بینای هونەری چیرۆك (بینای كارەكتەر) … محەمەد سەرابی
یەكێك لە بینا بنەڕەتی و گرنگەكانی هەر دەقێكی گێڕانەوەیی، وەكو چیرۆك، كارەكتەرە. پێش سەرهەڵدانی چیرۆك بەم فۆڕمە نوێیەی کە ئێستای هەیە، هەر لە كۆنەوە شیعری شانۆگەری هەبووەو یەكێك لە ڕەگەزەكانی ئەم ژانرەیش كارەكتەر بووە. هەر بۆیە پێش ئەوەی باسی ئەم بینایە بكەین لە چیرۆكی نوێی ئەدەبی میللەتاندا، گرنگە تێڕوانی (ئەرستۆ) وەربگرین كاتێك لە (هونەری شیعر)ەكەیدا باس لە بنیاتی تراجیدیا دەكات، لەناویشیاندا بینای كارەكتەر.
(ئەرستۆ ٣٢٢ – ٣٨٤ پ.ز) دەڵێت:”تراجیدیا لاسییكردنەوەی كردەوەیەو كردەوەش چەند كەسێكی دەوێت بۆ ئەوەی جێبەجێیبكەن، ئەو كەسانەش بێگومان هەندێك سیمای تایبەتییان لە هزرو كەسێتیدا هەیە، هەر ئەم دوو ڕەگەزەش جۆری كردەوەكە دیاریدەكەن. ئەمە وامان لێدەكات بڵێین هۆی ئەم كردەوانە دوو شتن؛ (هزرو كەسێتی)، ئەم دوو شتەش دەبنە مایەی سەركەوتن، یان تێكشكاندی هەر كەسێك”.١ وەك لە تێروانینی ئەرستۆدا دەیبینین، ئەوەی جەوهەری كاری تراجیدیایە ڕووداوەو كارەكتەریش وەكو وەسیلەیەك ئەركی وەرگێڕانی ئەو ڕووداوەی هەیە.
واتە كارەكتەر وەكو سێبەرێك بە شوێن ڕوداودا دەردەكەوێت، نەك خۆی لە خۆیدا مەبەستی سەرەكی بێت. ئەوەی زۆر گرنگەو پەیوەست بە كارەكتەرەوە (ئەرستۆ) باسی لێوەكردووە، هزرو كەسێتی كارەكتەرەكانن كە هەیانە. بێگومان ئەم خاڵە یەكێكە لە خاڵە گرنگەكان، كە هەموو قۆناغێك دەبــڕێت و تەنانەت بۆ ئێستایـش، بۆ بنیاتنانــانی هـــەر دەقێكـی گێڕانەوەیی، وەكــو شانۆو ڕۆمان و چیرۆكی هونــەری، گرنگە نوسەر ڕەچاوی بكات، بەو پێیەی لە هەموو قۆناغ و سەردەمەكاندا، مرۆڤ لە هەر كۆمەڵگایەكدا بێت خاوەنی تایبەتمەندی و بیركردنەوەو سیمای جیاوازە، كە دەبێت لەناو دەقەكاندا, لە زمان و كردەی كارەكتەرەكاندا ڕەنگبداتەوە.
بێگومان ئەگەر كۆنتر لە گریگ بڕوانین، كارەكتەر وەك ڕەگەزێك لە حیكایەت و دەقە ئاینی و ئەفسانەكاندا ئامادەیی هەمیشەیی هەیە. هەر حیكایەت و ئەفسانەیەكی جیهان بە گشتی و گەلانی ڕۆژهــەڵات بە تایبەت بــە نمونە وەربگرین، بێ بوونی رووداو و كــارەكتەر مانایەكی ئەوتۆیــان نامێنێتەوە. بەڵام بە بەراود بە كارەكتەری ڕۆمان و چیرۆكە هونەرییەكانی ئێستا، جیاوازی زۆری هەیەو لە فۆرمی جیاوازدا فۆڕمەلەبوونە.
پاش سەرهەڵدانی كورتە چیرۆك و ڕۆمان هەر لە گاڤە سەرەتاییەكانیەوە تاوەكو ئێستا، ڕەگەزی كارەكتەر هەمیشە ئامادەیی خۆی هەبووەو یەكێك بووە لە ڕەگەزە بنەڕەتی و گرنگەكانی ئەم ژانرانە، بگرە لە چیرۆك و ڕۆمانی نوێدا، ئەو گرنگی و بایەخەیەی لە حیكایەتە میللی و فۆلكۆرییەكاندا هەیبووە، زۆر زیادی كردووە، چونكە ئەگەر لە كۆندا كارەكتەر ڕەگەزێك بووییت بۆ وەرگێرانی ڕووداوی حیكایەتە میللییەكان، ئەوا لە زۆر چێرۆك و ڕۆمانی نوێدا، دەبنە بابەتی سەرەكی و چەندین ڕەهەندی سایكۆلۆژی و كۆمەڵایەتی و هزری و ئەنترۆپۆلۆژیانەی پێدەرێت.
بەڵام لێرەدا گرنگە جیاوازی ئەوە بكەین كە سنوورو تایبەتمەندی كارەكتەر لە نێوان چیرۆك و ڕۆماندا جیاوازە، بەوپێیەی دەكڕیت لە ڕۆماندا زیاد لە كارەكتەرێكی سەرەكی بوونی هەبێت و زۆر قۆناغ و لایەنی ژیاری كارەكتەرەكان بخرێتەڕوو، بەڵام لە كورتە چیرۆكدا سنوورەكە تەواو چڕ دەكرێتەوەو زۆربەی كــات یەك كارەكتــەری سەرەكی بوونی هەیەو ئەویش ”قۆناقێكی دیاریكراوی تەمەنی لە سەردەمێكی دیاریكراو، یان ڕۆژێك لە ژیانی دەخرێتە بەرباس.
لێرەوە ئەگەر بێینە سەر پێناسەو گرنگی ئەم بینایەو وەك چەمكێك باسی لێوە بكەین، دەربارەی كارەكتەر لە كورتە چیرۆكدا، (د. مەریوان عەمەر حەسەن) لەنامەی دكتۆراكەیدا دەنوسێت: ”كارەكتەری كورتە چیرۆك هەڵگری تایبەتمەندی خودی ئەو ژانرە نوێیەیە، ئەگەرچی چنینی هونەریانەی چیرۆكنووسە، بەڵام لە واقعی ژیانی كۆمەڵ بەدوور نییەو پاڵەوان و كارەكتەرەكان دەشێن هی سەردەمی ڕابردوو، یان ئەمڕۆ، یان هی داهاتووی كۆمەڵ بن، واتە دەشێت پاڵەوان و كارەكتەرەكانی نێو كورتە چیرۆك لە داهاتوودا دروستببن”.٢ لێرەدا چیرۆكنوس دەشێت كارەكتەرەكانی لە جیهانی واقیعەوە وەربگرێت و داهێنانی خۆی تێدا بكات، یاخود بە پێچەوانەوە بە ئەندێشەكاری خۆی دەكرێت كارەكتەری نێو چیرۆكەكەی بخوڵقێنێت و دواتر لە جیهانی واقیعدا هاوشێوەیەكی دروستبێت.
هەروەها دەگوترێت:”كارەكتەر بریتییە لە كۆی چەند عونسورێكی بیۆلۆژیكی و كۆمەڵایەتی كە ڕەفتاری تاكەكەس، لەوانی دیكە جیادەكاتەوە، ئەو كارەیش لە ڕێگەی میراتگری، یان مەڵبەندی ژیانی كۆمەڵایەتییەوە سەرهەڵدەدات، واتە كارەكتەر پێكدێت لە ئاكامی هاوكێشی نێوان ڕەفتاری مرۆڤ و مەڵبەندی ژیان”.٣ لە لایەكی دیكەوە دەربارەی ناساندنی كارەكتەردەگوترێت:”قارەمان یان كارەكتەر، تاكێكە بە هەموو ئاكار، بیچم، هزر، خولیا و جووڵەیەوە، بە كۆمەڵێك نیشانە و سیفەتی تایبەت بـە خۆیەوە جیـادەكرێتەوە و دەناسرێت. واتە ئەو مرۆڤێكە یــان گیاندارێكە لە تاكەیلی دەوروبەری خۆی ناچێت. مەرجیش نییە دیوی دەەرەوە و ناوەوەی هاوسەنگ بن. ئەوە كارەكتەرە كە ڕووداوەكان دەخولقێنێت و گەشەیان پێ دەدات”.٤ ئەمەش بەو ئاراستەیەماندا دەبات بڵێین، چیرۆكنوس خۆبەخۆ كارەكتەرەكانی هەڵنابژێرێت و بەڵكو دەبێت بەوپەڕی ناسین و شارەزاییەوە بڕیار لەسەر چۆنێتی بیركردنەوەو ئاكارو خولیاو جوڵەكانی بدات، چونكە دەشێت جوڵەیەكی نائاگایانە، یاخود خستنەڕووی بیرو هزرێكی ناتەواو، هونەری كارەكتەرسازییەكە بشێوێنێت و لەباری ببات.
چیرۆكنوس دەبێت هزرو دونیابینی كارەكتەرەكانی باش بناسێت و بە دەروونیاندا ڕۆبچێت، ئەگەرنا یەكێك لە بینا گرنگ و بنەڕەتییەكانی چیرۆكەكەی، كە كارەكتەرە، بەژدارییەكی كاراو بنیاتنەرانەی نابێت و سەركەوتنی ئەزموونەكە بەرەو شكست دەبات، هەر بۆیە دگوترێت:”پێوستە چیرۆكنوس لە ناسینی پاڵەوانەكەیدا، ئەوەندە نزیك بێتەوە، بەشێوەیەك بچێتە ناو پێستی پاڵەوانەكەیی و وەك خۆی بیناسێت، هەر لەبەر ئەوەشە لەسەر چیرۆكنوس پێوستە شارەزایی هەبێت، بە لایەنی كەمەوە لە دەرووناسی بۆ هەڵسەنگاندنی ڕەفتارو دەربڕینی كاسایەتی پاڵەوانەكان وەكو خۆی”.٥ بۆ نمونە ئاكارو جیهانبینی و جوڵەی هەر كەسایەتییەكی، وەكو (ژنێكی سۆزانی، پیاوكوژێك، سەربازێك، مامۆستایەك، شۆفێرێك، گەورە كچێك، منداڵێك..هتد) لەیەكتری جیاوازەو چیرۆكنوس كاتێك بڕیار لەسەر هەر كەسایەتییەكی وا دەدات، دەبێت لە هەموو لایەنێكەوە دڵنیابێت لەوەی توانای بەسـەر خوڵقاندنـی كــارەكەیدا دەشكێت، ئـەوكـات بڕیاری بەژداریكردنی بـدات. بە واتایەكی تر، لەم ڕوانگەیەوە وەك (جیدا ڕیجینێت) دەڵێت:”پاڵەوان ئەو كارەكتەرەیە كە چیرۆكگێڕەرەوە، دەیخاتە ژێر گەردە بینینەوە”.٦
كارەكتەر بینایەكە، لە دەقی گێڕانەوەییدا بەتەواویی بە بینای ڕوداوەوە گرێدەدرێت. باس لەوەدەكرێت، ئەگەر بكەرێك بوونی نەبێت، چۆن دەتواندرێت كردەیەك، چالاكییەك، ڕووداوێك بخوڵقێت؟ چونكە ئاشكرایە هەر ڕوداوێك سەرچاوەی خوڵقاندنی هۆكارێك، یان زیاد لە هۆكارێكی دیاریكراوەو بەبێ ئەوان نایەتە بەرهەم. هەروەها تێبینی ئەوە كراوە، لە میانی خوێندنەوەی دەقێكدا، بە تایبەتی ئەو چیرۆك و بەسەرهاتانەی تاراژیدین، دەبینرێت كاتێك ڕووداوێكی تراژیدی ڕوودەدات، ئەگەر لە كەسێتییەك ڕووبدات كە خاوەنی پلەوپایەیەكی دیاری كۆمەڵایەتی بێت، یان كەسێتییەكی بەناوبانگ بێت، زیاتر كاردەكاتە سەر وەرگر، وەك (ئۆدیب، هاملێت، ئۆتێللۆ)، بۆیە لەبارێكی هاوشێوەدا كەسێتی ڕۆڵی دەبێت لە دەرخستن و زیاتر كاریگەكردنی ڕووداو و بەخشینی چێژێكی زیاتریش بە دەقەكە.٧ بەڵام جێگەی ئاماژەپێدانە، دەشێت لە دەقگەلێكیشدا كارەكتەر ڕۆڵی لە هاتنەئاراوەی رووداوەكاندا نەبێت و بە پێچەوانەوە كاریگەرییەكە ڕووبدات.
لە ڕووی توخم و چییەتی كارەكتەرەوە، نابێت ئەوە لەیادبكەین كە مەرج نییە هەمیشە كارەكتەرەكانی نێو كورتە چیرۆك لە فۆڕمی مرۆڤدا دەربكەون، بەڵكو زۆر چیرۆكیش هەن هاوشێوەی حیكایەتە فۆلكلۆرییەكان كارەكتەرەكانی ئاژەڵ، یاخود هەر تەنێكی دیكەی بێگان بیت، وەكو چیرۆكی (مرۆڤ و ئەسپ)*ی (لیۆ تۆڵستۆی)ی چیرۆكنوسی ڕوسیـایی، كــە كـارەكتەری سەرەكی چیرۆكەكە بریتییە لە ئەسپێك و هەرهەمان كارەكتەریــش تەواوی چیرۆكەكەمان بۆ دەگێڕیتەوەو چەندین ڕەهەندیش لە زاری هەمان كارەكتەرەوە دەخرێتە بەرباس. تەنانەت دەكرێت كارەكتەرەكان شتانێكی بێگان لەخۆبگرن و لە لایەن چیرۆكنوسەوە وەكو سیمبول و خوازە بەكاربهێنرێن، لەمەشدا بێگومان كارێكی ئاسان نییەو لێهاتوویی چیرۆكنوسی پێویستە، لەوەی ڕوح بەبەری كارەكتەرەكانیدا بكات و وردبێت لەوەی كە ئاخۆ چۆن و بە چی مەبەستێك جوڵەیان پێدەبەخشێت؟
ناو و نازناوی كارەكتەرەكان، لایەنێكی دیكەی گرنگەو پەیوەند بە هەر دەقێكی گێڕانەوەوە، جێگەی هەڵوەستە لەسەركردنە، چونكە لە لایەكەوە دەشێت هۆكارێك بێت بۆ شاردنەوەی تێمای دەق و گەیاندنی مەبەستێكی دیاریكراو، لە لایەكی دیكەشەوە، ”ناو و نازناو لە لایەنی هونەرییەوە بە كارێكی بایەخدار دادەنرێت، هەندێك لایەنی هونەری دەگرنەخۆو جۆرێك لە شمولییەتیش بە ناوەڕۆكی دەقەكانیش دەبەخشن”.٨ بۆ نمونە دەكرێت هەر ناوێكی، وەكو (شادی، كاروان، حوسێن، جەنگیز، ڕەحمان،..هتد) ببنە هێمایەكی دیاریكراوو ئاماژەیەك لە واقیعدا بگەیەنن. یاخود لە ڕێگەی خستنەپاڵی نازناوێكەوە، دەلالەتێك بە كارەكتەرەكە ببەخشڕێت و لایەنێكی وەكو پلەوپایەی كۆمەڵایەتی، یان سیاسی كارەكتەرەكە دیاریبكات، بۆ نمونە نازناوێكی وەكو (خان، فەرماندە، دێوانە، بەگ, گوڵ …هتد). هەندێك جاریش ڕێكدەكەوێت، كە چیرۆكنوس ناو لە كارەكتەر، یان كارەكتەرەكانی نانێت و تەنها لە ڕێگەی وەسف و كردەكانی لێی دەكەوێتەوە، كارەكتەرەكەی بە وەرگر دەناسێنێت، كە بێگومان ئەمەش دەكرێت مەبەستێكی دیكەی لە پشتەوە بێت و چیرۆكنوس بیەوێت سرنجی خوێنەر بە لایەكی دیكەدا، كە بۆی گرنگە، ڕابكێشێت.
لە ڕووی چەشن و جۆرەكانی كارەكتەرەوە، لە چەند لایەنێكەوە لە چیرۆكدا پۆلێنكاری بۆ كارەكتەرەكان كراوە. (هیگل) لە كتێبی (دروس الجمالیات-١٨٣٢)دا، سێ جۆر كارەكتەری سەرەكی دیاریكردوە، كە ئەوانیش بریتین لە: كارەكتەری داستانی(البتل الملحمی)، كە مرۆڤێكی نمونەییەو لەبەر پێوستی دروست دەبێت. هەروەها كارەكتەری تراژیدی(البتل الماسوی)، كە بەرجەستەكەری مرۆڤێكی ستەمكارو زۆردار دەكات، مرۆڤێك كە چارەنووسی خۆی دیاریدەكات و ڕووەو مەرگەسات دەڕوات. كۆتا جۆریشیان، برتییە لە كارەكتەری درامی(البتل الدرامی)، كەسێكە شوێن هەواو ئارەوزووەكانی دەكەوێت و كردەگەلێك ئەنجام دەدات، دوورە لە خووڕەوشتی مرۆڤ و ڕووبەڕووی زۆر بارودۆخی گرێیاوی دەبێتەوە. لە ڕوانگەی (ڤلادمێر پرۆپ)یشەوە، هەموو چیرۆكێكی هونەری، دوو كارەكتەری سەرەكی لە خۆ دەگرێت، یەكێكیان ڕاستی و ئەوی دیكەیان درۆینە.٩
لە ڕووی گەشەكردن و نەكردنەوە، (پەرێز سابیر) دوو جۆری دیكە لە كارەكتەر دیاریدەكات؛ (كارەكتەری گۆڕاو(گەشەكردوو-round)) و (كارەكتەری نەگۆڕ-flat). ئەوەشی بە بایەخدارییەوە لێدەڕواندرێت و بۆ چیرۆك گرنگە، جۆری یەكەمیانە، واتە كارەكتەری گۆڕاو. ئەم جۆرەیش ئەو كەساییەتیان دەگرێتەوە، كە لەناو چیرۆكەكاندا بە هۆی گرێچنی ڕووداوی چیرۆكەوە، گەشە دەكەن و لەباری دەروونی ڕەوشت و.. لە چیرۆكدا لە ئاستێكدا ناوەستن. چیرۆكنوس سەركەوتوو هەوڵی دامەزرندنی ئەم جۆرە دەدات، چونكە توانای فرەیەو ئاستی چیرۆكەكە بەرزتر دەكاتەوە، تەمەنی درێژەو دەرەنگتریش لە بیردەچێتەوە.١٠
لە لایەنێكی دیكەوە، كە بەژداری كاراو ناكارای كارەكتەرەكانن، دەتوانین كارەكتەری چیرۆك بۆ (كارەكتەری سەرەكی و كارەكتەری لاوەكی) پۆلین بکەین، چونكە وەك (ئیبراهیمی یونسی) دەڵێــت:”هەر چیرۆكێكی باش بخوێنینەوە، دەبینین لە كەسێتییەكی سەرەكی زیاتری تێدا نییە، تەنانەت ئەو كاتانەیش كە هەموو زنجیرە ڕووداوی چیرۆكەكە لە نێوان دوو كەسایەتی دایەو هەردووكیان كاریگەری زۆریان هەیە لەسەر چیرۆكەكە، سرنج دەدەین كە كاریگەری و گرنگی یەكێكیان زیاترە، جگە لە كارەكتەری سەرەكی، لەوانەیە یەكێك یان چەند كارەكتەرێكی دیكەش لە چیرۆكەكەدا هەبن، كە بە گشتی ئەم كەسانە بە كارەكتەری لاوەكی دادەنرێن”.١١ هەمیشە زیاد لە كارەكتەرێك لە چیرۆكدا هەبێت، لەم لایەنەوە بۆ ئەم دوو جۆرە دابەش دەبێت، كە دەكرێت پێناسەی هەر یەكێكی بەم شێوەیە كورتبكەینەوە:
یەکەم: كارەكتەری سەرەكی، بریتییە لەو كەسایەتییەی بە شێوەیەكی بەردەوام بوونی هەیەو لەسەرەتاوە تا كۆتایی چیرۆكەكە ئامادەیی هەیەو بەژداری كارای لە جوڵەی ڕووداوەكاندا هەیەو یان بە پێچەوانەوە كاریگەریی ڕووداوەكانی دەكەوێتەسەر. هەڵبەت لە بەجێگەیاندی ئەو ئەركانەشدا، بە شێوەیەكی ڕاستەخۆ بێت یان ناڕاستەخۆ، دەشێت كارەكتەری لاوەكی یارمەتیدەربێت. گرنگە چیرۆكنوس بە بایەخەوە كارەكتەرسازی لەم جۆرەدا بكات و بە ئاگاییەوە مامەڵەی لەتەكدا بكات، چونكە جوڵەو دەڕبڕەكانی بۆ خوێنەر گرنگەو هەمیشە وەك مەرجەعێكی یەكلاییكەرەوە دەردەكەوێت.
دووهەم: كارەكتەری لاوەكی، ئەم جۆرەی كارەكتەر جیاواز لە كارەكتەری سەرەكی كە لە تەواوی چیرۆكەكەدا ئامادەیی هەیە، دەشێت لە بەشێك لە چیرۆكەكەدا دەربكەوێت و لە بنەڕەتیشدا بۆ خزمەتی كارەكتەری سەرەكی بیتەئاراوەو لایەنی مەبەستداری ئەو كە چیرۆكنوس دەیخاتەڕوو، تەواوبكات. تەنانەت دەشێت بە پێچەوانەوە، چیرۆكنوس تەنها كارەكتەرێكی سەرەكی لە چیرۆكەكەیدا هەبێت و بنیاتی چیرۆكەكەی وابخوازێت، ئەم جۆرە لە كارەكتەر هەر بوونی نەبێت.
————————————
پەراوێزەکان:
١.ئەرستۆ، هونەر شیعر، و:عەزیز گەردی، خانەی چاپ و پەخشی ڕێنما، چ2، سلێمانی٢٠١١،ل٢٨
٢.مەریوان عومەر حەسەن، سیماو خەسڵەتەكانی كارەكتەر، نامەی دكتۆرا،زانكۆی سلێمانی-بەشی كوردی،ز، ل.٢٩
٣. سنوور قادر فەرەج، تەكنیك لە كۆمەڵە چیرۆكی (گوڵی ڕەش)ی شێرزاد حەسەن دا، نامەی ماجێستێر، زانكۆی سلێمانی-بەشی كوردی- ٢٠١٢ز، ل.٤٧
٤.محەمەد فەریق حەسەن، ڕۆماننوس كارەكتەرەكانی لە كوێوە دێنێت، بروانە ماڵپەڕی ڕووداو.
٥.سەلیم ڕەشید ساڵەح، شێواز لە كورتە چیرۆكی نوێی كوردی ساڵانی نێوان ١٩٨٠-١٩٩٠، ساڵی٢٠٠١ز، ل.٩٢
٦.سنوور قادر فەرەج، تەكنیك لە كۆمەڵە چیرۆكی (گوڵی ڕەش)ی شێرزاد حەسەن دا، نامەی ماجێستێر، زانكۆی سلێمانی-بەشی كوردی- ٢٠١٢ز، ل.٤٧
٧.میران جەلال محەمەد، بنیاتی ڕووداو لە ڕۆمانی كوردیدا، چاپی كردۆلۆجی،چ١، سلێمانی٢٠٠٩، ل.٣٢
*.لیۆن تۆڵستۆی، پۆلیكۆو شكا،و:ئەمین گەردیگلانی، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ڕۆژهەڵات، چ١، هەولێر٢٠١٧،ل.١٩١
٨. ڕەوف حەسەن، ئەندێشە جوانەكانی ڕوح-لە چیرۆكی هونەری كوردیدا، چاپی وەزارەتی ڕۆشنبیری، چ١، هەولێر٢٠٠٥، ل.٥٩
٩. محمد القا‌چی، معجم السردیات، النشرون: دار محمد علی للنشر، گ١، تونس٢٠١٠، ص.51-52
١٠.سنوور قادر فەرەج، تەكنیك لە كۆمەڵە چیرۆكی (گوڵی ڕەش)ی شێرزاد حەسەن دا، نامەی ماجێستێر، زانكۆی سلێمانی-بەشی كوردی- ٢٠١٢ز، ل.٤٨
١١. هەمان سەرچاوەی پێشوو.
