تبت و كورد، مێژووی بەراوردكاریی سەركوتكردن.. ئاگری قادر*

سەرەڕای مەودای جوگرافیای بەرفراوانی نێوان تبت و كوردستان، ڕێڕەوی مێژوویی هەردوو گەل، شێوازە قووڵە بەراوردكراوەكانی كۆنترۆڵكردنی دەوڵەت، سەركوتكردن و بەرخۆدان. ئەم لێكچوونانە بەڕێكەوت نین؛ ئەوان لە چۆنێتی مامەڵەكردنی دەوڵەتە ناوەندییە مۆدێرنەكان لەگەڵ ناوچە جیاوازەكانی كولتووری، جەختكەرەوەی سیاسی و ناوچە گرنگەكانی خاكیدا سەرهەڵدەدەن،یەكخستنی بە زۆر و پرسی شەرعیەت،تبت لە كۆماری گەلی چین لە سەرەتای ساڵانی ١٩٥٠دا هاوتەریبە لەگەڵ یەكخستنی ناوچە كوردییەكان لە دەوڵەتە مۆدێرنەكانی عێراق، توركیا، ئێران و سوریا دوای داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. لە هەردوو حاڵەتەكەدا، دەسەڵاتی دەوڵەت لە ڕێگەی هێزی سەربازی و چوارچێوەی یاساییەوە سەپێندرا كە ئیدیعای شەرعییەت دەكرد بەبێ ڕەزامەندی مانادار لەلایەن هەردوو گەلەوە،هەروەك چۆن پەكین یەكگرتنی تبت وەك “ڕزگارییەكی ئارام” لە چوارچێوەیەكدا دادەنێت، حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كۆنترۆڵی خۆیان بەسەر كوردستاندا ڕەواي پێدا وەك پێویستى بۆ یەكێتی نەتەوەیی و یەكپارچەیی خاك. لە هەردوو باردا، ناكۆكی وەك جیابوونەوە یان خیانەت پێناسەكرایەوە.

دەربەدەری وەك ستراتیژییەكی سیاسی

دەربەدەریی “دالای لاما” دوای ڕاپەڕینی لاسا لە ساڵی ١٩٥٩دا ئاوێنەیەكی ئاوارەیی زۆرەملێ و دەربەدەری سەركردە سیاسی و ڕۆشنبیران و چالاكوانانی سیاسیی كوردە بە درێژایی سەدەی بیستەم،دەربەدەری لە هەردوو حاڵەتەكەدا دوو مەبەستی هەبوو: لابردنی سەركردایەتی هێمادار لە نیشتمان و لاوازكردنی بەرخۆدانی ڕێكخراو. بەڵام دەربەدەریش هەردوو هۆكارەكەی بە نێودەوڵەتی كرد، گۆڕینی بۆ پرسی مافی مرۆڤی جیهانی نەك تەنیا بابەتی ناوخۆیی،چین ناوچەی ئۆتۆنۆمی تبت وەك بەڵگەیەك بۆ خۆبەڕێوەبەری دەخاتە ڕوو، هەروەك چۆن دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە مێژوودا ئۆتۆنۆمی سنووردار یان هێمایان بۆ ناوچە كوردییەكان بەرەوپێش برد. بەڵام لە پراكتیكدا، سەربەخۆیی لە هەردوو حاڵەتەكەدا بە خیانەت پێناسەكراوە،پێش ساڵی 1991، ئۆتۆنۆمی بەڵێندراو بە كوردەكانی عێراق بە شێوەیەكی سیستماتیكی لەلایەن بەغداوە تێكدرا، كە لە هەڵمەتی سەربازیدا گەیشتە لوتكە بە هەمان شێوە، سەربەخۆیی تبت لەلایەن پارتی كۆمۆنیستی چینەوە پێناسە كراوە، كە دەسەڵاتی ڕاستەقینە بە ناوەندگیری دەمێنێتەوە و ناكۆكییەكان بە تاوان دەزانرێت. ئەم مۆدێلانە سەربەخۆیی نەك وەك مافێك ئاشكرا دەكەن، بەڵكو وەك ئامرازێكی كارگێڕی بۆ كۆنترۆڵكردن،هەڵمەتی ئەنفال لە كۆتایی هەشتاكان وەك یەكێك لە توندڕەوترین نموونەكانی سزای بەكۆمەڵ دژی گەلی كورد – لەسێدارەدانی بەكۆمەڵ، لەناوبردنی گوندەكان، دیپۆرتكردنەوەی زۆرەملێ و چەكی كیمیایی. لە كاتێكدا ئەزموونی تبت شەڕی كیمیایی تێدا نەبووە، بەڵام لۆژیكی سزای بەكۆمەڵ بەراورد دەكرێت،لە تبت، تەواوی كۆمەڵگا تووشی چاودێری، ڕاگرتنی بەكۆمەڵ، دووبارە پەروەردەكردنی ئایدیۆلۆژی و داڕشتنەوەی دیمۆگرافی دەبن. لە هەردوو حاڵەتەكەدا، وەڵامی دەوڵەت كۆمەڵگا بەگشتی دەكاتە ئامانج نەك تاوانبارانی تاكەكەسی، بە ئامانجی هەڵوەشاندنەوەی یەكگرتوویی كۆمەڵایەتی و سەركوتكردنی ناسنامەی بەكۆمەڵ،سەركوتكردنی زمانی كورد لە پەروەردە، كارگێڕی و ژیانی گشتیدا، هاوتەریبێكی ڕوون لە سیاسەتەكانی كاریگەری لەسەر فێركاری زمانی تبتییەكان دەبینێتەوە. لە هەردوو حاڵەتەكەدا زمانەكانی دەوڵەتی باڵادەست وەك ئامرازی یەكگرتن و كۆنترۆڵكردن سەپێندرا،ئەم سیاسەتانە وەك ڕێوشوێنی مۆدێرنكردن یان یەكخستنەوە ، بەڵام بۆ كورد و تبتییەكان وەك هەڕەشەی بوونگەرایی ئەزموون كرا- هەوڵدان بۆ بڕینی گواستنەوەی نێوان نەوەكانی كولتوور، مێژوو و ناسنامە،هەردوو تبت و كوردستان شوێنی پڕۆژەكانی گەشەپێدانی وەك بەڵگەیەك بۆ خێرخوازی دەوڵەت پێشكەش كراون. ژێرخانی و پڕۆژەكانی وزە و فراوانكردنی شارەكان بۆ پڕۆژەكردنی دەسەڵات و دووبارە داڕشتنەوەی دیمۆگرافیای شارەكان بەكارهێنران
بۆ كورد، گەشەپێدانی نەوت زۆرجار سوود بە حكومەتە ناوەندییەكان دەگەیەنێت لە هەمان كاتدا كۆمەڵگا ناوخۆییەكانیان بۆ ئاوارە دەكرد. بۆ تبتییەكان، گەشەپێدان زۆرجار لایەنگری كۆچی “هان” و بەرژەوەندییەكانی دەوڵەت بووە. لە هەردوو حاڵەتەكەدا پێشكەوتنی ئابووری نەیتوانی قەرەبووی دەركردنێكی سیاسی و پەراوێزخستنی كولتووری بكاتەوە،مێژووە بەراوردكارییەكانی تبت و كوردستان نیشان دەدەن كە سەركوتكردن و دەربەدەری و ئۆتۆنۆمی بەڕێوەبەردراو ناڕەزایەتییە سیاسییەكان چارەسەر ناكەن- ئەزموونی كوردی نیشان دەدات كە سەقامگیرییەكی بەردەوام تەنیا كاتێك سەرهەڵدەدات كە دانپێدانانی سیاسی، مافە كولتوورییەكان و خۆبەڕێوەبەریی مانادار جێبەجێ بكرێت،بۆ تبت، دۆسیەی كوردی وانەیەكە: پەرەپێدان بەبێ كەرامەت، و سەربەخۆیی بەبێ دەسەڵات، ناتوانێت جێگەی گفتوگۆ و ڕەزامەندی ڕاستەقینە بگرێتەوە،تبت و كوردستان بە ئایدۆلۆژیا و جوگرافیا بەیەكەوە نین، بەڵكو بە ئەزموونی مێژوویی بەیەكەوە گرێدراون. هەردوو گەل بەرگەی یەكگرتنی زۆرەملێیان گرتووە، دەربەدەری سەركردایەتی، و سزای بەكۆمەڵ. بۆ كوردەكان، تبت بیرهێنانەوەی ڕابردووی خۆیانە؛ بۆ تبتییەكان، كوردستان وەك بەڵگەیەك وەستاوە كە بەرخۆدان و یادەوەری و ناسنامە دەتوانێت تەنانەت توندترین هەڵمەتەكانی سڕینەوەش بژین.

• خوێندكاری دكتۆرا لە یاسای ژینگەیی نێودەوڵەتی،زانكۆی نیشتمانی تایوان

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.