لە ستایشی (گەمژەیی)دا.. عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا
گوتەیەكی (ڤیتگنشتاین لە تراكتۆس)دا هەیە، دەڵێت: (ئەگەر هەندیجار مرۆڤ كاری گەمژانە نەكات، ژیری دەرناكەوێت.) بۆ ئەوەی لەو گوتارەدا ڕێكارەكانی چەمكی (یەكسانبوون، لەنێوان “گەمژەیی و ژیری” وەك دوو پێكهاتەی بیركردنەوەی مرۆیی) تێپەڕێنم، دەڵێم: كاری (گەمژەیی) خوازەی (ژیرییە)!. واتە لە ستایشی گەمژەییدا كۆی ئەو فەزا ئازاد و كراوەیەی كە لە مێشكی مرۆڤدا وەك خوازەی گەمژەیی دەمێنێتەوە، لەلایەك زمان بە درۆ دەخاتەوە، لەلایەكی دیكە ڕاستی لە زماندا دەبینێتەوە… لەسەر ئەو بنەمایەش هیچ مرۆڤێک لە گەمژەیی بێبەری نییە! كەواتە ئایا جیهانەکەمان لە ژیری و گەمژەیی كۆپی كراوە؟!.
لێكدانەوەی (هیچ مرۆڤێک لە گەمژەیی بێبەری نییە) بۆ خوێنەر بەجێدەهێڵم، بەڵام بۆ (گەمژەیی وەك لۆژیک) پەنا بۆ كتێبی (تراكتاتۆس- بەندی 5 و 6)دا دەبەم، كە دەڵێ: پرسیارە لۆژیکییەكان تەنها بە دیار بەدەستهێنانی ڕاستییەكی دیاریکراوەوە نامێننەوە، بەڵكە دەبێ بەرانبەر بە ڕاستییەکانی جیهانی دەرەکی، بە تەواوی بێلایەن بن، چوونكە بەپێی (كات) ڕاستی سنوورە لۆژیکیەکان تێدەپەڕێنێ! بەو مانایەش ژیری مەحکوم نییە بەوەی كۆی زانیارییەكان لەبارەی جیهانەوە لەخۆ بگرێت، بەڵکە پێویستە گەمژیش فەرامۆش نەكات… ئەرکی گەمژەییش ئەوە نییە، کە ڕاستییەکان ڕەتبکاتەوە؛ بەڵكە دەبێ گەمژەیی خۆیشی بەهەند بزانێت!
كەواتە لەژێر خێوەتی مرۆڤ بوونەوەرێکی سەیرە و ڕاست دانیشتووە! هەندێجار گەمژەیی، خراپ بەکارهێنانی ڕاستی، لە دەربڕینی ژیرییدا كۆدەكاتەوە… هەندێجار ڕاستی، كۆكراوەی پارچە شكاوەكانی گەمژەیی و ژیرییە… هەندێجار جەوهەری واقیع، ڕێکخستنی گەمژەیی و ژیرییە… بەو مانایانە ڕێزبەندی گەمژەیی و ژیری لە ناڕوونترین ڕاستی و ڕوونترین ڕاستیدا دەرناكەوێت؛ بەڵكە پێویستی بە بوونی ئەزموونگەریی مرۆیی و واقیعبینییەوە هەیە… ناشێ لە یەكێك لەڕێكارەكانی چەمكی (كۆ) و (كەم)دا کورت بکرێتەوە! چوونكە مەتەڵی بەکارهێنانی ڕۆژانە (زمان و کردار)ە… بۆیە لەو گوتارەدا بۆ تێگەیشتن لە خودی ڕاستی و درۆ ڕێكاری (بەس)ە و (پێویست)ە، یان چەمكی (دەكاتە) دەنووسمەوە! بەمجۆرە دەتوانم بڵێم (گەمژەیی وەك زمان) دەكاتە (ژیری وەك كردار).
فەیلەسووفی بەناوبانگی ئەڵمانی (ئارسەر شۆپنهاوەر) لە کتێبی (حیکمەتی ژیان- وەرگێڕانی، ئارام ئەمین شوانی- چاپی دووەم، لە بڵاوکراوەکانی کتێبخانەی فێربوون، 2019)دا ڕەشبینی بە سیمایەکی باش دادەنێت… (ئیرادە، باوەڕ بەخۆبوون، ئایین، دەوڵەت) بەرز دەنرخێنێت… ئەگەرچی مرۆڤیش شایستەی هەڵەکردنە، بەڵام ئەو پێیوایە (مرۆڤ تا زیاتر بزانێت، گرفتەکانی زیاتر دەبن؛ گەمژەیی پشوویەکی ساختە بە مرۆڤ دەبەخشێت.)…
لێرە لە خوێندنەوەی دەستەواژەی (گەمژەیی، وەك پشووی ساختە)دا ناڵێم گەمژەیی مرۆڤ شتێکی ڕێژەییە و دیاردەیەکی ئاڵۆزە و ڕەگی لە هەست و سۆزدایە… بەڵكە دەمەوێ (حەسانەوەی عەقڵی مرۆڤ بەشێوەیەكی ساختە) لە (زێدە هەڵەکردن)دا هەڵگرمەوە و وەك یەکێک لە مەتەڵە باڵاكانی گەمژەیی دابنێم؛ بۆ پشتڕاستكردنەوەی مەتەڵە باڵاكەی گەمژەیی لە زێدە هەڵەكردنەوە بۆ پشوودانی ساختەی عەقڵ؛ هەوڵدەدەم قسەكەی (سوكرات) بیر بخەمەوە، كە دەڵێت: (تەنها شتێک کە دەیزانم، ئەوەیە کە هیچ نازانم.) كەواتە لە گەمژەییدا تاریکییەک هەیە؛ دەشێ پرسیاری سوكرات لەو تاریكییە ئەوەبێ، ئایا گەمژەیی، بەشە گەورەكەی زانینە یان نەزانی؟! پرسیاری ئەو خوێندنەوەیەش ئەوەیە، ئایا قسەكەی سوكرات گەمژەناسییە یان ژیریناسی؟!.
گەمژەیی شاعیرانە، نیشتەجێی ژیرییە
لە خواركردنەوەی ئەو سەبتایتلە (زمان- هایدگەری)یەدا، دەمەوێ بڵێم گەمژەیی (وەك زمان) دەتوانێ گوزارشت لە خۆی و شتەكان بكات، ئەزموونەكانی خۆی و ئەزموونەكانی ئەویدیكەی ژیری وەك كردار دەربخات و جیاوازییەكانیش شاعیرانە زەق بكاتەوە… واتە گەمژەیی هەر مرۆڤ كەشف ناكات، بەڵكە واقیعبینیش دەگەیەنێت؛ لەلایەك دەبێتە ئەو (تاریكی/ ڕۆناكی)یەی كە دەوری ژیری دەدات، لەلایەكی دیكە جیاوازییە زۆر ئاڵۆز و گشتییەكانی ڕادەستی ڕاستی دەكاتەوە.
كەواتە دەتوانین بڵێین گەمژەیی پارێزەری ژیرییە؛ بۆیە لە دەركەوتنی گەمژەییدا هەرگیز (بوێری) و (ئازادی) هەست بە غەریبی ناكەن؛ چوونكە گەمژەیی لە گفتوگۆكردندا تەبایی لەبیر نییە، بەڵكە دەبێتە ڕووداوی گفتوگۆكە… بەو مانایەش تا گەمژەیی بە ئاگا نێتەوە، ماڵی ژیری بێ پاسەوانە! بەو مانایەش خۆ گۆڕینی گەمژەیی ساختە نییە، دەمامك نییە، ناسینەوەی بوێری و ئازادییە… كەواتە گەمژەیی دەبێتە شتێك- بۆ ژیری لەپێناو داهێنان! دەبێتە شتێك- بۆ دەركەوتن لەنێو جیهاندا (دازاین)…
لەو گفتوگۆیەدا، گەمژەیی شتێك لەدەرەوەی ژیری نییە، بوونی گەمژەیی بەردەوام ژیری دەخاتە سەر خۆ و خۆدەرخستن لەلایەك و جیاوازی و خەیاڵی داهێنانە لەلایەكی دیكەوە… وەك چۆن ژیری لە ئامادەیی گەمژەییدا ئامادەیە؛ بە هەمان شێوە گەمژەیی لە ئامادەیی ژیرییدا ئامادەیە! كەواتە ژیری و گەمژەیی وەك باوە (دژ بوون)ی گفتوگۆ نیین، بەڵكە (یەك بوون)ی گفتوگۆن… ئەوە مانای ئەوە نییە، هەرگیز ئەو دووانە لێكدژ ناوەستنەوە، بەڵكە كاتێك لێكدژی ڕوو دەدات، كە لە یەكتری دووردەكەونەوە، كە یەكتری دەشارنەوە، كە وەك گفتوگۆ بوونیان نامێنێت…
لێرەدا بە پێچەوانەی بیركردنەوەی باوی كۆمەڵگا، گەمژەیی (شتێك دەگەیەنێت) كە برەو بە تێگەیشتنێكی جیاواز دەدات! جیاوازی بنەما و تایبەتمەندی یەكتر قبووڵكردن و پێشمەرجی بوێری و ئازادییە؛ جیاوازی پانتاییەكە بۆ دەركەوتنی خۆشەویستی، هەموو ئەوانەش ئەگەرەكانی گەمژەیی ڕابەرایەتیان دەكات و پێش ژیری دەكەوێت… بەڵام تێگەیشتن لەو شتەی كە دەگات، زێدە گەمژەیی مەیسەری ناكات، وەك چۆن زێدە ژیریی ناخاتەوە، بەڵكە ئازادی و بوێری و خۆشەویستییە.
مرۆڤ لەنێوان ئازادی و خۆشەویستییدا
گەمژەیی، ژیری لەخۆیدا ون دەکات، تاکوو ئازادی پراکتیزە بکات! ژیری لە دەرەوەی خۆی چەمكی خۆشەویستی تەرجەمە دەكاتەوە، تاکوو مانایەكی لۆژیكی بە ئازادی ببەخشێت… كەواتە لەنێوان ئازادی و خۆشەویستی، هەمیشە گەمژەیی و ژیری وەستاون؛ لەنێوان گەمژەیی و ئازادیدا مرۆڤ هەیە؛ یان وەك “کارل گۆستاڤ یۆنگ” دەڵێت (ئەوەی سەیری دەرەوە دەکات خەو دەبینێت، و ئەوەی سەیری ناوەوەی خۆی دەکات بە ئاگا دێتەوە.) بەڵام لەنێوان ژیری و خۆشەویستیدا لۆژیك كارەكان ڕاییدەكات… مرۆڤ بەردەوام خەو دەبینێ و بە ئاگا دێتەوە… مرۆڤ هەمیشە بەدوای خەونەكانی خۆیدا دەگەڕێت…
كەواتە ژیری و گەمژەیی (پێویستی)یەکی بوونگەراییە و هەموو کەسێک دەگرێتەوە؛ ئەگەرچی (بەس) نییە! چوونكە پێکەوەبوونی گەمژەیی و ژیری هەندێکجار کاردانەوەی چاوەڕواننەکراو دەخەنەوە، واتە کە گەمژەیی شاراوەیە، ئەوە لە (دەرەوە) ژیری ئاشکرا دەبێت؛ بەڵام كە ژیری شاراوەیە، ئەوە گەمژەیی (ناوەوە) قسان دەكات.
هەمیشە دەبێ خۆشەویستی وەك (كردەی كەوتن) دووبارە بكەینەوە، لەو دووبارەكردنەوەیەش ئەنجامی جیاواز بەدەست بھێنین! لە كردەی خۆشەویستی وەك كەوتن ژیری شاراوەیە و گەمژەیی ئاشكرا… بەڵام ئەگەر ئازادی بە هەستی ناوەوە و بیركردنەوەوە پەیوەست بكەین، ئەوە گەمژەیی شاراوەیە و ژیری قسە دەكات! كەواتە مرۆڤ گەمژەیە لەو كاتەوەی دەیەوێت خۆی وەك ژیر بنوێنێ.
پێکەوەبوونی گەمژەیی و ژیری
كاری گەمژەیی خوازەی ژیرییە؛ ئەوەش بەو مانایەیە، كە خەونی ژیری خەیاڵی گەمژەییە، یان گەمژەیی پێکهاتەی زمانێکی هێماییە و قووڵی ناخی مرۆڤ، یان یارییە زمانییەكانی ناوەوەی مرۆڤ ئاشکرا دەكات! لەنێوان فریودانی زمان و كردەی عەقڵی وەك خوازەی گەمژەیی؛ لەنێوان تاک و کۆی ئەزموونی مرۆییدا؛ نموونەی وردی لێکدانەوەی ژیری و گەمژەیی بە هەردوو ڕووەكەی دەخەینەڕوو: یەكەم، بە ڕوونکردنەوەی ئاڵۆزییەکانی ژیری وەك ناسنامەی ژیری! دووەم، بە ئاراستە جیاوازەکانی ئازادی وەك ئازادی؛ یان وەک هێڵی موگناتیسی کە نابینرێت، بەڵام دەشێ کاریگەرییان ئاشکرا بکرێت… هێڵە نەبینراوە موگناتیسییەكان وەك چۆن ناهۆشیاریی وەک پێکهاتەیەکی زیندوو دەردەخەن، کە کاریگەری لەسەر هۆشیاری هەیە، بەهەمان شێوە هۆشیارییە مرۆییەكانیش، ناهۆشیارییەكانی ناخ دەشارنەوە، كە وەک پێکهاتەیەکی زیندوو کاریگەرییان لەسەر داهێنان جێدەمێنێ.
كەواتە پەیوەندی نزیكی نێوان (نەخۆشی و گەمژەیی) تەنها لە ئەندامێكی تووشبوو دەرناكەوێت، بەڵكە قەوارەیەكی تەواوەتییە، كە ژیری وەك ئەزموونێكی بوونگەرایی تێیدا دەژی؛ هەر بەو مانایەش ژیری بانگی پزیشكەكان دەكات، كە بۆ گەمژەیی لایەنی ئەندامی تێپەڕێنن و لایەنی دەروونی و ڕۆحی بگرنەبەر… بەڵام گەمژەیی ڕوو لە لۆژیكی پزیشكان وەردەگێڕێ و ڕوو لە بیرمەند و ئەدیب و هونەرمەندان دەكات، كە هەڵسوكەوتی مرۆیی تەنها بە بنەماكانی ژیری و ئاگایی ڕاگەیاندراو لێك نەدەنەوە، بەڵكە پاڵنەرە شاراوەكانی گەمژەیی و نائاگایی لەبەرچاو بگرن…
لێرەوە پرسیاری ژیری بەر پرسیاری گەمژەیی دەكەوێت، پرسیاری خۆشەویستی بەر ئازادی، پرسیاری زانستی بەر ئەدەبی… و هەموو ئەوانەش لە پرسی (مرۆڤ تا چەند ئازادە؟) یەكتر تەواو دەكەن… لەوێشەوە ئەگەری ئەوە دەخەنەڕوو کە (شیکردنەوەی خۆشەویستی و قبووڵكردنی جیاوازی) ببێتە ئامرازێک بۆ ڕزگارکردنی مرۆڤ لە زاڵبوونی هۆکارە شاراوە و ناشاراوەكان… بۆ ئەوەی مەتەڵی زمان ڕابەرایەتی فەزا ئازاد و كراوەكانی كرداری عەقڵی بكات.
5/9/2025 هەولێر
