كار كردن لەسەر كاری درامی و فانتازیایی كەم كرایەوە، لە بری ئەوانە خیتاباتی سیاسی و دروشم و هیتافاتی ڕووكەش باڵی خۆیان بەسەر بەرهەمەكەدا كێشا.
بەڵام هەمیشە سەردەم پێوەری خۆی هەیە، بۆ لەئامێز گرتن و ڕەتكردنەوەی هەر بەرهەمێك، چونكە دیارە كە ئەزموون و فكرو تێڕوانینی بینەر گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە, سەردەمی دروشم و هیتافات و لەدرامادا بەسەر چووە.
دەبێت دەرهێنەر توانای ئەوەی هەبێت بەدراماو كامێرا قسە لەگەڵ بینەردا بكات نەك خیتاب، چونكە كەس ئامادە نیە لەدرامادا گوێ لەخیتاب بگرێ.
بینەری ئەمڕۆ لەوانەی ناكەونە ژێر كاریگەری سۆزو بەدیمەنی تراژیدی گەمە بەعەقلو سۆزیان ناكرێ، ئەگەر هەر هەموو دیمەنەكان پڕ كەیت لەشین و واوەیلاو گریان و فیغان.
ئەمە لەدرامای نوێ دا جێگەی نابێتەوە.
بینەر دەیەوێ بۆ وروژاندن، دەرهێنەر دەسەڵاتی هونەری خۆی بەكار بێنێ، بیسەلمێنێ چۆن بەكامێراو موزیك و سیناریۆی كاریگەر بینەر لەخۆی ڕازی دەكات، هەر لادانێك لەو چوارچیوەیە بەدەست درێژی دەزانێ بۆ سەر عەقلو مەزاج و دەروونی.
ئەو درامایانەی لەژێر دەسەڵاتێكی لاوازی هونەری دا فشارێكی لەخۆیان گەورەتریان دەخرێتە سەرو ناچار بەتێپەڕاندن دەكرێن، لەبری ئەوەی ڕووداوەكان لەخۆیان جوانتر بكەن، ڕووداوەكان لەخۆیان ناشیرینتر دەكەن .
دیمەنەكانی شەڕو هاوسەنگی دراما
دەرهێنەر كۆمەڵێ دیمەنی شەڕو موقاوەمەی پێشمەرگەی نیشان داوە، بەسوود وەرگرتن لە ستافێكی شارەزاو پسپۆر لەبواری سەربازی و تەقینەوەو تەكنیكی دروست كردنی دیمەنی شەڕەكان،
لەمەدا ڕوویەكی كارامەی جوانی نیشان داوە، بەڵام شەڕەكانیش تەنیا تەق و تۆق و تەقینەوەو كوشتن و بڕین نیە، ئەوانیش پێویستیان بە سیناریۆ هەیەو لەناو ئەو شەڕانەدا دەبێت چیرۆكی جوان جوانی مرۆیی و ئازایەتی و مەردایەتی دەر بكەون.
دروست كردنی دیمەنی شەڕ لەدراما مێژوویی و سیاسیەكاندا جێگەی خۆیان دەكەنەوە، ئەگەر بە نەخشەو دیزاینێكی هونەریی و ستراتیژیەتێكی تۆكمە دابڕێژرێت و زۆر لەسەر یەك دووبارە نەبنەوە، كە چاو لەبینینیان بێزار بێت و كوالیتی هونەریی و ئامانجە بنەڕەتیەكانی ئەو شەڕانە لەدەست بدەن.
من بەدرێژایی بەشی دووەم و لەئەلقەی 21 دیمەنی گەڕانەوەی پێشمەگە بریندارەكانم بینی، لە تیمارخانەیەك كە ئافرەتە ئاوارەكان كاری تیماركردنی پێشمەرگە بریندارەكانیان دەكرد، بینیم چۆن ڕەیحان دەستی برینداری (بارزان) ی ئەڤینداری خۆی دەكرد، كەچی دایكە دڵ ڕەقەكەی كاتێ ئەو دیمەنەی نێوان (ڕەیحان) و (بارزان) ی كوڕی دەبینێ، لەڕق ڕادەچێ و برین پێچەكەی هەڵدەپچڕێنێ.
یان دیمەنی (بارزان) كاتێ لەناو ئاگربارانی شەڕدا، دەسرۆكی ڕەیحانی ئەڤینداری دەردێنێ و سێبووری خۆی پێ دەداتەوەو تێنوویەتی دڵی پێ دادەمركێنێ.
ئەو دیمەنە تایبەتیانەی ناو شەڕەكان كە بینەر لەكەش و هەوای شەڕەكان دەردێنێ و چیرۆكێكی بچووكت پیشان دەدەن كە لەو كاتەدا لەشەڕەكان گەورەتر دەردەكەون، لەو زنجیرەیەدا زۆر بە دەگمەنن، یان بوونیان نیە.
ئەفسەرەكان دەبنە پاڵەوان
بەڵام لەشەڕێكی تردا، كاتێ پێشمەرگەی ناوشارو رێك خستنەكانی تەڵە بۆ كاروانی ئۆتۆمبیل و پیادەی سەربازانی ڕژێم دادەنێنەوە، كۆمەڵێ لەئافرەتان بەشداری تەڵە نانەوەكە دەكەن، ئەفسەرەكە لەدەستیان ڕادەكا، پێشمەرگەو ژنەكان بەدوایدا ڕادەكەن (ئێستاش نەمزانی ئەو كۆمەڵە ژنە بۆ خۆیان و دەمانچەیەك لەگەڵ پێشمەرگەكان بەئۆتۆمبیل بەدوای ئەفسەرەكە كەوتبون.
كاتێ ڕوو بەڕوو بوونەوەكە ڕوو دەدات، دەرهێنەر ئەفسەرەكە دەكاتە پاڵەوانێك و هەر هەموویان بریندارو قات و قڕ دەكات، تا لەكۆتاییدا كوێرە گوللەیەك بەر ئەفسەرەكە دەكەوێت و زۆر قارەمانانە لەناو ئەو هەموو پیشمەگە بەزیوە دەكوژرێت.
لەشەڕێكی تریشدا كاتێ رائید (عیماد) بەئۆتۆمبیلەكەی بەسەر كەمینێكی پێشمەرگە بەخۆی و تەنیا دەمانچەیەك تێدەپەڕێ، بەچوار پێشمەگە تەقەی لێ دەكەن، دوای شەڕێكی سەخت، هەرچی دەسەڵاتیان هەبوو بەكاریان هێنا، ئینجا توانیان ئەفسەرەكە بكوژن.
لەو دوو شەڕە دەرهێنەر پێشمەرگە زۆر بەلاوازی نیشان دەداو ئەفسەرەكانیش ئەگەرچی لەئەنجامی شەڕەكان كوژران، بەڵام وەك پاڵەوان دەركەوتن .
ئەمەش ئەو شەڕەیە كە ئامانجە ڕاستەقینەكەی لە دەست دەدات.
ململانێ ی درامی و دروست بوونی گرێ چنی لەئادیابین دا
بەدرێژایی بەشی دووەم هەستم بەبوونی هیچ گرێ چنیەكی درامی نەكرد بموەستێنێ و خەیاڵم لەگەڵ خۆیدا بەرێت بۆ چاوەڕوانی لەئاكامەكەی، تا لەئەلقەی 21 بۆ یەكەم جار ڕوو بەڕووی ئەو گرێ چنیە درامیە بوومەوە.
گرێ چنی لەدرامادا چوار كاریگەری سەرەكی هەیە، كە پەیوەستە بەگەشە سەندنی ڕۆحی دراماكە لە ڕووی:
1.ریتمی دراما بەرز دەكاتەوە و گەشە بەململانێ ی نێو دراماكە دەدا.
2.توخمی چێژ لەدرامادا دروست دەكات و بینەر ناچار بەوروژاندن دەكات.
3.زێتر ئاشنا بەكاراكتەرەكانت دەكات، بەتایبەت لەلایەنە سایكۆلۆژییەكەوە.
4.تێكەڵاو بوون و خۆ بەستنەوەی بینەرو هۆگر بوونی بەڕووداوەكانی نێو دراما پتر دەكات.
لەئەلقەكانی بیست بەرەو سەر، هەستم كرد ریتمی دراماكە و ئاراستەكانی گۆڕانكاری بەسەردا هات، وای كرد هەست بەتام و چێژێكی تر بكەم.
بینیم كێشە كۆمەڵایەتیەكان ئاوێزانی كێشە سیاسیەكان دەكرێن، یان هەردوكیان بەیەكەوە بەڕێوە دەچن.
تەنانەت دیالۆگ و زمانی كاراكتەرەكانیش هەمان گۆڕانكارییان بەسەردا دێت و بینەر گوێ بیستی كۆمەڵێ بابەتی واقیعی دەبێتەوە، كە ڕاستگۆیانە لەدەمی كاراكتەرەكانەوە گوێ بیستیان دەبێت.
ئەم كورتە چیرۆكانەی ئەشق لەناو جەرگی ڕووداوە سیاسیەكاندا، جوانییەك بەبابەتی گشتی دراماكە دەبەخشی، وێڕای دەرچوونی بینەر لەئەتمۆسفیری شەڕو هەواڵەكانی شەڕ لەكەش و هەوای چیاكان و ئەشكەنجەو ئازاری ئاوارەیی، هەناسەیەكی ئارامی بەبینەر دەبەخشی.
لەهەمان كاتدا ریتمی دراماكە بەرز دەكاتەوە و بینەر ڕوو بەڕووی ئەو گرێ چنیە دەكاتەوە كە لەدراماكەدا چاوەڕوانی دەكرد.
گرنگترین ئەو گرێ چنیانە:
- گرێ چنی پێداگری دایكی بارزان و سووڕ بوونی بارزان لەسەر بەیەك بوونیان لەگەڵ ڕەیحان
2.گرێ چنی ململانێ ی بارزان و ئومێد كە گەیشتۆتە تۆپ، لەسەر ڕەیحان و چاوەڕوانی تەقینەوەی ئەو ململانێیە.
لەگەڵ ئەو گۆڕانكاریانەی لەو ئەلقەوە دروست بوون، هەستت بەگۆڕینی فۆرمی دراماكەش دەكرد، بەشێوەیەك ئاواتی ئەوە بخوازی، بڕی ڕووبەری ئەو فۆرمە تێكەڵاوەی نێوان سیاسەت و كۆمەڵایەتی زێتر بووایە، لەفۆرمی تەنیا سیاسەت و كۆبوونەوە سواوەكانی سیاسەت و خیتابی سیاسی، كە زۆرێك لەپانتایی دراماكەی داگیر كردبوو.
لەپەراوێزی ئەو ڕووداوانەی دوایی، كۆمەڵێ گرێ ی دیكەی لاوەكی دروست بوو، لەوانە زێدە كردنی دیمەنەكانی خۆشەویستی و سۆزداری نێو كاراكتەرەكاندا لەوانە
ئەڤینداری ساڵح و ئەفسانە ـ كە سەرەتاكانی لەمنداڵیەوە دەستی پێكردبوو، بەڵام دواتر خۆشەویستی تاك لایەنانەی سەلواش بوو بەپارچەیەكی دیكەی ململانێی نێوان ئەفسانەو سەلوا، بەڵام بەریتمێكی لەسەرخۆ.
تراژیدیاكانی ئادیابین
ڕاستە كە ژیانی كورد بەگشتی زنجیرەیەك مەرگەساتی جەرگ بڕە، ئازارەكانیان لە بن نایە، بەڵام ئەركی دراما ئەوە نیە برینەكان قوڵتر بكاتەوە، بینەر نغرۆی خەم و خەفەت و چۆك شكان بكاتەوە، بەڵكو لە سەختترین حاڵەتەكانی بێ ئومێدی، پانتاییەك بۆ هیواو گەڕانەوەی ورە بەجێ بێڵێ.
بۆیە ڕەفتار كردن لەگەڵ تراژیدیا پێویستی بەهوشیارییەكی زۆر هەیە، ناكرێن بینەر لەئەنجامدا دووچاری ڕمان و ڕوخانی دەروونی بێتەوە، بەڵكو نیشاندانی دیمەنە تراژیدیەكان بكات بەفاكتەرێك بۆ تێگەیشتنی بینەر لەخەبات و قوربانی دانی گەلێك لەپێناو ئازادی دا.
بۆیە گرنگە دەرهێنەر لەتراژیدیادا هاوسەنگیەك دروست بكات لەنێوان ئازارەكانی گەلێك و ئیرادەو هێز، نەك ئەوەندە بەڕووتی نمایش بكرێت چ چێژو عیبرەتێكی تێدا بێت لەگەڵ خۆیدا ڕایماڵێ .
لەئەلقەی كۆتایی دا كۆمەڵێ ڕووداوی تراژیدی بەیەكەوە كۆ دەبنەوە، لەوانە:
(لەیلا) كە لەزیندانەكانی ڕژێم لەژێر تەعزیب ئەقڵی لەدەست دەدا.
سەرنانەوەی عەزیز لە ئاوارەیی و ناشتنی.
هاواری (ئادەم) بۆ دایكە لەسێدارە دراوەكەی.
ماڵئاوایی (شێخ فەتاح) لەكۆڕەوەكەدا.
شەهید بوونی دوو كوڕی ئایشێ بەیەكەوە.
دەرهێنەر لەگەڵ نمایشی هەموو ئەو دیمەنە تراژیدِیانە كاتێ ریتمی دراماكەی بەرز كردەوە كە (بارزان) ئازارە دەروونیەكانی لەشكستی گەورەی نسكۆ دەخاتە ڕوو، تفەنگەكەی بەشاخێك دەشكێنێ و هاواردەكا:
دەتانەوێ كەڕامەتمان ببەن ؟
هەموو تشتەكان ئا، بەس كەڕامەتمان نا.
( بە دەنگی بەرز بەسەر (ئادەم)ی هاوڕێ ی هاوار دەكا :پێم برێ ئەوە درۆیە ڕاستی نیە،
بەخەبەرم بینەوە برێ خەونە.
ئەم دیمەنە لەتراژیدیای كەسەكانۆ دەرچوو، بوو بەكارەساتی هەمووان، ڕمانی شۆڕشێك بوو هەموو كورد ئومێدی پێ بەستبوو، جگە لەچەمكە نەتەوەییەكەی، فریاد رەسی هەموو ئەو تراژیدیا تاڵانە بوو كە لە دوا دیمەنەكانی دراماكە بەسەر یەكدا كەڵەكە ببوون.
حەیدەر عەبدولرٍەحمان
