چاوهڕوانی و كێشهی بێدهنگی … عهلی شێخ عومهر
له شیعری: (دوایین شهوهكانی سیمرخ)ی سهڵاح شوان دا
“دوایین شهوهكانی سیمرخ”1 هۆنراوهیهكی درێژی (سهڵاح شوان)ی شاعیره، دهكرێ ئهم شیعره به تهواوكهری شیعری “شهوێك له ژیانی سیمرخ”2 ههژماربكرێ، ههرچهنده مهودایهكی زهمهنی درێژ له نێوان دهقی یهكهم و دهقی دووههمدا ههیه، نێوانێك له بێدهنگی، له ئازار و له سالارگهراییدا ناتوانێ چیتر گوێ له ترپهكانی نهگرێت، نهخرێته ژێر ڕهههندهكانی دهنگ و پرسیاركردن، ههر ئاوڕێك، یهقدانهوهی خڵتهی ئهو كۆژانانهیه، سهردهمانێك، تهمهنێكی لێسهندووه، وێنهیهكی لهبهردا گرتووهتهوه، وهك بنهمایهك ڕیزپهڕ كردنی ئهو وێنانه دژواره، زبری ئهزموونێكه، كهژاوهی ڕێوڕهسمێكه، پاژێكه له ژیان و له بوونی شاعیر، ڕهنگه له نووسینی شیعردا، وێنه كاڵبێتهوه، بهڵام سهراسیمه تهواو نابێت، ههمیشه به شێوازو جۆرێكی تر، لێره نا، له شوێنێكی تردا، له ههندهراندا، له تهنیاییدا خۆی دووباره دهكاتهوه، شیعر بهجۆرێك له جۆرهكان ناهێڵێت وێنه كۆتایی پێبێت، كردهی شیعر ترجاندن و ڕێكخستنی ئهو وێنانهیه، تێڕوانین و دۆزینهوهی جیاوازییهكانه، سهرنجدانی هاوڕێك و هاوتاو هاودژهكانه، ئهمهش نكۆڵی لهوه ناكات پتر لهیهك خوێندنهوه ههڵگرێ، شاعیرو ڕهخنهگری ئایرلهندی سێسیل دهی لویس له كتێبی وێنهی شیعریدا دهنووسێت “وێنهی شیعری ئهفسانهی تاكه”3 وابهستبوونی (سهڵاح شوان) به هونراوهی “شهوێك له شهوانی سیمرخ” له ساڵی 1977 دا بهیهك نهفهس، بێ ناوبڕ، بێ وهستان، شهسهت و ههشتاو پێنج دیڕه شیعری نووسیووه، چۆن ئێستا و ڕابردوو و ئایندهی لهیهك كاتدا له شهوێكدا چڕكردووهتهوه، چۆن زیرهكانه لهتهك شوێندا كاتی بهكارهێناوه، ئاوێتهی كردوه، له بێدهنگی ئهفسانهیهكی كراوهی خوڵقاندووه، له ئهژیندای بێدهنگیهكهیدا، پێگهیهكی تری هێشتووهتهوه، له دوای چل ساڵ له ئهزموونی شیعری، له كات و شوێنی جیاوازدا، له تاراوگهدا، واتا له ساڵی 2017 دا جارێكی تر له بێدهنگییهكی ترهو، له تهنیاییدا، دهرگایهكی دیكه واڵادهكات، گهر له سهرهتادا، كۆدی سیمرخ ئاماژهیهكی ئاراستهكراو بێت، ههر جاری به شێوازێك، دیوێك له سووتان و له ئازار، زیندوو بوونهوهی گیانی شاعیری نیشان بدات، به دامركاندنهوه ئازار له ژیلهمۆی نووسیندا، ئهزموونێ زیندوو، له ژیانی خۆی له شهوێكدا چڕكاتهوه، ڕادهستی نێو دهقه شیعرییهكهی بكات، كافكا ئاسا به ئازار ژیان بدۆزێتهوه، شۆبنهاوهر دهڵێت “هونهر ڕێگایه بۆ دهربازبوون له ئازار”4، گهر شاعیر له شهوێكدا ڕهههندهكانی كۆدی سیمرخ، سووتان و ئازار، له چهند گرتهیهكدا ڕابردوویهك بشكێنێ، دوای چل ساڵ، له تهنگهژهی ئازاری سووتان و زیندوو بوونهوهدا، جارێكی دیكه دێتهوه، ئێستا دهشكێنێ، جارێكی تر له ئازارێكی دیكهدا، له چڕكردنهوهیهكی نوێدا، دهقی شیعری (دوایین شهوهكانی سیمرخ) دهنووسێتهوه، میكانیزمی سووتان و زیندوبوونهوهی سیمرخ وهك كۆدێك، كردهیهكی كرۆنۆلۆژیی بازنهییه، ههر له دووباره بوونهوهی سووتان و زیندووبوونهوهدا، بێكۆتایه، بێ دواییه، بههۆی ئهوهی نهبهستراوه به كاتێكی دیاریكراو، گهر شهو وهك تاك ئاماژه بێت بهجێگیركردن و گهمارۆكردنی كات، ئهوا وشهی شهوهكان وهك كۆ ئاماژهیه به تێكشكانی جێگیربوونی كات و تهواونهبوون، واڵاكردن و رهتكردنهوهی دوایینه، ئهمهش لهگهڵ سروشتی سیمرخدا یهكدێتهوه، گرێدانی وشهی شهوهكان به دوایین، دهكرێ گهمهیهكی زمانهوانیی بێت، ڕێرۆشتن و درێژهپێدان بگرێتهوه، ئێستا بهگوێرهی دوێنێ دوایینهیه، بهیانی به بهراوورد به ئێستا دوایینهیه..هتد به تازه كردنهودا دهروات، ئازار دهمێنێ و دهق زیندوو دهبێتهوه، ڕهنگه ههندێ له وێنهكان به ئاسانی نهیهنه بهردهست، بهڵام لهناو ناچن، بهشێوهی جیاواز، به تێزێكی ترهوه، سهرلهنوێ دهردهچنهوه، دێنهوه یادگا، دهبنه بهشێك له ئهزموون و له خهونی شاعیر، گوزارشتكردن له خهون و ئهندێشه، فاكتهرێكه تهنیایی شاعیر دهبووژێنێتهوه، بوونهیهكێكی بێدهنگیه، هاوپێچێكه خۆی له نێو چهمكی مهنهلۆژدا كۆپی دهكات، له شوێن و كاتی جیاوازدا، به تێكشكانی شوێنكات، ههر جارهو پاژێكی لێدهردهخات، بۆشاییهكی پێ پڕدهكاتهوه، له پرۆسهی داگهڕاندا، ههمیشه ههر بۆشاییهك، یادهوهرییهك بۆ خهیاڵ و هونهر ماوهتهوه، بۆرخیس دهڵێت “خهیاڵ واقیع ئاماده دهكات بۆ ئهوهی ببێته هونهر”5، شاعیر ناتوانێت خهیاڵێك باربكات كه ههڵگری واقیعی هونهری شیعر نهبێت، لهم دهقه شیعره درێژهی (سهڵاح شوان)ی شاعیردا، بهچهند سامپڵێك دهتوانین ئاوێزانی بڕێكی ئهو دهقانه بین.
تا ئهمرۆكهش..
ههموو ڕۆژێك كاتێ كه ئێواره دادێ
به یادی عهشقه جوانهمهرگهكهی تۆ
پهردهكانی دڵم دادهدهمهوه و
مۆمه شیعرێكی گهش وهك چاوهكانت
دادهگیرسێنم و بێدهنگ
پشت له سهردهمی گورگانه دهكهم و
ڕووهو ڕۆژئاوا دادهنیشم
زۆر چاوهڕێم كرد تا وهكو كوێراییم داهات
ئێستاش خۆری خوداكهی تۆ
لێم ههڵنههات
تازه بهم درهنگان شهوه
بهم درهنگه زهمانه
به دهم مهستیی و نهستییهوه
نه خۆر ههڵدێ و نه من چاوهڕوانی خۆرم
به مۆمه كوژاوهكانی خهونهكانمدا دهچمهوه
لاپهڕ به لاپهڕه ههڵیان دهدهمهوه بهڵكو
لهم شهوه سارد و تاریكهی دوادواییدا
ترووسكاییك ببینم
هیچ دیار نییه
وتی لێره دانیشه
له گهڵ یهكهمین گزنگی خۆرههڵاتندا دێمهوه
ئێستا و ئهوسا نهمدییهوه
ههندێك له كۆپلهی 1 ی شیعرهكه ….. لاپهڕه 1
گهر خودی شیعر پێگرێك بێت بۆ زیزبوون لهگهڵ خهونهكانیدا، به كۆمهكی چهند وێنهیهك كۆتای به دنیایهكی تێكشكاو بێنێ، تراژیدیایی ڕابردوو له ئێستادا تۆماربكات، ئایندهش بهنادیاری له چاوهڕوانییهكی دڵڕهق و بێهوودهدا بهێڵێتهوه، ئهوا دهسپێكی ئهم شیعره له شوێنكاتی “ئهمرۆكهش” خستنهسهری باكڕاوندی شوێنكاتێكه، ڕهههندهكانی ڕابردوویهكه، ههڵگری ههمان خهم و ئازاره، له جۆرایهتی دووباره بوونهوهی ههمان پرینسیپه، مامڵهكردنه لهگهڵ ههمان ئهو مهراسیمانه كه شاعیر دهقی پێوهگرتووه، له نائامادهی گوێنهگرتنی ئهوی بهرامبهردا، شاعیر ناچاره له تهنیایی و بێدهنگیدا، ڕێگای مۆنۆلۆگ و دواندن له تهك خۆیدا بكات، باس له یادكرنهوهی پهیوهندییهك بكات كه لهسهر هێڵێكی دیاریكراودا دهروات، لهگهڵ هاتنی ههموو ڕۆژێكدا دهیهوێت حهقیقهتێك كۆبكاتهوه، پێداگری لهسهر رهتكردنهوهی بهدگومانییهكدا بكات، له ناوهخندا لهگهڵیدا دهسووتێ، چیتر ناتوانێ بگات به یهقینێك دڵنیایی پێببهخشێت، دهیان مۆم داگیرسێنێ كڵپه له دهیان شیعر دهدات، ناخی پێ دادهگیرسێنێ، تهسكێنی نادات، قهرهبووی عهشقێك ناكات، لهگهڵ یهكهم چاوترووكانیدا نهما، یان جوانهمهرگ بوو، پرسیار جێدههێڵێت، بۆ نهما؟ پێمان ناڵێت، به لادانێك پهردهپۆشی لهسهر نهێنییهكان دهكات، به لارێكدا ههنگاو دهنێت كه ڕووداو تێیدا تیرۆر دهكرێت، نهخۆی دهجوڵێت، نه ههوڵی چارهسهركردنی دهدات، له ڕاستیدا بهجۆرێك له جۆرهكان، گهر چاوبهستی لهمهڕ ههمووشیان نهكات، به دڵنیاییهوه بێ یهكوودوو خۆی هاوتای عهشقه جوانهمهرگهكهی دهكات، لایهكی ئهرێنی دهمرێنێت “مردنی ڕاستهقینه ئهوهیه كه هیچ ڕوونهدات”6 غرووری شاعیرانه، ڕۆنانی وشه، ههستیاری وادهكات یهخانگیری داكهوتهكانی بێت، وهك شاعیر پتر مژۆڵی خهیاڵی دهكات، له ڕێگای خهیاڵ و فانتازیاوه، ڕادهستی داكهوتهكان نابێت، بهرهنگاریان دهبێت، ههمیشه ڕۆحی شاعیر یاخیه، نێچیر نییه به دهم گورگهكانی واقیعهوه ڕاوبكرێ، دژواره بتوانێ لهگهڵ دڵڕهقی و نا ئهقڵیانیهتی واقیعدا، هاوكێشهیهك بدۆزێتهوه، بنهماكهی لهسهر زۆردارو زۆرلێكراو دامهزرابێت، (سهڵاح شوان) پێش ئهوی مرۆڤ بێت شاعیره، گهر به دیوێكدا به نهرێنی له دۆزهخی واقیعدا دهستبهرداری ئهوی بهرامبهر بێت، به دیوێكی تر له بههشتدا جێی ناهێڵێت، له دهقی شیعرییدا، له زاكیرهدا، به نهمری دهیهێڵێتهوه، گهر له دهنگ و دیدهنیدا وونی بكات، له بێدهنگی و تهنیاییدا دهیدۆزێتهوه، دوای بێدهنگییهكی چل ساڵی، جارێكی تر دێتهوه، به سووتانی خۆی، سیمرخ ئاسا خۆی دهسووتێنێ، مۆمی دهقه شیعرییهكهی زیندوو دهكاتهوه، له ههندران، له ڕۆژئاوا، جارێكی تر دێت، پرسیار له دانیشتنی خۆی دهكات، ههرچهنده ئهو پهیوهندییه وهك پراكتیك تهواو بووه، بهڵام تهنیا هیوایهك له نێوان دوا لیزمهی مردن و ژیاندا مابێتهوه، ئهوهیه ئهوی بهرامبهر هێشتا له چاوهڕوانیدا ماوهتهوه، فاكتهرهكانی مانهوه، فێگهرێكی بههێز دهبهخشنه چهمكی چاوهڕوانی، ڕهههندهكانی چاوهڕوانی له دیمانهو دایلۆگ و دهنگدا دهشكێت، له بێدهنگیشدا چاوهڕوانی وزه پڕۆكێنه، نهیارێكه یان نایهت بهرامبهرت بگرێ، یان كه دێت، تۆ نایبینی، یهقین له گومان جیاكاتهوه، تهلیسمی سیحرێكی كهمهندكێشه بهگێڕانهوهی خۆت، باجی كاریگهری ئهوی بهرامبهر زامن دهكهیت، چاكهو ئهمگی خۆت به دهرخستنی نهنگی و بێ وادهی ئهو نهبێت، محاڵه له دادگای ویژداندا دهرچیت، به هۆ بێت، یان بهبێ هۆ، به وهخت بێ، به ناوهخت بێ، به درهنگانێ شهو بێ، یان زهمانه، سكاڵا بێت، یان ئاشتهوایی، ئهوی بهرامبهر نییه و نایهتهوه، ئایا تووره بووه یان تۆڵه له تۆ و دونیا دهكاتهوه، یان ناوكێ ڕقه له قاوغی خۆشهویستیدا خۆی حهشارداوه، ههركامیان بێت جیاوازی دروستناكات، ئهویش خۆی بهشه تهواوكهرهكهی (سهڵاح شوان)ه، به تهنیا گوناه وسزاكه ههڵناگرێ تا بخرێته لیستی ڕهشهوه، ڕهشبردنهوهی ڕایهڵهكانی ئهوینداری، ههروا ئاسان نییه له حیرس و سووتانی خۆتدا، له ژێر فشاری تهنیایدا ئومێدی چاوهڕوانی گهر سهری گشت خهونهكانت نهخوات، سهرجهم لاپهڕهكانی نهنووسێت، ئهستهمه له نێو دونیایی چاوهڕوانیدا، بهرانبهر به نادیارهكانی پهیوهندی خۆشهویستی و كهناركهوتندا، به زیندووی بمێنێتهوه، له دووتۆی ڕایهڵهكانی دهقهوه ئاوێزانی تروسكاییهكی ڕاستهقینه بێت، ئهفسووس كه ڕوونادات، گوزارشت له ونبوون و له بێهوودهی مرۆڤ دهكهیت، دوالیزمهی بكهر و بهركار، دڵدارو دڵخواز، به ئاراستهكردنی دهق بهرهو شیعر نووسین، به لهتكردنی شوێن و جێگیركردنی كات، دهكرێ درك به یهكهمین جیاوازی بكهین، جیاوازی دوو دونیا، له لووتكهیهكدا به دوو ئاراستهی هاودژ دهگهن به یهكتر، ئهوهی بهیهكهوه گرێیان دهدات، چهمكی چاوهڕوانییه، هاوتابوونی بێدهنگییه، نهگهیشتنی دهنگه بهیهكتر، حاڵی نهبوونی دوو شارستانییهته، دوو بیرۆكهیه، دوو تێڕوانیینه، له كایهیی چاوهڕوانیدا ههناسهدهدن، دهمرن و دهژین، بهڵام ڕووداو دروست ناكهن، گهر (سهڵاح شوان) ڕوو له ڕۆژئاوا، له ههندران پرسیار له دانیشتنی خۆی بكات، ههنگاوێك نهیهته پێشهوه، پێشوهخت بڕیاری كوشتنی دهڵهمهی ئهو پهیوهندیهی دابێت، لهڕێگای سووتانهوه، به بێدهنگی بههره به داهێنانی شیعری خۆی بدات، لای دولبهریش شاراوه نییه وهك ژیلهمۆیهك تهماشا بكرێت، دهقی شیعری و داهێنانی پێ گهرم بكرێت، یارییهكه دیاره وهك چاوشاركێ وایه، چاو پۆشینی یهكێكیان له چاوهڕوانیدا، ڕاكردنی ئهوی تره، خۆشاردنهوهی یهكێكیان گهڕانی ئهوی تریانه، ههردووكیان به جووته كۆكن له پیادهكردنی ئهم یارییه، له ڕازیكردنی نهرسیسیهتی ههردوو لا، ئهم وهك شاعیر، ئهوی نائامادهش وهك ڕهگهزی مێینه، ئهوی نائاماده له لووتكهی بێدهنگیدا به مهنۆلۆگ و خۆ دواندن، به پێلێنانی (سهلاح شوان)خۆی كهسێكی تر ناجارێكی تر، داوایهكی محاڵ له (سهڵاح شوان) دهكات پێی دهڵێت: “وهر لیره دانیشه” شوێن لهت دهكات كات له چاوهڕوانیدا جێگیردهكات گهمهی ڕۆژئاواو ڕۆژههڵات، ئێرهو ههندهرانی پێدهكات، نایهتهوه، دهنگێ، دیالۆگێ فهراههمكات، گوزارشت له سادهیی بكات، له كاتێكدا بێدهنگی خۆی له خۆیدا وهك ئهوین وهك دهقی شیعری پڕ له ئالۆزییه، به دیوێكی تر، گهر گریمانهی ئهوه بكهین، ئهوی دڵخواز یاخی نهبوایه و گوێڕایهڵی بانگهشهكهی ئهمی دڵدار بوایه، بێدهنگی بشكانایه، ڕاستهوخۆ به دیدهنی و دیالۆگ و ڕازی دڵی خۆیان بكردایه، ئهوسا له بێدهنگیدا، چ كێشهیهك دهمایهوه تا ببێته فێگهری دهقی شیعرێكی زیندوو، كارهساتی شاعیربۆ ئهو شتهیه كهنییهتی، له نێو بۆشاییهكدا بۆی دهگهرێت، پێیناگات، بهردهوام ههڵگری ڕوحێكی یاخی و ناسهقامگیره، بهمهش دهبێت به خاوهن ناسنامهی شیعری ڕاستهقینه. نارهحهتی دهق سهردهخاته سهر سهقامگیری ژیانی تایبهتی خۆی، گهر لهسهر حسێبی نیوهكهی تری ژیانیشی بێت.
ئێستا له دوایین ههنگاودا
ئاوڕ دهدهمهوه ڕێگام خۆڵهمێشه
نازانم كێ پێشتر گری تێبهرداوه
نازانم كێ
كێ بوو؟ بۆچی؟
گوڵزارهكهی ئهوسای جێگا دڵداریمانی كردووه
به وشكه خاكێكی وهكو
وهكو دڵم ڕهق و چۆڵ و شهقار شهقار؟
ئهو وتی ئێستاش ههر ماوه
تۆ نایبینیت
كوێره چاوێك خهو به خۆری سبهینێوه نهبینێ
وێرانه دڵێك نهبێته چوارچێوهی خۆرێكی عاشق
من ههردوو خۆرهكهم دۆراند
كۆپلهی 3 ی شیعرهكه ….. لاپهڕه 3
یهكێك له خهسڵهتهكانی فانتازیا، ڕیزكردن و دیاریكردنی ڕهگهزهكانی خهیاڵه، خورپهیهكی تهبا و هاودهنگه، له ئهفسانهو فۆلكلۆرهوه سهرچاوهی وهرگرتووه، له چوارچێوهی خوددا چاو ههڵدههێنێ، گهر خودگهرای ڕۆحی (سهڵاح شوان) پهیوهست بكهین به ڕۆحی دهزگیرانهكهیهوه، گهر به كرداریش نهبێت، له ڕێگای یادوهرییهكانیهوه لهگهڵیدا دهمرێت و دهژی، وون دهبێت، دهدۆزرێتهوه، لهنێو چێژی ڕههاو ونبووندا تراژیدیای گهشتێك دهنووسێتهوه، ڕاساندن و كۆگیری پهیوهندییهك له نێوان دوو ئهفسانه یان دووچیرۆك یان زیاتردا دهكات، نووسهر ئهمجارهیان زیرهكانه، گهشتی چیرۆكی سووتان و زیندووبوونهوهی سیمرخ دهكاته دهروویهك، له گۆشهنیگایهكهوه پهیوهندی وبهراوردێك فهراههمدهكات، له دهرگای تراژیدیاوه بهركهوتنێك لهتهك “چیرۆكی ئۆرفیۆس”7 دا دهكات، ئاماژهكردنی ئۆرفیۆس، ئاماژهكردنه به ماڵبهندی ڕاستهقینهی هونهرمهندان و شاعیران، (سهڵاح شوان) له ڕووی ستراكتۆر و لێكچواندنهوه به شێوهیهك له شێوهكان وهچهیهكی دڵسۆزی ئۆرفیۆسه، وهك پاشگرێكیش بێ نكۆڵی ڕێرهوهكهی دهگرێتهبهر، هاوپێچ لهگهڵ دهمكرانهوهی تێكست، تێههڵتێشكردنی دوو بابهتدا، ئاراوی چهواشهیهك دهگرێتهوه، كهسهرو خهم و ئازاری ڕایهڵهكانی ئهوینداری، تهنگهژهی بوون تێدا دهرباز نابێت، له نێو هاوكێشهیهكدا پاك نابنهوه، پهلكێشی گهورهترین كارهساتمان دهكات، ئۆرفیۆس ئاسا له دوایین ههنگاودا، له ئاوڕدانهوهیهكهوه دهستپێدهكات، گهر مردنی ئۆردیگا سهرچاوهی داهێنانی ئۆرفیۆس بێت، بۆ نهوهكانی دوایی خۆی، فێگهری میراتییهك بێت، خهم لهگهڵ یهكتردا بهشكهن، ئایا خهم وهك دهرئهنجامێكی كۆتایی ههڵناسێت به گۆڕینی ئاراستهكانی ئهو پهیوهندییه، له ماتهمینی و بێدهنگیدا چێژی سهراتاكانی خۆی لهبار نابات، بۆیه سهیر نییه دهنگی خۆمان بخینه پاڵ بێدهنگی (سهڵاح شوان) له دوایین ههنگاوه، ئاوڕ له خۆشهویستهكهی دهداتهوه، سووتانی ئێستای له زیندوو بوونهوهی ڕابردوودا به دهستدههێنێ، ئهفسانهی خۆشهویستیی و ڕق، جیابوونهوه و ئاشتهوای، خهنده و فرمێسك، بێگهردی و تاوان، له ئاوڕێكدا كۆدهكاتهوه، چ ئاوڕێكه، كه ڕێگا خۆڵهمێش بێت، ئاساوهری هادهس (دۆزهخ)ێكی ههڵگرتبێ، ئایا ئاوڕدانهوهكهی فاكتهری پاكبوونهوهی گوناهێكه كه ههستی تاوانی تێدا چاندووه، یان به ئهنقهست خۆی نهبان دهكات، دهچێته دهرهوهی هاوكێشهی كهناركهوتنی ئهو پهیوهندیه، به مانایهكی دیكه، وهك نهرسیسێك كهناركهوتنی ئهو پهیوهندییه دهخاته ئهستۆی ئهوی بهرامبهر پاكانه بۆ خۆیدهكات، له بێدهنگیدا شتێك دهشارێتهوه، به نهێنی قهربووی ئاشكرابوونی دهكات، ئایا دڵخوازهكهی ئهمی شاعیریش وهك ئۆردیگا كهسی دیكه لهگهڵیدا ڕابردووی ههیه، ئایا ئهو كهسه به دوو ئاراسته غهریزه هارناكات، یهكهم ئهوی دڵخواز ملكهچی ئارهزووكانی دهكات، ڕاستهوخۆ لهبهرچاو ئهوی شاعیری دهخات، دووهم به زوڵم زۆرداری ئهوی دڵخواز دهمرێنێت و به ژیانی دۆزهخی ڕادهستدهكات، ههڵهاتنی ئهمی دڵخواز تێوهگلانی بهم چارهنووسه، ئیرهی ئهمی شاعیر زیندوو ناكاتهوه، وای لێناكات ههمیشه له گوماندا بمێنێتهوه، ناخۆشترین دۆزهخ ئهوه نییه له گومانێكدا بژیت، كهسێكی تر به زورهملێ بێ رهزامهندی ئهوی دڵخواز ئاگری خۆشكردبێ، مهردایهتی لهوهدا نییه ڕزگاری بكهیت، بهڵام بهو مهرجهی نابێت ئاوڕ له ڕابردوو بدهیتهوه، سهیری دواوه بكهیت، دۆزهخ لهوێیه، سێكووچكهی ڕابردوویهكی ههڵگرتووه، هیچ شتێ لهكهی گومان وبڕست له ئیرهی ناسێنێ وهك كهسی دهخیل و ئهوی دڵخواز، ئاوڕنهدیتهوه ناحهوێتهوه، نكۆڵی تۆ تهنگهژهی بوونه، ئایا مێژوو له ئهفسانهكاندا خۆی دووباره ناكاتهوه، بهدهر له ئاوڕهكهی ئۆرفیۆس دڵخوازهكهی تۆش، دایكه حهوا ئاسا، له ڕێگای غهریزهوه كه به مار ئاماژهی بۆ كراوه، بۆ تام و چێژو لهزهتی خۆشهویستی سێوێك ههڵیگرتووه، له دوای چاوهڕوانی چل ساڵ له بهههشتهوه تۆو باوكه ئادهمی دهرنهكرده سهر دۆزهخی زهوی، ئایا له ئهزهلهوه ئاوڕدانهوه بۆ كردهی ئهوین، گوناهی یهكهم نییه، ههڵكڕانی بهدگومانییهك نییه، تاوان له نێو بێگهردیدا ناسووتێنێ، دهنگ حیلكهی خۆشی و ئاسوودهی له نێو فرمێسكی بێدهنگیدا نغرۆ ناكات، له كۆتاییدا دهرگای دۆزهخ ناخاته سهرپشت، ئایا بهههشتی خۆشهویستی تۆی تاوان ههڵدهگرێ، بهری لێبووردهی دهگرێت، یان دارێكی زڕه گهردن ئازایی سزای دهدات، ڕادهستی دۆزهخی دهكات، میلان كۆندێرا دهنووسێت ” دۆزهخ ئهو شوێنهیه كه لێبوردنی تیا نییه” گهر وابێت كهواته لهگهڵ دهقی بهردهستدا، بهیك دهگهینهوه، بهههشتی خۆشهویستی ئهو شوێنهیه كه لێبوردنی لێیه، نه ئهبوایه وهك ئۆرفیۆس ئهو ئاوهڕه نهگریسه بدهیتهوه، گومانت بكردایه تا بزانیت ئاخۆ ناپاكی له گهڵتدا نهكردووه، گوڵزارهكهی ئهوسای دڵداری كردووه به وشكه خاك، چاوپۆشیت بكردایه له سهلماندنی ئهو عهشقه، كه له لهسهقامگیریدا بهگومانه، له پارچهكردن و پۆلینكردنی دڵدا باڵادهست و لێوانڕێژه، له سالارگهراییدا بۆ دهبێ ئاوڕبدهیتهوه، دهزانیت ڕێگا خۆڵهمێشه به ئاوڕدانهوهت دڵخوازهكهت دهگێریتهوه بۆ دۆزهخ و دهیكهیته خهڵوزێك، له داهێناندا دهقی شیعری پێ گهرم دهكهیت، دهیكهیته قوربان، كلاوس تێڤلایت دهڵێت ” هونهرمهندان ژنان و دڵدارانی خۆیان وهك كهرهستهیهك بۆ خروشاندنی داهێنانی خۆیان بهكار هێناوه بلیمهتی خۆیان له كوشتنی مهعشوق بهدهست هێناوه “8، ئاوڕدانهوهت بۆ هونهر، بۆ خهیاڵ و شیعر بوو، نهك بۆ ئهوی دڵخواز، بۆ دۆزهخی واقیع، لای تۆی شاعیر بهههشتی دنیا ئهو نییه به واقعی له تهك ئهوی دڵخوازدا بژیت، دۆزهخ ئهوهیه نهتوانیت جارێكی تر بێیتهوه ناو دنیایی خهیاڵ و شیعر، لهم ساتهوهختهدا، لهم بگرهو كێشمهكێشهدا، به زمانی نائامادهی دڵخواز (سهڵاح شوان) ڕاچیتهی بێگوناهی بۆ خۆی دهبڕێت، بهو مهرجهی ئهو واتا دڵخواز نرخی دڵنیاییهكهی بدات و ڕزگاریكات لهو بهدگومانییه، خهیاڵ و بێدهنگی دهق بكات به كردهوه به واقیع پێی دهڵێت “ئێستاش ههر ماوه” واتا تا ئێستاش خهیاڵ و بهدگومانیت بهرامبهر به من ههر ماوه، نهگۆڕاویت، ژیان له بههشتی دهقهو بكهیته واقیعی دۆزهخ، به مانایهكی دیكه دڵخوازهكهی ناراستهوخۆ داوای لێدهكات ئاوڕهكهی بداتهوه، خۆشهویستییهكهی ببینێت، ئهم هاندانهی ئهمی دڵخواز بۆ ئاوڕدانهوه، یهكهم خۆی له ناو دهدات ئهویش دهكوژێت، دووهم له دوای خۆی كهلاكی نهفرهتییهك بهجێدههێڵێت، نهتوانێ له دوای خۆی كچێكی تری خۆشبوێت، ئهو چاوه كوێردهكات كچێكی تری پێ ببینێت، یان ههستی وا بێزاركهری پێدهبهخشێت، وهك ئهوهی فهرزهندهیهكی ناخۆشهویستی نهرێنی بێت، چیتر نهچێته هیچ دڵێكهوه، نهك ئهوه، ئهوی دڵخواز بهوهندهوه ناوهستێ، ئۆقره ناگرێ، دوورتر دهروات، له ئێستادا تهنیا بهری خۆری ئایندهی لێناگرێ، شهوی بهسهرا بێنێ، بهڵكو له ڕهههندهكانی ڕابردوودا دهیكوژێت، له دووڕیانی قهیرانێكدا دهیچهقێنێ تا بۆ ههمیشه بێ ئهوی پێوه دیاربێ، لهگهڵ خۆیدا نامۆبێت، گێچهڵی گومانێكی نهناسراوی دهكات، گومانێك نه له ئاست ئێستا، نه له ئایندهش، نهتوانێ ببێت به سیمبولی هێزێ، جاریكی تر ڕۆحی شاعیرانهی تێدا زیندووبكاتهوه، كێشهی شاعیر له ئاشقبوونه، ئاشقێك كه بهلای فریشتهدا دهچێت ئههریمهنی لێ زیندوو دهكاتهوه، دهیخاته دڵهڕاوكێ، به پێچهوانهوهش كه بهلای ئههریمهندا دهچێت فریشتهی لێ زهقدهكاتهوه، دیسانهوه دهیخاته دڵهڕاوكێ، له كۆتایی ئهم دژهوابوونهدا، ههم بهههشتی خهیاڵ، ههم دۆزهخی واقیع دهدۆرێنێ، دهرئهنجام له نامۆییدا دهبێت به مرۆڤێ یاخی، دهبێت به شاعیر، بهدهرله بێدهنگی دهق و نووسین، داگیرسانی مۆم و یادكردنهوه، ناتوانێ به كردار بجوڵێت، به دیالۆگ بنهماكانی لهیهك تێگهیشتن ئهنجامدات، چیتر بهههشتی خهیاڵ قهرهبووی دۆزهخی واقیع ناكات، ڕووبهڕوو له بنهرهتهوه هاوكێشهی پهیوهندییهكه بگۆڕێت، نووسینی ئێستای دهق بشكێنێ، نهك تواناو بههره، له نێو یادهوهریهكانیدا بسووتێنی، دهقی پێ ڕۆشنكاتهوه، ژیانی تایبهتی خۆی تاریكبكات، بهم پێوهر و ڕێسایهش بێت، (سهڵاح شوان) لێكچواندنی لهگهڵ تۆفیق حهكیم* دا دهكات، زۆر بهسادهیی ناوبراو گشت بههرهو تواناو لێهاتووی خۆی خستووهته نێو نووسین و كتێبهوه، كهمی بهكارهێناوه بۆ ژیانی تایبهتی خۆی، ئهمهش پێچهوانهی تێڕوانینی ئۆسكار وایڵده كه دهڵێت “سهرجهم تواناو لێهاتووی خۆم كرده خزمهت ژیانم شتێ كهم نهبێ له لێهاتووی خۆم نهخسته نێو نووسین كتێبهكانمهوه”8
كوانێ ئهوهی دهڵین گۆی له خشتهی مار و مێرووه كوا ؟
بۆچی ئێستا كهڕ بووه ؟
درۆیه درۆیه درۆ
كهس نییه گوێ له كهس بگرێ
ههر دووكهڵه و ههر تهپو تۆزه
وتی بهر به دواوه مهكه
ئهگینا دهتكهم به بهرد
ئهم ههموو بهردانه كێ بوون؟
چییان دهوت؟ چییان دهكرد
كێ دهزانێ؟
له كێ پرسم
كۆپلهی 14 ی شیعرهكه ….. لاپهڕه 8
ئایا بڕواهێنان و بهدواچوونی چهمكی هیوا، دهبێته پاڵنهرێ بۆ ڕێكخستنی ژیانی تایبهتی، ئایا دهتوانێ لێكهوتهی ئهو بۆشاییانه پڕكاتهوه كه تێزو ڕێساكانی پهیوهندی ئهوینداری دهخاته ژێر یاساكانی ڕێكخستنهوه، یان دژهوابوونێك له تهك بهربهستكانی ڕیاڵدا فهراههمدهكات، دوالیزمهی داواكانی خهیاڵ و ئهگهرهكانی ڕیاڵ له ئاكامدا نابنه كاریتهیهك، پووچگهرایی لهسهر بنیاد نانرێ، بهری هیوای لێناگرێت، خود له كوێی چاوهڕوانیدا پرسی مانهوه یهكاڵا دهكاتهوه، ڕوو له كوێ دهكات، پرسیار له كێ دهكات، بازنهیهكی داخراوه، وهڵام كۆمهكی ناكات، پشتیلێدهكات، پرسیاركردنی ئاوهز بهرابهر به دڵ و سۆز هاوتهریبه، شكۆمهندی وهڵام ناشكێنی، ههرگیز ناگاته ویستگهی مهبهست، له دۆزهخی بێ وهڵامدا بۆ پرسیاری بێگوناه دهگڕێت، گهر سێ كووچكهی ئهم و شهیتان و دڵخوازهكهی ئاگری دوزهخیان قاندابێ، ئهدی خوداوهند له كۆی بوو! كاتێ ئۆردیگا وهك دڵخوازهكهی تۆ ویستی وهڵامهكانی دڵ بداتهوه، له دهستی واقیعێ ههڵبێت، بۆ ئاگای لێنهبوو، گوێی له ڕازو خوازی نهبوو، بۆ ڕزگاری نهكرد له دهست واقیعێ كه مردن، یان جیابوونهوه خۆی تێدا مهڵاس دابوو، كاتێ خۆشهویستی له بهههشتی بهیهكگیشتندا دهمرێت، بۆ دهبێت له دۆزهخدا به نهمری بمێنێتهوه، كه دهنگی دڵ ههبێ بۆ دهبێ گوێی ئاوهز كهڕبێ، بۆ دهبێ له تهنگژهی بۆشاییهكانی ئاوهزو دڵ تۆ وهك نهرسیسیك خۆت واڵاخهیت، پڕكردنهوهی پرسیارهكان و ئاكامهكانی دهخیته ئهستۆی خودا، بۆ تهنیا له كاتی چهقینی نووشستی و پوچگهراییدا، لهتاریكستانا ڕۆشنای خودا بهدی دهكهیت، له درۆدا ڕاستی دهدۆزیتهوه، له بهدگومانیدا وهڵامهكان چهواشه دهكهیت، سهرت لێدهشێوێت، نازانیت له كوێوه سهری داوهكان بگریت، ههڵبێیت، بهقهدبرییهك دامێنی درۆ بگری، دهكرێ بهپێی فهلسهفهی بووناگهرای، بهپێچهوانهی درۆوه پرسیارێ بكهین، بهجۆرێك له جۆرهكان، ئایا تۆی شاعیر له داڕشتن و له دیاریكردنی جۆری پهیوهندییهكاندا، بهرپرسی یهكهم نیت، كهچی ئێستا گازندهی ئهوه دهكهیت و دهڵێت كهس گوێی له كهس نییه، ئهدی ههر مرۆڤێك بهرپرسیاری خاچی كارهكانی خۆی ههڵناگرێ، ئهم بهرپرسیارییه به تهنیا وهك تاك به تهنیا خۆت ناگرێتهوه، بهڵكو بۆ سهرجهم كهسانی تریش درێژ دهبێتهوه، ئهوه بڕیاری خۆته، له نێو كهسانی دیكهشدا یهقدهداتهوه، ههڵبژاردهی خۆته، دهمامێكه ڕِاستی تێدا ناشارێتهوه، بوون وماهییهتی تۆ ئاشكرا دهكات، بهوهی ” بوون پێش ماهییهت دهكهوێت و دیاری دهكات”10 بهم پێیهش بێ نه ئۆردیگا نه دڵخوازهكهت گوێیان نه له ئۆرفیۆس، نه له تۆ نهگرتووه، به پێچهوانهوهش دروسته، پێودانگێكش نییه سازشی لهسهربكهن، بهوهی مرۆڤ فهرزهندهێكه له نێوان ئاسمان و زهویدا، له نێوان دڵ و ئاوهزدا، ههڵپهسێراوه، لهنێو بێدهنگی و چاوهڕوانیدا ئازارێكی ڕاگوزهره، له نێو توڕبوونی سروشت و یاخیبوونی مرۆڤدا، سهرهتاتكێیانه، ههر دهمی به جۆرێك، هاوشان و تهبا له ئاوێنهی تهڵخی شوێنكاتدا درزێك، پرسیارێك دهوورژێنن، به هاوبهشی لهگهڵ یهكتریدا تهواوی دهكهن، سروشت به تهپوتۆز مرۆڤیش به دووكهڵ، تهقڵڕێژكردنی مرۆڤ به سروشتهوه، پانۆرامای كهتنی ئهژیندایهكه، ئیراده تێدا پهكدهخرێت، پاشهكهوت ڕادهستی چارهنووس دهكرێت، نه ڕووداو، نه كارو كردهوهی تێدا ئهنجامنادرێت، له ئازاری كات سووتاندنی چاوهڕوانیدا، ئهوهی دهمێنێتهوه، تهنیا ڕۆشنایی ڕایهڵهكانی خۆشهویستییه، دیسانهوه له دهروازیهكی دیكهوه دێتهوه سهر ههمان برین، ههمان بارودۆخی پێشوو، جارێكی تر ئوردیگا ئاسا به ئاگاتدههێنێتهوه پێت دهڵێت: ڕێرهو بگۆڕه، سهیری دواوه مهكه، گهر تۆ وهك شاعیرێ یاخیبوونی خۆت لهسهرجهستهی سروشتی تورهبوونی مندا تهقڵڕێژدهكهیت، لهنێوان دووكهڵی تۆ و تهپوتۆزی مندا، دهتهوێت جارێكی تر جڵهوی ئاوڕهكه بخهیته ئهستۆی من، خۆت وهك قوربانییهك نیشانبدهی، پیلانگێری و دڵڕهقی و بێباكی من به مهرجی ئاوڕهكهتهوه شتهك بدهیت، سزای پهكخستنی ئیراده، پاشهكهوتكردنی چارهنووس ، بێكرداری به بهرد بوونی خۆت وهك ههرشهیهك به كردهی خستنهسهر(projection) به منی دهفڕِۆشیت، به مانایهكی تر، پێش ئهوهی منی ئافرهت، سزای به بهرد بوون بهسهپێنم، بهسهر تۆی قوربانیدا، تۆ وێنهی به بهرد بوونت له سروشتی منداكێشاوه، من تهنیا خۆم گونجاندوه، (ئهو پیاوه كه وێنهی ژن بۆ خۆی دروستدهكات و ژن تهنها خۆی له گهڵ ئهو وێنهیهدا دهگونجێنێ) 11 هاوپێچ شاعیر بۆ دڵنهوای ڕازیكردنی خود وهك داكۆكییهك، وێنهكه گشتگیر دهكات، ههموو دونیایی دهرهوه له وێنهی خۆیدا دهشواتهوه، بهوهی ئهم یهكهم كهس نهبووه و نابێت له مێژووی مرۆڤایهتیدا سزا درابێت، تووشی نامۆبوون و بهدگۆڕان بووبێت، ههستبكات بووهته بهردێك، سهرجهم بهردهكانی دنیا له خۆیدا ببینێت، بهكهس بوونی بهرد، پارادۆكسێكی دڵپڕوكێنه به ناوچهوانی مێژووی مرۆڤایهتیهوه لكاوه، پرسیاری جدی و زیندوو لهسهر مردنی وهڵامدا بهجێدههێڵێت، نهێنی كارهساتێكه، له چاوهڕوانیدا ماوهتهوه، له بێدهنگیدا خنكاوه، له دهقی بهردهستدا وهك پرسیار ماوهتهوه، چییان دهوت، چیان دهكرد، بێ وهڵامه، بێ وهڵام.. بهرده، بهرد، له بهرد پرسیاردهكرێ، تا پهیكهری وهڵام له نێو دهقداو ههڵكۆڵێ بیهینێته دهنگ.گهر چهمكی به بهردبوون له گۆشهنیگایهكی گشتیی و فراوانترهوه داگهرانی بۆ بكهین، نابێ ڕهنگدانهوهی تاوانهكانی دهسهڵاتی سیاسهتی به بهردبوون فهرامۆشبكهین، گهمهی به بهردبوون لهگهل چهمكه بهر تهسكهكهی ئایدیالۆژیادا یهكدێتهوه، ڕهههندێكی ئهستوونی گشتگیر له خۆدهگرێت، ههرچی له دهرهوهی مێگهلی به بهردبوون بێت، رهتكراوهتهوه، به نهیار سهیردهكرێت، لهگهڵ چهمكی ئهویندارییدا هاودژه، یهكناگرێتهوه، بهوهی چهمكی ئهوینداری تایبهتمهندی ڕهههندێكی ئاسۆیی فهراههمدهكات، ڕوودانی ههر درزێك له نێو دوو دڵداردا، سهلماندنی تێوهگلانی دهسهڵاته، لێڵكردنی دیدهی ڕوونی ئاسمانی دیاری دڵدارانه، كهس له بهرامبهر دهسهڵاتدا وهك ئاشق چاوكراوهو ووریا نییه، له ئاشكراكردنی سهندنهوهی مرۆڤ له مرۆڤبوون، كردنی به مێگهل و به بهردبوون.
ههر له ههمان كۆپلهدا له شوێنێكی دیكهدا دهڵێت
ئهمرۆكه خاكی كوردستان
كه گوڵی یاخی ناگرێ
وێرانه خاكه ئهو خاكهی
جێگای گۆڕی
شاعیرێكی گێلی تێدا نابێتهوه
جێگای دڵی عاشقێكی
خهمان گهستهی وهك منی تیا نابێتهوه
نالی، حاجی، شێخی سهنعان
ئهوانی تری گۆڕ غهریبان
وێرانه خاكه ئهو خاكهی
كرا به جێی گۆرپهرستان كرایه جێی برا گهوره
ههمان كۆپلهی پێشوو ـ لاپهره 9
سیمرخ له پاش ئازارهكانی سووتان و زیندووبوونهوهدا، له دوایین شهوهكانیدا، دهتوانێ ههرهتی گهنجێنی خۆی زیندووبكاتهوه، له دوای تهمهنێك، توانای ئهوهی ماوه چێژ و لهزهتی سهرجێی لهتهك دڵخوازهكهیدا ئهنجامبدات، ههستكردن به بوون به بهرد، بهرامبهر به پێداویستیه سێكسیهكانی سروشتی مێینه، تا كڕۆك و ژیانی تایبهتیش پهل دههاوێژێت شۆردهبێتهوه، چاوپۆشین و بێدهنگبوون نییه، ،شاردنهوهی ئهركێك نییه، كه كرداری به دواوه نایهت، نسكۆ تهنیا نسكۆی دهسهڵات نییه، له بهرههمهێنانی ژیانێكی ئاسووده و سهقامگیر، بهڵكو له ئاست حهزی مێینهشدا، یهقدانهوهی نسكۆی تاكی نێرینهشی به دواوه دێت، تهنگهژه و جیابوونهوهی بهزۆرهملێی لێدهكهوێتهوه، دهكرێ شاعیر له زیندووبوونهوهی خهیاڵدا، به نمایش قهرهبووی ئهوی نائاماده بكات، یادهوهری و سووتان و نهمانی هێزو ووزهی بهیهكگهیشتن، دهسهڵات و دووری نیشتیمان، نیشتهمنی تهمهنێكه، ئاساواری ساڵانێكه، لهسهر ڕوویهكه ناتوانێ حهزو ویستی مێینه دابینبكات، تاسهی ئهفسانهی ئهو حهزه دێڕینهیه، باوكه ئادهمی خسته نێو دۆزهخی زهمینهوه، ئۆرفیۆسی گێڕایهوه بۆ هادس، سهرچاوهی كێشهكه ئاوڕێكه، لهگهڵ جیاوازییهكی بنهڕهتیدا یهكدێتهوه، دهبێ ئاماژهی بۆ بكهین، ئاوڕو سهیركردنهكهی ئادهم، بۆ دایكه حهوا، به كردهوهو بهڕاستی بێشاردنهوه، دوور له دهسهڵاتی سیاسی مژۆڵی یهكتربوون، جهسته له نێو جهستهدا، له نێو لهزهتی سهرجێیدا توایهوه، به جووته سزادران، گومانیان نههێشت، بهردهكانی حهزیان شكاند، له بهردبوون دهرچوون، به یهقینهوه بوونه خاوهن نهفس و دهروونێكی دروست، له بهرانبهردا ئاوڕهكهی ئۆرفیۆس، نهیتوانی ئهو مهبهسته بهێنێته دی كه جهستهی مێینه، چاوهڕێی دهكرد، ئاوڕهكهی زیاتر بۆ هونهرو، بۆ گومان بوو، نهك بۆ زیندوو كردنهوهی حهزه خهوتووهكانی ئهوی مێینه بێت، ئهو ساردوسڕییه، نهخوێندنهوهی جوانییهكانی جهسته، به بهردكردنی خهیاڵ یهكێكه له گهمه گهندهڵكانی دهسهڵات، له ژێرفشاره ههمه جۆرهكانیدا، به كردهی نامۆبوون، دڵ مراندن و نهبزواندنی ههستی نێڕایهتی لێدهكهوێتهوه، لێكهوتهی ئهم نامۆبوونه، دۆگمابوونێك زهقدهكاتهوه، چیتر شوێنی ئهشق، جێگای زیندووی تێدا نابێتهوه، وێرانهیهكه، دهسهڵات، یان برا گهوره مانهوی خۆی به بهردبوون و له سڕینهوهی گشتدا، سهركهوتنی خۆی پیرۆز دهكات، كردهی گۆڕینی خاك بۆ جێگای گۆڕپهرستیی، نهرێتی كۆمهڵگا سهرهتاییهكانه، برا گهوره یان دهسهڵات دهیبهخشێته مرێدهكانی، گرێدراوه به مان و نهمانی دهسهڵات، ههر درزێك بهر ئاوێنهی دهسهڵات بكهوێت، هارهو شكاندن ئهوانی لێدهكهوێتهوه، ئهمهش لهتهك یاخی بوون یهخانگیربوونی شاعیران لهگهل مردندا یهكنایهتهوه، سهر ههڵگرتنی شاعیران ستاتیكای دابڕانه نهك توانهوه، بهرگرییه نهك ڕادهستبوون، ئهو گۆرستانه وێرانهیهكه، به ڕادهی ئهوهی كهمكردنهوهی بههاو نرخی پیاوه، له تێڕوانینی ئافرهتدا، به ههمان ڕادهش گهر زیاتر نهبێ، كهمتر نییه، له ئافرهتیشدا كهمكردنهوهی نرخ و بههای پیاوه، شكاندنی ئافرهته ، ههڵلێگرتنی ڕقه، ههر ئهو ڕق و كینیهش بوو، ژنانی سهر به دینیۆسیسی هاندا، ئۆرفیۆس پارچهپارچه بكهن، یهكێكیان له دوورهوه دهیبینێت، هاواردهكات ” بیبینن، بیبینن، ئهوهتا ئهوهی سووكایهتی به ژنان كردوه”12 ههر مێمڵی ئهو ڕقهشه، له ئێستادا دهنهی دڵخوازهكهی (سهڵاح شوان) دهدات، ناهێڵێت بگهڕێتهوه، له چاوهڕوانیدا كهسهرهكانی بێدهنگی بشكێنێ، به سزادان بهرگری لهخۆی دهكات، به دیوێكی تر، گهر ئهمیش سزای نهدات، ئهو پێشوهخته لهو كارهی كه دهبوو كاتی گهنجێنی چارهسهریبكات، هیچی بۆ نهكرا، له چێژی جهستهو له نیشتیمانێك كه ئازاری داوه، له نامۆبوون زیاتر هیچی ههڵنهكڕاند، به خهونێكی له دهستچووهو، تهنیا سزای خۆی داوه، ئێستاش پهشیمانه، ئهوی دڵخواز به گومانه لهوهی ئهمی دڵدار دوای چل ساڵ و ههندهران، جارێكی تر بتوانێ بگهرێتهوه بۆ نیشتیمانێ چاوهڕوانی هیچی باشی لێناكرێت، نیشتمانێ پهیڕهوی ئهو ئامرازانه ناكات، خهونی چل ساڵهی شاعیرێكی دهربهدهر، خۆی لهمی نائامادهدا بشكێنێ، حهزیش ناكات پێی بڵێت هیچی پێناكرێت، نیشتمان ههرخۆیهتی تۆ گوڕاویت، ئهو ههرخۆیهتی نهگۆڕاوه، شهرمهزارییه، پێدهچێ ستایلی ئهم ئهویندارییه، ههر له سهرهتاوه خۆشهویستییهكی سۆفییانهی سهخت بێ، توانهوهیهكه ناتوانێ له نێوان خۆی مهعشوقدا، له نێوان ئهوهی مۆتیڤی شیعر نووسینیهتی، لهگهڵ سیحری ئهو سروشته زگماگهی له ئافرتدا ههیه، جیاوازی دروستبكات، یان ناتوانێ له دهروهی خهیاڵ ئاوڕ له واقیع بداتهوه، مامڵهی لهتهكدا بكات، گهیشتن به دوا خاڵهكانی ئهم پهیوهندییه له ڕێگای گهیشتن بهوی دڵخوازهوه، سیحری پێشبڕكێی داهێنانی نووسین و خهیاڵی بردنهوه، كۆتایی پێدێنێ و دهدۆڕێت، كوشتنی حهز، كوشتنی بههرهی شیعرییه، دۆڕاندن و لێسهندنهوهی تواناكانی شیعر نووسینه، ئهمهش ئهو ڕاستییه بهدهستهوه دهدات كه ئهمی شاعیر ئهزموونی لهگهڵ شوێنێكی دڵرهقدا كردووه، شوێنێك دهتوانێ پارادۆكسێ لهگهڵ نهرمی و تهڕی خهیاڵدا لهگهڵ دولبهردا دروستبكات، لهگهڵ ڕوونبوونهوهی خهیاڵ، جوانكردنی خۆشهویستی، دڵڕهقی دهسهڵات لهشوێندا زیاتر تۆخ دهبێتهوه، ناشرینتر دهبێ لهوهی شوێنی جوانی تیابێتهوه، ههڵبهت شوێنی گۆڕی شاعیرێ جوان پهرستیشی تیا نابێتهوه، ڕێزگرتنی جوانی گێلی نییه، ئهوه بهرپهچدانهوهی ئهوانه، له شاعیردا یهقدهداتهوه، سهرسامبوونی شاعیر به شكۆمهندی و بههاو جوانی ئهوی ئافرهت، بێدهنگی خهیاڵ، دابڕانێك لهگهڵ واقیعی سیاسیدا فهراههمدهكات، وێناكردنی شاعیر لهو ئافرهته كه خۆشیدهوێت، گهوره دهبێتهوه بۆ نیشتیمانی یهكهم، بۆ خاكی كوردستان، ویرانهیه له تێكچوونی پهیوهندی كۆمهڵایهتی، له پیادهكردنی جیاوازییهكانی نیوان نێرو مێ، پابهندبوونی دڵخوازهكهی به داب و نهرێتیهكانی باوكسالاری، چپاندنی نیگایهكی ڕوون، ئاڵۆزییهك فۆرمۆڵهدهكات، له چاوهڕوانیدا بڕیاری گونجاو به ئاسانی ناهێنیته دهنگ ههر له بێدهنگیدا پیاو له جووڵه دهخات و له خهیاڵ و له یادهوهریدا دههێڵێتهوه، خهمساردی گوێپێنهدان مرۆڤ تا ئاستی ڕادهستبوون وا دهكات توانای نهمێنێ دنیایهكی تر ببینێت، بیر له ئافرهت و له نیشتمانێ تر بكاتهوه، خهساندنی پیاو له نێو هاوكێشهیهكی ئاوهانهدا، یاخیبوونێك بهرههم دههێنێت، وێڵی دادپهروهرییهكه، نه له دڵخوازهكهیدا، نه له نیشتیماندا بهدی ناكات، مافێكه له تاك و كۆدا پێشێلكراوه، ئافرهتێ بێ نهفسكرابێ، نیشتیمانێكی نهزۆك، به چ ڕێسایهك دهتوانێ گوڵی یاخی بگرێ، ڕێز له داهێنان بگیرێت، ئاوێزانی شیعرو نیشتیمان بێت، نیشتیمانێ وهك دڵخوازهكهی ناتوانێ دهستلهملانی بێت، له نامۆبوون و نهبوونی ئامرازهكانی بهیهك گهیشتنیدا، وهچهی خۆشهویستی دروست بدۆزێتهوه، یان دهبێت به بهردبوون قایل بێت، خۆی بسڕێتهوه، یان دهبی یاخیبێت و ههڵبێت بۆ ههندران، ئافرهتێ له نیشتمانێكدا بچووككراوهتهوه، له ههندرانیش دا گهورهكراوه، ههمیشه یادی دهكات وازی لێناهێنێت، نه بهمردنی ڕازییه و وازی لێدههێنێت، نه قایله بهوهی دڵی ڕاگرێ، له جهستهیهكی وێرانهدا، جێگای بكاتهوه، عهشق له نیشتیمانێكدا ناژێت، مهیلی ئهم و كویلهبوونی ئهوانی تر گهوره بكات، دروشمی تهنیاباڵی و فهرامۆشكردن بهرزكاتهوه، بێئومێدی بڵاوبكاتهوه، بێههستی و بی ڕێزی، بووهته كهلتور و مهرجی مانهوه، له كهلتور و مێژووی نیشتیماندا، له كوردوستانی پیرۆزدا، له وهچهكانی ئۆرفیۆس دا، (سهڵاح شوان) یهكهم كهس نییه، نابێته دوا كهسیش، له دوایین شهویشدا شاعیر، له دهروازهی ئهزموونی شیعرییهوه، له خوێندنهوهی سهرچاوه شیعرییهكانهوه، به سێ تێڕوانینی جیاواز، له سێ شاعیردا، بۆشاییهكانی بێدهنگی پڕدهكاتهوه، سهرجهم توخبی تهگهرهكانی پهیوهندیی ئهوینداری پۆلیندهكات، له سێ ئهزموونی جیاوازدا، لهگهڵ خاڵی هاوبهشی نامۆبووندا، كۆیاندهكاتهوه، یهكهم دۆزینهوهی خود و نامۆ بوونی شیعر، كاتێ نالی شاعیر مهستورهی دڵخوازی به نیشتیمان دهچوێنی، ناتوانێ خۆی لهڕاستییهكدا ونبكات، ئایا شیعر ئهو هێزهی ههیه، له ژێر زوڵم و ستهمدا ژیانێ ئاسووده به شاعیر ببهخشێت، خۆی له مێگهل بوون و له بهردبوون بپارێزێ، گهر كات خود له شوێندا كهرتبكات، درزێكی كهمهرشكێن له نێوان دوێنێی ئازاد و ئیمڕۆی بندهستیدا، فهراههمبكات، ئیتر شاعیرخۆی له كۆی شیعردا دهبینێ، خود خۆی له كۆی دڵێكدا دهبینێ، كه داگیركرابێ وهك مرۆڤ تواناكانی لێسهنرابێ، به چارهنووسی نادیارهوه شهتهك درابێ، چارهنووس دابهش ناكرێ به گرتنی گشت و به ئازادكردنی بهشێك، هێزی شیعر لێكهوتهی ئهو دابهش بوونه قهبووڵ ناكات، كهی ڕهوایه خودی شاعیر بهدهستی دولبهرهوه دیل بێ، بانگهشهی ڕزگاری بكات، ئهوی دولبهریش بهدهستی داگیركهرهوه دیل بێ، (هێمن)ی شاعیر به جوانی گوزارشت لهو باردۆخه دهكات، له شیعری (دیلی دیل) دا دهڵێت “ئهسیری بسكی ئاڵۆزی كچه كوردێكی نهشمیلم، تهماشاكهن، چ سهیرێكه به دهستی دیلهوه دیلم” 13 هێزی شیعر و هێزی داگیركهر، دوو دونیایی جیاوازن، به یهكهوه ههڵناكهن له نێو ئهو تهنگهبهرو بهیهكداهاتوونهدا، ناژێ و ئهغزه لهوێشدا بمرێت، له مردنیشدا بێت، بههای شیعر ڕێگا نادات شانوشكۆی شاعیر خود بدۆڕێنێ له دونیایهكی ناجۆر نهویستراودا داكوترێت، وهك بهرپهرچدانهوهیهك، سهرههڵدهگرێت، مهرگێكی شاعیرانهی شایسته ههڵدهبژێڕێت، گهر له ههندرانیش بێت خود دهدۆزێتهوه، درێژه به نامۆبوونهكهی دهدات، لێرهدا ئهمی شاعیر بهپێی دهقی باسكراو، یان هاوشێوهبوونێك لهگهڵ نالیدا، فهراههمدهكات، یان بووهته ئهلتهرناتیڤی نالی شاعیر. دووهم نهبوونی نیشتیمانی نهتهوایهتی دهرئهنجامێكه، ئاودیوكردنی پهڵپێكه، گرێدراوه به نهسهقامگیری دڵخوازهیهكهیهوه كه به دوو زمانی جیاواز دیالۆگ ئهنجامدهدهن، ئهم به خهون و خهیاڵی ئازادهوه، ئهوی بهرامبهریش به ڕادهستبوونی واقیعی تاڵ، پهی به زمانی شیرینی خهیاڵ نابات، دوالیزمهی خهیاڵ و واقیع، پارادۆكسێ فهراههمدهكهن له نێوان ئازادی ڕادهستبوون به ژیانی ملكهچی، بهلای كۆمهڵگایهكی ملكهچی كهناركهوتوو، وێرانه به نهزانین، مهحاڵه سێبهری خۆشهویستی تێدا بدۆزرێتهوه، ئهمیش وهك حاجی قادری كۆیی شاعیر ڕزگاركردنی پهیوهندییهكهی گرێدهدات به هاتنهكایهی پڕۆژهی نهتهوهیهكی سیاسی، له دهوڵهتێكی سهربهخۆدا، داوای خۆشهویستیهكی ئازاد دهكات، به مهرجێ، له كۆیی جیاوازییهكانی زمان و بیركردنهوهدا دهكرێ خۆی كۆبكاتهوه، سێیهم بهناوهێنانی (شێخی سهنعان)ی شاعیر تێڕوانینی ڕهههندهكانی ئاین و یهقدانهوهی ئهگهرهكانی لهسهر داڕشتنی جۆری پهیوهندیهكان ئاشكرادهكات، كه پاشخانی ژێروژووربوونێكی تێدا ڕهچاودهكات، ئهگهرهكانی فۆرمۆڵهبوون ئاستهنگ دهكات، دهزانێت تهنیا پهیوهندی خۆشهویستییه، دهتوانێ جیاوازیه ئاینییهكان ڕیزپهڕ بكات، ئاستهنگهكان ڕهشكاتهوه ڕووی ئهوین سپیكاتهوه، دڵنهوایی نێرو مێیهك، دهتوانێ له بهیهكگهیشتنی چاوهڕوانیدا، بۆشاییهكانی پووچگهرایی پڕكهنهوه، ڕووبهڕووی دابونهرێته ڕزیوهكانی كۆمهڵگا بنهوه، كه له جیاوازی ئاینهكاندا خۆی حهشارداوه، ئهوهندهی پێداگرن لهسهر ڕهههندهكانی كهرتبوون، ئهوهنده كۆك نین لهسهر یهكبوون، بهرجهسته بوونی (سهڵاح شوان) له پهیوهندی ئهوینداری لهگهڵ ههبوونی چهمكی ئاینیدا، خۆیلهخۆیدا پێلێناێكی ڕاستهوخۆیه، خۆی له ئاوێنهی (شێخ سهنعان)دا بهدی دهكات، ئامادهیه له پێناوی سهرخستنی پهیوهندییهكهی، گهر به مردنیش بی، ئاوڕ له دڵخوازهكهی بداتهوه، بێته سهر ئاینی دڵخوازهكهی، لهگهڵ مهئلووفدا جیاوازی دروستبكات، وهك شێخ سهنعان بۆ كچێ گاور له ئیسلام وهڕگهڕا، گهر دهق ڕۆحی دووهمی نووسهر بێت، ئهوا شاعیر، له گهشتهكهیدا بۆ ههندران، راكردنی له دهست زوڵم و ستهم، زیرهكانه خود و دونیایی شیعری، له دونیای ئهم سێ كهڵه شاعیرهدا دۆزییهوه، به فره دهنگی له دهنگی منی سادهوه، توانی له دهرووی سووتان و زیندووبوونهوهی سیمرخدا، بچێته ناو بێدهنگی سهرجهم ئهو دهنگانهی ئاوێتهیان بووه، ئهوهنده پێویستی به خهیاڵ ههبوو، ئهوهند بهلای زهیندا نهچوو، سووتانی سیمرخ، تراژیدیای ئهو سهفهرهیه كه ڕابردوو له نێو ئهو كاتهدا زیندوو دهكاتهوه، كه نووسهر له سهرهتاوه تا كۆتایی تێیدا دهژێ، ههر كاتێ غهریبی و نامۆبوون له ناخیدا مرد، ئهوسا شیعریش تێیدا دهمرێت، له كۆتاییدا ئهم شیعره، شیعری گێڕانهوهیه، ئاشكراكردنی پارادۆكسێكه كه شاعیر به مهنهلۆگ دهدوێت، دڵخوازهكهی نهێنییهكان به دیالۆگ دهخاته ڕوو، بۆیه بهو دهستهواژنهوه تهنراوه كه نیشانهی نائامادهیی به دهستهوه دهدهن، كرداری تێیدا نییه وهك ” خۆی پێیووتم، من دهبینم، ئهو ووتی، تۆ نابینیت، من ووتم، كاتێ ووتم، كێبوو ووتی “…هتد ههروهها سهرههڵگرتنی ههر یهك لهم سێ شاعیره، به خودی سهڵاح شوان خۆشیهوه بۆ دهرهوی نیشتیمان، بۆ تاراوگه به ئارهزوو نهبووه، ناچاری بووه، ڕزگاركردنی ڕۆحی شیعر و دۆزینهوهی خهیاڵ بوو، مانهوهی دهقه له رهتكردنهوهی واقیعێ نهخوازراو. .
عهلی شێخ عومهر
زهمهنی كۆرۆنا 2020
———————————————————————————————————
ژیدهرهكان
1 ـ سهڵاح شوان ـ دوایین شهوهكانی سیمرخ ـ ماڵپهڕی ئهنتهرنیت ـ سایتی دهنگهكان.
2 ـ سهڵاح شوان ـ شهوێك له شهوهكانی سیمرخ ـ چاپخانهی لهریا ـ چاپی یهكهم ـ بهریوهبهراێتیی گشتی ڕاگهیاندن و چاپ و بڵاوكردنهوهی سلیمانی ـ ساڵ 2013
3 ـ كاروان عومهر كاكهسوور ـ نامهیهك بۆ (ئیدریس)ی هاوڕیی دهنووسێت ـ ماڵپهڕی پی ، دی، ئێف
4 ـ كاروان عومهر كاكهسوور ـ دیمانهیهك لهگهڵ كاروان عومهر كاكهسوورـ سازدانی بڵند باجهلان ـ لاپهره 8 ـ ماڵپهڕی پی، دی، ئێف
5 ـ توانا ئهمین ـ چهند گفتوگۆیهكی ئهدهبی ـ له بڵاوكراوهكانی پاشكۆی چاودێرـ ژماره 15 ـ ساڵ 2008 ـ لاپهره 123
6 ـ بهختیار عهلی ـ ئاوڕهكهی ئۆرفیۆس ـ چاپخانهی رجایی / تاران ـ چاپی یهكهم ـ ناوهندی رۆشنبیری و هونهری ئهندێشه ـ سالی 2014 ـ لاپهره 124
7 ـ ههمان سهرچاوهی پێشووـ چیرۆكی ئۆرفیۆس ـ بۆ زیاتر زانین دهربارهی چیرۆكی ئۆرفیۆس سهیری لاپهری 123 بكه
8 ـ ـ ههمان سهرچاوهی پێشووـ لاپهرهی 197
9 ـ جورج گرابیش ـ عقده اودیب فی الروایه العربیه ـ دار الگلیعه للگباعه والنشر ـ الگبعه الاولی ـ 1982 ـ ص 82
*ـ توفیق الحكیم : رومانووسیكی گهورهی عهرهبه میسرییه له بواری نووسینی شانۆشدا باڵادهسته خاوهنی چهندهها شاكاری شانۆییه وهك مصیر صرصار، سرمنتحره، سلیمان الحكیم، .. هتد گرنگترین رۆمانی عصفور من الشرق، عوده الروح وه چهندین رۆمانی تر
10 ـ الدكتور عبدالحمن بدوی ـ دراسات فی فلسفه الوجودیه ـ المۆسسه العربیه للدراسات والنشر ـ الگبعه الاولی ـ 1980 ـ ص 263
11 ـ كۆمهڵێك نووسهر ـ گۆڤاری ئایدیا ـ ژماره 12 ـ ئاشنا بوون به نیچه ـ چاپخانهی كاڕۆ ـ سلێمانی ـ ل 29
12 ـ ههمان سهرچاوهی ژمارهی 7 ـ لاپهڕهی 196
13 ـ سهرجهمی شیعری هێمن ـ بارگهی یاران ـ چاپخانهی وهزارهتی پهروهردهی ههولێرـ چاپی یهكهم ـ ساڵی 2003 ـ لاپهڕ 186
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
