کۆگیتۆی دیکارت … ئاراس سەعید
ڕەنگە ئێمە تەنها بەشێوەیەک پەیمان بە کۆتیگۆی دیکارت بردبێ، وەکو: هەرشتێک دەهزرێت بونی هەیە، من دەهزرێم کەواتە بوونم هەیە. بابەتەکە بەجۆرە سادەو ساکار نیە. میتۆدەی دیکارت بەپێچەوانەی لۆژیکی ئەزمونگەرایی، ئامراز بووە و جۆرێکە لەتەکنێک.
” من ئەو زانینە بەڕوون clara، دادەنێم کەڕوون و بەرچاو لەبەردەم هۆش وهزردایە”
دیکارت لێرەدا ئەوە ڕوندەکاتەوە، نابێ هیچ جارێک شتێک بەڕاست دابنرێ تاگومانمان نەبێ و دڵنیابین لەوەی کە بەتەواوی ڕاستە. مرۆڤ زۆرجار لەڕێگەی هەستەکانەوە توشی هەڵەدەبێت، بۆنمونە؛ لەکاتی بینینی قەڵەمێک لەناو دەفرێک ئاودا، بەشکاوی دەردەکەوێ و تۆ فریو دەدات. واتا ئەوەیی لەڕێگەی ئەزمون و هەستەکانەوە درکی پێ دەکەین. ئەگەرهەستەکان شایەدێکی ڕاستەقینەبن و ئەوکەرەستەیەی دەیدەنە دەست گومان ئەگەر هەڵبگرن، دورنیە هێزێکی فریودەر هەبێ مرۆڤ بەتەفرەو بەهەڵەدا ببات. دیکارت میتۆدەی وەکو پەیڕەو لەفەلسەفەکەیدا بەکارهێناوە، بەپێچەوانەی ئەزمونگەراکانەوە، دەبێ گومان لەوەو لەئەنجامەکانی ئەوە بکرێت بکرێت کەمرۆڤ بەهەڵەو تەفرەدان دەبەن.
دەرون و (نەفس) هزر، لەوگومانکردنە بەدەرە، خودی هزر گریمانە دەکات و گومانیش دەکات. گومانی دیکارت ئامڕازە نەک مەبەست، ئەو گومانە بەمیتۆدەیی دەناسرێت، وەکو ئامرازێک بوونی خۆی پێ ساغ و پشت ڕاست کردۆتەوە. کەواتە گەوهەری شت بەهێزی ژیر پەی پێدەبرێت نەک هەستەکان. لێرەدا مەبەستەکە ڕونتردەکەمەوە:
مرۆڤ دەبێ گومان لەهەمووشتێک بکات، جگە لەو ئامڕازەیی گومان دەکات. مرۆڤ ناتوانی گومان لەوە بکات کە گومان دەکات، دیکارت گەیشت بەو دەرئەنجامەیی مادام هیچ شتێک بونی نیە، چونکە هەمووشتەکان مایەیی گومان لێکردنن، بەڵام هزر وەکو ئەو دەزگایەیی گومان دەکات بونی هەیە، ئەگەر هیچ شتێک بونی نەبێ، کەواتە هیچ شتێک گومان ناکات، ئەوەیی گومانیش دەکات بونی هەیە. دیکارت توانی بوونی خودی خۆی بەبونێکی هزمەندی بیرکەرەوە پشت ڕاست بکاتەوە. دیکارت گومانەکەی ئامڕاز بووە بۆ دۆزینەوەی خۆی. لێرەوە دیکارت گەیشت بەو دێڕەی لەفەلسەفەی نوێ ئەوروپادا و بۆهەتاهەتایە مایەوە.
“من بیر دەکەمەوە، کەواتە من هەم”
cogito ergu sum
دیکارت لێرەدا بەتەواوی تینوێتی نەشکا، بەڵکو تەنها توانی جەوهەرێک ساغ و پشتڕاست بکاتەوە، کە گومان دەکات. ئەگەر جەوهەرێک گومان بکات، کەواتە کەمال و کامڵ نیە، ئەگەر جەوهەرێک کەماڵ بێت، ئەوا گومان لەهیچ شتێک ناکات. ئەم بیرکردنەوەیە دیکارتی پەلکێشی جەوهەرێکی باڵاتر و کەماڵترکرد کەلەسەروی جەوهەری ناکامڵەوە بوونی هەیە، ئەویش خودایە. هەرچەندە دیکارت کەوتۆتە ژێرکاریگەری فەلسەفەی [شەکاکەکانەوە] بەڵام گومانکردنی شەکاکەکان بۆ بێ ماناکردنێ خودی جیهان بوو، نە ساغکردنەوەو مانا بەخشین بەبون. بەپێچەوانەوە دیکارت، لەڕێگەی گومانکردنەوە بونی خودێکی بیرکەرەوە دەسەلمێنێ و لەو دەرئەنجامەشەوە، هەنگاو دەنێ بۆ ساغکردنەوەی ڕەب. هەندێکی تر، پیان وایە، دیکارت لەژێر کارێگەری فەلسەفەی ئیمامی غەزالیدا پەیڕەو میتۆدێکی داڕشتوە بۆ گەیشتن بەیەقین ودڵنیایی.
ئاراس سەعید
