Skip to Content

کورد و ئەمەریکا.. گۆڕانکارییە سیاسییەکان.. نووسینی: ستیڤان شەمزینی

کورد و ئەمەریکا.. گۆڕانکارییە سیاسییەکان.. نووسینی: ستیڤان شەمزینی

Closed
by شوبات 5, 2021 General, Opinion

رووخانى رژێمى بەعس لە 9ى نیسانى ساڵى 2003دا ناتوانرێ وەک ئاڵوگۆڕێکى رامیاریى گرنگ لە عێراق و رۆژهەڵاتى ناوەڕاست تەماشا نەکرێت، چوونکە رووخانى بەعس و سیستمى دەسەڵاتى تۆتالیتاریى و ئەو پارتە (بەعس) تەنیا هەرەسهێنانى ئەو دەسەڵاتە نییە بە تەنیا بەڵکو ئەوە سەرەتاى زەنگێکى وریاکەرەوە بوو کە دەبێت ئەو شێوە دەسەڵات و سیستمى بەڕێوەبردنى دەوڵەتە لە تەواوى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست کۆتایى پێ بێت، لەبەرئەوەى چیتر ناتوانرێت لە دونیاى هاوچەرخى ئەمڕۆدا قبوڵى ئەو شێوە کلاسیکى و کۆنەپەرستییەى دەسەڵات و حکومڕانى بکرێت. هەر بۆیە دژایەتیکردنى دەوڵەتە ئیستیبدادیى و دیکتاتۆرییە هەرێمییەکان و شاکانى کەنداو دیاردەیەکى عەفەوى نییە، بەڵکو لەو ترسەوە سەرچاوەى گرتووە کە ئەمەریکا لە پڕۆژەکەیدا هەیەتى بۆ گۆڕینى ئەو جۆرە شێوە دەسەڵاتە دیکتاتۆرییە رەهایە لە تەواوى دنیادا بە گشتیی و لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا بە تایبەتى.

ئەمەریکا ئەوڕۆ وەکو بەهێزترین جەمسەرى جیهانى کە لە رووى ئابووری و سەربازیى و ئامادەیى تەکنۆلۆژییەوە خاوەنى بەهێزترین دەسەڵات و هەژموونە راستەوخۆ سەرکردایەتى پرۆسێسى ئەو گۆڕانە رادیکاڵیانە دەکات لە رۆژهەڵاتى نێویندا. ئاشکراشە کە مەحاڵە هیچ هێزێک بتوانێت لەمپەر لەبەردەم هەژموونى ئەمەریکا دابنێت و رووخانى سەدام و رژێمەکەشى دوا وێستگەى شەمەندەفەرى گۆڕانکارییەکانى ئەمەریکا نابێت. تا ئێرە ئاشکرایە گۆڕان لە ناوچەکەدا حەتمییە و مانەوەى ئەم جۆرە دەسەڵاتانەش بە راددەیەک مەحاڵە وەکو تێپەڕینی حوشتر وایە بە کونى دەرزیدا. بەڵام قسەکە لەسەر ئەوەیە کورد دەبێت لەم بارودۆخەدا چى بکات و خاوەنى چ گووتارێکى سیاسیى بێت؟ چۆن دەتوانێ زۆرترین کەڵک لەم هەلومەرج و وەزعیەتە سیاسییە پڕ لە ئاڵوگۆڕە وەربگرێت؟ دیارە وەڵامى هەموو ئەم پرسیارانە بەو شێوەیەیە دەبێت کورد ئەم فرسەتە لەبار نەبات و بەوپەڕى ئاگایى سیاسییەوە مامەڵەى لە تەکدا بکات. ئەمەش بەوەى سەرکردایەتى سیاسیى کورد بەشێوەیەکى راشکاوتر و شەفافتر و وەک تەرەفێکى خاوەن کێشەیەکى گرنگ و مێژوویى داخوازیى و ویستى نەتەوەیى گەلى کورد بگەیەنێتە ناوەندەکانى بڕیار چ لەسەر ئاستى عێراق و چ لەسەر ئاستى جیهان.

قۆناغى ئێستا چیتر قۆناغى شەرمنى سیاسیی و دیپلۆماتیى نییە و ئاشکراشە سیاسەت لەسەر بنەماى سۆز و دڵدانەوە ناکرێت بەڵکو سیاسەت لەسەر بنەماى بەرژەوەندییە، خۆرئاوا بەشێوەیەکى گشتیى لەسەر ئەو بنەمایە سیاسەت دەکات و کاتێکیش بیرمەندى ناسراوى ئیتاڵى (نیکۆلۆ مەکیاڤیلى) دێت و تێزەکانى خۆى لەسەر سیاسەت فۆرمەڵە دەکات ئیدى بە هەموو شێوەیەک سیاسەت خۆى لە هەر جۆرە ئیلتیزام و مۆراڵێک جیا دەکاتەوە، ئەوەی لە ئەوروپا و ئەمەریکا لە دێرینەوە تا ئەوڕۆ لە بواری سیاسییدا پەیڕەو دەکرێت بریتییە لە مەکیاڤیلییەت و دەکرێت بە سیاسەتێکی براگماتیکیی بەرژەوەندخوازانە لێکبدرێتەوە. ناپلیۆن پۆناپارت یەکێک بوو لەو کەسانەى زۆر مەکیاڤیلیانە سیاسەتى دەکرد و خەونى جیهانگیریی خۆى پەرەپێدەدا لە یەکێک لە وتەکانى خۆیدا ئاماژە بەوە دەدات کاتێک رووى کردۆتە هەر وڵاتێک بە مەبەستى داگیرکردنى خۆى خستۆتە سەر ئاینى خەڵکی ئەو شوێنە و کاتێکیش رووى کردۆتە میسر وەک مسوڵمانێکى خواناس خۆى نیشانداوە، تاکوو لەو خاڵە لاوازەوە دەرگای چوونە ژوورەوە بکاتەوە. بە مانایەکی تر گەڕاوە بە دوای پاژنەی ئەخیلی هەر کۆمەڵگەیەک کە بە مەبەستی داگیرکاریی رووی تێکردووە، لەم سۆنگەوە سەرکەوتنەکانی ناپلیۆن قەرزاری ئەو مەکیاڤیلیستییە بوو پیادەی دەکرد.

ئەو ساتانەشى وڵاتە یەکگرتوەکانى ئەمەریکا ئۆپەراسیۆنى ئازادکردنى عێراق ئەنجام دەدات و جەنگێکى جیهانى دژى جەمسەرى تیرۆرى نێودەوڵەتى بەرپا دەکات راستەوخۆ ئەمە بەو مانایە نییە ئەمەریکا لە روانگەى پابەندبوونى بە مۆراڵەوە ناچاربووە بۆ ئەو جەنگە و دەستپێکردنى ئەو پرۆسێسە نوێیە هەنووکە لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا لە گەرمەیدایە. ئەمەریکا وەک ئەرکێکی ئەخلاقیی بۆ پارێزگاریی لە ئاسایشی جیهان ئەو جەنگەی هەڵنەگیرساندووە کە لە ئەدەبیاتی خۆیدا بە “جەنگی دژە تیرۆر” دەیناسێنێت، بە پێچەوانەوە خودى ئەمەریکا خاوەنى تۆمارێکى رەشە لە پاڵپشتیکردنى ماددیى و مەعنەویى و لۆجیستى دەوڵەتە تۆتالیتاریى و گروپ و رێکخراوە تیرۆریستییەکان، دەبینین لە قۆناغێکدا دەسەڵاتى سیاسیى ئەمەریکا (کۆشکى سپى- کۆنگرێس) راستەوخۆ سەرپەرشتى پرۆسەى پڕ چەککردنى رژێمى بەعس دەکەن بە نوێترین چەکى کۆمەڵکوژ و نێوترۆنى و کیمیایى!! چەندان بەڵگە و دیکۆمێنت لە بەردەستدان گەواهیى لەسەر ئەو راستییە دەدەن، بۆ نموونە نووسەرى ناسراو (دەیڤید مۆبێرگ) لە یەکێک لەوتارەکانى خۆیدا بەم جۆرە دەنووسێت: راپۆرتێکى نوێى پەیمانگاى لێکۆڵینەوە سیاسییەکان لە رێى بەکارهێنانى دیکۆمێنتى چاپنەکراوى دەوڵەتەوە ئەوە دەردەخات چۆن دۆناڵد رامسفیڵد و یارمەتیدەرانى ترى رۆناڵد رێگان لە نزیکەوە لەنێوان ساڵانى 1983-1987 لەگەڵ سەدام حسێن کاریان کردووە (پاش ئاشکرابوونى بەکارهێنانى گازى ژەهراویى لە جەنگى نێوان عێراق- ئێران) لە دوا هەوڵى سەرنەکەوتوودا بۆ یارمەتیدانى کۆمپانیاى فرە رەگەزى بێکتێل بۆ بنیاتنانى بۆرییەکى نوێى نەوت لە وڵاتی عێراق.

تەنانەت رەوتە ئیسلامییە چەکدارەکان لە جیهانی ئیسلامییدا لە دەیەی شەستەکانەوە تا کۆتایی نەوەدەکان، بە پلان و دەستگیرۆیی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی ئەمەریکا بەهێزکران. واشنتۆن رۆڵى کاریگەرى بینى لە پەرەپێدانى تواناى ماددیی و سەربازیى ئەو گروپانەدا و هەروەها راهێنانیان بە باشترین تاکتیکى سەربازیى و پارتیزانیى و بەکارهێنانى هەموو جۆرە چەکێکى تەکنۆلۆژیى و هاوچەرخ. (جۆن فۆستەر داڵاس)ى گەورە ژەنەراڵى ئەمەریکا لە ساڵى 1951دا ئەو پێشنیارە بۆ وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا دەکات لە بەرامبەر ئیلحاد و ماتریالیزمى کۆمۆنیزمی روسیی پەرە و گرنگى بدرێ بە رەوتە ئاینییەکان لە یەکێتى سۆڤیەت و دەوروبەریدا بەتایبەتى لە نێویاندا رەوتە ئیسلامییە رادیکاڵەکان لە ئەفغانستان و ناوچەکانى ترى رۆژهەڵاتى ناوین و نزیکى روسیا یارمەتی بدرێن و بەهێز بکرێن. لەم قۆناغەدا ئەمەریکا بۆ لەمپەردانان لەبەرامبەر گەشە و هەژموون و شەپۆلى سۆشیالیستى و دەسەڵاتى دەوڵەتى شورەوی و بلۆکى کۆمۆنیزم پەرە دەدات بە کۆنەپەرسترین رەوتى سیاسیى. لەم پێڤاژۆیەدا ئیدارەی ئەمەریکا و کۆشکی سپی درێغی ناکات لەیارمەتیدانی رێکخراوە کۆنەپەرست و وێرانخوازەکان لە هەردوو میحوەری دوژمنی باوەکوژدا “واتە یەکێتی سۆڤێت و ئەمەریکا لاتین”.

لەم زەمەنەشدا ئوسامە بن لادن و سافیمبى وەک دوو پیاوى بەڕێزى هاوپەیمانى ئەمەریکا و سیا (دەزگاى هەواڵگریى ئەمەریکا) دەردەکەون و ئەستێرەی بەختیان دەست بە درەوشانەوە دەکات!! هەر ئەمەریکا وەکو دوو تیرۆریستى دوو دنیاى جیاواز پڕ چەکیان دەکات، کاتێکیش ئوسامە بن لادن لە سعودیەوە بەڕێدەکەوێت بەرەو ئەفغانستان هیچى تر نییە جگە لە کاراکتەرى سیناریۆیەک و داشى دامەى پرۆتۆکۆلەکانى سیا و کۆنگریس بۆ رووبەڕووبوونەوەى دەسەڵاتى کۆمۆنیزم و یەکێتى سۆڤیەتى پێشوو، تەنانەت جێگەى سەرسوڕمانە کاتێک دەبینین سەرکردەیەکى سیاسیی و سەربازیى عەرەبى- ئیسلامى وەک (عەبدوڵڵا عەزام) لە قودسى (موحتەلە) و لە رووبەڕووبوونەوە و (جیهادى) جولەکەوە مەیدانى جموجوڵى چالاکییەکانى خۆى دەگوازێتەوە بۆ ئەفغانستان تا ئەو ساتەى لەوێ دەکوژرێت!! کە لە هەمان کاتدا فەلەستینییەکان پێویستییان زۆر بە توانا و لێهاتوویى سەرکردەیەکى وەک عەزام هەبوو. دواتر گواستنەوەی کردەی “جیهاد” لە بەرامبەر ئیسرائیلەوە بۆ ئەفغانستان دیاردەیەکی شایانی قسە لەسەرکردنە، بەو پێیەی هەزاران عەرەبی موسڵمان کارئاسانییان بۆ کرا بۆ “جیهاد” روو لە ئەفغانستان بکەن بە مەبەستی جەنگان لە دژی سۆڤێت. ئەوەی پێی دەوترێ “عەرەب ئەفغانەکان” لە چوارچێوەی گەمەیەکی ناپیرۆزی کۆشکی سپی و سی ئای ئەی و دەوڵەتی ئینگلیزدا هەڵتۆقین.
پاشتر هەر بەستەڵەکى جەنگى سارد توایەوە و کامپى کاپیتالیستى خۆرئاوا بە رێبەریى ئەمەریکا و کۆشکى سپى و ناتۆ سەردەکەوێت بەسەر بلۆکى رۆژهەڵات و کرملین و وارشۆدا، ئەمەریکا رزگارى دەبێت لە ئەگەرى هەر هێرشێکى ئەتۆمى و لە روودانى جەنگى ئەتۆمى، ئیتر سەردەمى عەمالەتى ئەم رەوتانە بەسەر دەچێت و لە قۆناغێکى دواتریشدا هەر ئەم هێزانە دەیانەوێ ببنە لەمپەر لەبەردەم هەیمەنەى ئەمەریکیى و مەترسى گەورە بۆ بەرژەوەندییە سیاسیی و ئابوورییەکانى ئەمەریکا و کۆمپانیا فرە رەگەز و مۆنۆپۆلەکان دروست دەکەن و دەبنە مەترسیى لەسەر ئاسایشى نەتەوەیى ئەمەریکیى، ئیدى ئەمەریکا بانگەشەى قەلاچۆکردن و لەناوبردنى ئەم تەیارە تیرۆریستییانە دەکات و لە هەمان کاتدا هەوڵ دەدات لە رێگەى ماسمیدیاوە واى نیشان بدات ئەوان ئەرکێکى ئەخلاقى گەورە لەسەر شانى خۆیان دەبینن لە بەرامبەر پارێزگاریکردنى ئاسایشى گشتیى جیهان و کەمکردنەوەى مەترسییەکانى تیرۆر و تۆقاندن و کوشتنى هاووڵاتیانى سڤیل و بەکارهێنانى چەکى کۆمەڵکوژ و ئەتۆمى و ڤایرۆسى، ئەمەریکا لەو چرکەساتەى ئامادەکاریى دەکات بۆ پەلاماردانى عێراق ئەو پاساوە بەکار دەهێنێت سەدام حسێن و رژێمەکەى هۆى یەکەمى نەهامەتییەکانى کۆمەڵانى خەڵکى عێراقن، تائێرە ئەمە راستە سەدام هۆى تراژیدیاکانى سەرجەم گەلانى عێراق بوو، بەڵام هەر خودى ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانى بوون چاوپۆشیان لە کوشتنى دەستەجەمعی کورد و گۆڕى بە کۆمەڵ و ئەنفال و هەڵەبجە کرد!،ـ بەپێچەوانە بەردەوام هاوکارییان دەکرد لە شەڕی هەشت ساڵە لە دژی ئێران و بە کۆمەڵکوشتنی هاووڵاتیانی عێراقیدا. جیهان و ئەمەریکا بە ئەنفال و هەڵەبجە ئابڕوویان چوو، بەڵام ئەوان نەک گوێیان بەو سکەنداڵە نەدا، بەڵکو بەرژەوەندیی ئابووری هەموو ئابڕوویەکی لێسەندبوونەوە.
ئەمەریکا بۆ رزگارکردنى گەلانى عێراق نەهاتووەتە ناوچەکە و عێراق، هەروەک چۆنیش تاڵیبان و بەعسی بۆ بەرژەوەندیی گەلانی ئەو وڵاتانە نەڕووخاندووە، چوونکە ئەمەریکا ئامادە نییە سەدان سەربازى خۆى لە کابوڵ و قەندەهار و بەغدا و فەلوجە بکاتە قوربانى و ملیارەها دۆلار بەکاربهێنێ بۆ سەرخستنى پڕۆژەى دیموکراسیی لە عێراقدا، چوونکە هەر هەمان ئەو ئەمەریکایەیە ساڵانە هەزاران تۆن خۆراک و دانەوێڵە نوقمى ئۆقیانوسەکان دەکات لە ئەفریقاش ملیۆنەها مرۆڤ برسى و هەژارن. بودجەی ساڵێکی پینتاگۆن بەسە بۆ ررزگارکردنی کیشوەری رەش لە دەست برسێتی. بودجەی هاوکاریی و یارمەتیدانی گروپە وێرانخوازەکان لەلایەن کۆشکی سپییەوە بەسە بۆ دابینکردنی دەرمانی تەواو بۆ گشت نەخۆشییە کوشندەکانی جیهان، کە هەر ئێستا ئایدز جۆرێکی تاڵترە لە جینۆساید و ئاپارتایدی ئەفەریکا. ئەو بەهای ترلیۆن دۆلارییەی بۆ گەمە مخابەراتییەکان کە لە رێی وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریکاوە خەرج دەکرێت، بەسە بۆ ئەوەی دادی کۆمەڵایەتی و هەلومەرجی ژیان و گوزەرانی خەڵکی لە سەرجەم جیهاندا پێ باشتر بکرێت. لەبەرئەوە ئەو گووتارە عاتیفییەی وێنای ئەمەریکا وەک فریشتەی ئازادیی سکێج دەکات، ئەو گووتارەی دڵداریی لەگەڵ دروشمە درۆینەکانی ئەمەریکا دەکات، هەم گووتارێکی ساختەیە هەم درۆزنانە و فریودەرانەش. چوونکە ئەو فاکتە لە بیر دەباتەوە سترۆکتۆری سیاسەتی ئەمەریکیی لە ئێستا و لە رابردووشدا بریتیی بووە لە خوڵقاندنی ئاریشە و قەیران لە هەموو لایەکی دنیادا بەمەبەستی زاڵکردنی هەژموونگەرایی خۆی.
بۆیە بێگومان هاتنى ئەمڕٍۆى ئەمەریکا بۆ عێراق پلان و ئەجینداى تایبەتى بەرژەوەندییەکانی خۆی لە پشتەوەیە و خەلیلزاد و مارێنزیش تەنیا جێبەجێکارى ئەو پلانانەن ئەمەریکا نەخشەى بۆ کێشاوە. ئەى کەواتە ئەمەریکا چى پاڵنەرى بووە لەم جەنگە و ئەو جەنگانەى ترى کە کابینەکەى بوش و پلاندانەرانى ستراتیژیى ئەمەریکا پلانیان بۆ داناوە؟ وەڵامەکە زۆر روون و ئاشکرایە ئەویش فراوانکردن و بەرینکردنى سنوورى دەسەڵات و هەژموونى سیاسیی و کولتووریى و فەرهەنگیى ئەمەریکایە. کۆتایى هاتنى دنیاى دوو جەمسەریى هەلێکى زێڕینى دایە دەست ئەمەریکا وەک تاکە جەمسەر رەفتار بکات و نەخشەى سیاسیى جیهان دابڕێژێتەوە بەبێ گوێدان بە راى گشتیی و کۆدەنگى نێودەوڵەتى. هەروەک نووسەرى ناسراو (دەیڤید مۆبێرگ) ئاماژەى پێدەدات کاتێک دەڵێت: نەمانى یەکێتى سۆڤیەت ئازادییەکى جوڵانەوەى ترى بە ئەمەریکا بەخشى، هەردوو بەڕێوەبەرێتى بوشى یەکەم و بیل کلینتۆن لە رێگەى جیاوازەوە بەردەوامبوون لە هاوسەنگکردنى کۆدەنگى نێودەوڵەتى و کۆلایەنى (مەڵتى لاترالیزم) لەگەڵ تاکڕەوێتى ئەمەریکادا، بەڵام بەڕێوەبەرێتى ئێستاى بوش بە ئەندازەیەکى مەترسیدار رێکەوتنامە نێودەوڵەتییەکان، کۆدەنگیى و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانى وەلا ناوە، لە کاتێکدا پێداگریى دەکات لەسەر مافى خۆى لە هەڵگیرساندنى جەنگى خۆپارێزیى و بەمەش بنەما سەرەکییەکانى نەتەوە یەکگرتووەکان رەتدەکاتەوە، گۆڕانکاریى لە ستراتیژی نیشتمانیدا بەشێوەیەکى نادیپلۆماتیکى و هەڕەشەئامێزانەى نوێ هەر لە بەرپرسانى وەک رامسفیڵد تادەگاتە خودى جۆرج بوش جەختى لێکراوەتەوە.
ئەمەریکا لە رێگەى ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانەوە کە تاکتیکێکى نوێى ستراتیژیەتێکى کۆنە راستەوخۆ گەشە و برەو دەدات بە خولیاى تاکڕەویى و جیهانگیریى وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا و سەپاندنی ویستەکانی خۆی لە رێی جەنگ و هێزەوە، بەڵام لە راستیشدا زۆر هۆ هەن وا دەکەن ئەمەریکا بتوانێت بە ئاسانى ئەم پرۆسەیە بە ئەنجام بگەیەنێت کە دەتوانین بڵێین ئەوەیە ئەمەریکا خاوەنى ژێرخانێکى ئابوورى بەهێزە و دراوەکەشى خاوەنى بەها و ئیعتبارێکى بەرزە و ئاستى بەرهەمهێنان بە راددەیەکى سەرسوڕهێنەر گەشەى کردووە، تەنانەت لە وڵاتێکى پیشەسازیى و تەکنۆلۆژیی وەک ژاپۆندا کە یەکێکە لە حەوت وڵاتە پیشەسازییە گەورەکەى جیهان بەرهەمەکانى پیشەسازیى و تەکنۆلۆژیاى ئەمەریکیى و ئۆتۆمبێلى کۆمپانیاکانى ئەمەریکا رێژەی داواکارییان زیاتر لەسەرە لە بەرهەمهێنراوە لۆکاڵییەکانى ژاپۆن خۆى!، ئەمە لە کاتێکدایە ژاپۆن خاوەنى گەورەترین کارگە و پیشەسازیى دروستکردنى نوێترین جۆرەکانى ئۆتۆمبێلە. رەنگە ئەمە زۆرتر لە فاکتۆری سەرسامیی بە ئەمەریکاوە سەرچاوەی گرتبێت، چوونکە ئەمەریکا لە رێی سینەمای هۆلیۆد و غەزووی فەرهەنگییەوە وەک نموونەیەکی باڵا خۆی نیشان دەدات، یان دەیەوێ ئەوە لە خەیاڵدانی زۆرینەدا دروست بکات هاووڵاتی ئەمەریکایی سوپەر هاووڵاتییە و نموونەیەکی باڵایە لە ئازادیی و ئازایەتی و خۆشگوزەرانی و داهێناندا.

دۆلاریش وەک دراوى ئەمەریکى تا راددەیەکى کاریگەر رۆڵى خۆى هەیە لەم پرۆسەیەدا، تەنانەت کە ئیرۆ نرخى لە بەرامبەر دۆلاردا بەرز دەبێتەوە دیسان ئەمەشیان لە بەرژەوەندیى ئابووری ئەمەریکایە، هەر بۆ نموونە (گیرهارد شرۆیدەر)ى راوێژکارى پێشووى ئەڵمانیا لە یەکێک لە چاوپێکەوتنەکانى خۆیدا مەترسى خۆى نیشان داوە لە بەرامبەر بەرزبوونەوەى نرخى ئیرۆ لە بەرامبەر دۆلار، چوونکە ئەمە وا دەکات تەنانەت لە پایتەخت و جەرگەى وڵاتە ئەوروپییەکاندا زۆرترین داوا و کڕین لەسەر بەرهەمهێنراوەکانى پیشەسازیى و تەکنۆلۆژیاى ئەمەریکى بێت ئەمەش بەهۆى هەرزانیى نرخەکەیەوە، دواجار ئەمەش هۆکاری دروستبوونى بازاڕێکى گەرمە بۆ کاڵاکانى ئەمەریکا لەو ئەوروپایەى دەیەوێت وەکوو جەمسەرێک لەبەردەم ئەمەریکا خۆى قووت بکاتەوە. لە رووی فەرهەنگیشەوە کولتووری ئەمەریکیی و فۆرمی ئەمەریکیی لە ژیان و بیرکردنەوە و هونەر و تەنانەت خواردنیشدا هەژموون بکەن بەسەر هەموو تاکێکی جیهانییەوە. بۆ وێنە لەگەڵ کردنەوەی یەکەمین خواردنگەی ئەمەریکیی “ماکدۆناڵس” لە روسیا، بە جۆرێک لە جۆرەکان پەیامی هەرەسی تەواوەتی کۆمۆنیزمی رووسی گەیاندە چاو و هۆشی هەموو دنیا و “فۆکۆیاما”شی وا لێکرد لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا “کۆتایی مێژوو و دوایین مرۆڤ” جاڕی کۆتایی مێژوو بدات. بە کورتییەکەی فەرهەنگیی ئەمەریکایی فەرهەنگێکە زیاتر کاریگەریی لەسەر هەموو دنیا داناوە و هەژموونی کردووە بەسەر لاشعوری زۆربەی دانیشتووانی سەر زەویدا.
ئەم بابەتەش بۆ خۆی سەرنجی زۆرێک لە نووسەر و بیریاران و ناوەندەکانی توێژینەوەی راکێشاوە، ئەم زاڵبوونەی ئەمەریکا و فەرهەنگەکەی بەسەر جیهاندا مایەی پرسیاری جیددی بووە لەلای بەشێکی زۆر لە نوخبەی دنیاوە بە لایەنگرانی ئەمەریکا و ئەنتی ئەمەریکاییەکانیشەوە. لەم بارەیەوە نووسەرى ناودار (ئەمانوئیل وەلرشتاین) دەڵێ: وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا وەک وڵاتێک بە ئەندازەیەک لە وڵاتەکانى تر بە تواناتر و بەهێز بوو، تواناییە ئابوورییەکەى لە ساڵى 1945دا لە پێش وڵاتەکانى ترەوە بوو کە دەیتوانى کاڵاکانى لەهەر وڵاتێکدا هەرزانتر بفرۆشێت و توانایى سەربازیى ئەمەریکا نەدەکرا بە هیچ جۆرێک لەگەڵ هیچ وڵاتێکى تردا بەراوورد بکرێت، ئەنجامەکەشى ئەوە بوو توانى هاوپەیمانییەکى دوولایەنە و چەند لایەنى ترسناکى وەک پەیمانى باکوورى ئەتڵەسى (ناتۆ) و رێکەوتنامەى سەربازیى ئەمەریکا- ژاپۆن و هتد. بهێنێتە دى و بە گوێرەى ئەوانە ئەمەریکا وەک دەسەڵاتێکى زاڵ لە رووى فەرهەنگییەوە ناوەندێتییەکى جیهانى بەدەست هێنا، نیۆیۆرک بووە ناوەندى فەرهەنگى لە ئاستێکى بەرزدا و فەرهەنگى گشتیى ئەمەریکا بە هەنگاوى گەورە بە سەرانسەرى جیهاندا بڵاوبووەوە.

بێجگە لەمانە گڵۆباڵیزەیشن (العولمە- بە جیهانییکردن) فاکتۆرێکى ترە یارمەتییەکى گەورە پێشکەش دەکات لەسەر رێگاى هەژموونى ئەمەریکیی و بە جیهانییکردنەوەى کولتوور و فەرهەنگى ئەمەریکا، بەشێکى زۆریش لە بیرمەندان و نووسەران و چاودێرانى سیاسیى وەها شرۆڤەى بە جیهانییکردن دەکەن، پرۆسەی بە جیهانییکردن رووەکەى ترى بە ئەمەریکاییکردنە، بۆ نموونە (د.عەبدوڵڵا عوسمان ئەلتوم و د.عەبدلرەئوف محەمەد ئادەم) وەکو دوو نووسەرى عەرەب لە کتێبەکەى خۆیاندا بە ناوى (العولمە) پێناسەى بە جیهانییکردن بەوە دەکەن (ئیمپریالیەتێکى نوێیە) یان (چوارچێوەیەکە و دروستکراوى دەستى ئەمەریکایە)!. لە هەمان کاتدا نووسەرانى ترى عەرەب وەک ئیدوارد سەعید و د.محەمەد عابد ئەلجابرى و د.خەلدون حەسەن و مەتاع سەفەدى هەریەکەیان پێناسەیەکى هاوشێوەیان بۆ بە جیهانییکردن هەیە. هەرچەند دەکرێ و دەشێ ئەم بیروڕایانە وەها لێکبدرێتەوە دەرهاویشتەى بیرى پان ناسیۆنالیزمى عەرەبین کە دوژمنایەتییەکى باوەکوژى لەگەڵ ئەمەریکا و کولتوورى خۆرئاوادا هەیە، بەڵام بە دیوەکەى تریدا هەڵگرى ئەو راستییەیە ئەمەریکا بەجیهانییکردن دەکاتە میکانێزمێکى کاریگەرى هەژموون و دەسەڵاتى پانخوازیى خۆى بەسەر جیهاندا.
تێزی جیهانگیریی تێزێکە لەدوا ئاکامدا سەردارێتێ ئەمەریکا بەسەر جیهاندا دەسەپێنێت، بەو پێیەی نموونەی ئەمەریکیی لە سیاسەتەوە بیگرە تاکوو پەروەردە و هونەر، نموونەیەکی بێ هاوتان و دوا پەرەسەندنی ژیاری مرۆڤایەتین، لەم سۆنگەوە دەبێت ئەم نموونەیە بگاتە هەموو لایەکی گێتی و لە هەموو جوگرافییە جیاوازەکانی جیهان پیادە بکرێت. وەک لە ئەرزی واقیعشدا دەبینین بە کۆتایی هاتنی جەنگی سارد، بەشی دووەمی شانۆگەرییەکە بە گلوبالیزەی کولتوور و دەسەڵاتی ئەمەریکیی دەستیپێکرد.
ئەمڕۆ ئەمەریکا بە زاڵکردنى هەیمەنەى خۆى بەسەر جیهاندا، دەیەوێت دنیا بەو شێوەیە لە قاڵب بدات خۆى ویستى لێیەتى، بێگوومانیش لەم هاوکێشەیەدا ئەمەریکا سەنتەرە و هەموو ئەوانى تریش پەڕاوێزن، بۆیە: “سەرلەنوێ جیهان بەسەر دوو بەرەى ناوەند و کەنار، یان ناوەند و پەڕاوێز، باکوور و باشوور، دابەش بووە، باکوور سیمبولی پێشکەوتن و خۆشگوزەرانى و سەرچاوەى شارستانییەت و مافى مرۆڤ و دیموکراتییە لەم نێوەشدا وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا (ئیمپراتۆریاى ئازادى) خاوەنى بیروباوەڕ و بونیادێکى کۆمەڵایەتى دەگمەنە و تاکییەتى هاونیشتمانییەکانى بەشێوەیەکى داهێنەرانە بەکارهێناوە لە جیاتى ئەوەى سەرکوتیان بکات بەهرە و هێزى لێ وەرگرتوون، لە بەرامبەردا باشوور کە مەڵبەندى دواکەوتوویى و هەژاریى و نەخۆشیى و توندوتیژیى و تیرۆر و نائارامى و پشێوییە، هەر بۆیە باشوور شایستەى ئەوە نییە سەرکردایەتى جیهان بکات و دەبێ ببێتە پاشکۆى جیهانى باکوور، کە خاوەنى شارستانییەت و بەها و نموونەى باڵا و ئەوتۆیە لەگەڵ سروشتى هەموو کۆمەڵگاکان دەگونجێت وەک رۆشنبیرانى ئەمەریکا جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە و پێیانوایە ئەو بەهایانەى کە بە بەهاى ئەمەریکى ناسراون تەنیا موڵک و سامانى ئەمەریکى نین بەتەنێ بەڵکو میراتى هاوبەشى هەموو مرۆڤایەتین”!.

ئەمەریکا هەمیشە دەیەوێت سەروەریى جیهان بەدەست بهێنێت و ساز و ئامادەیە بۆ دۆزینەوەى هەموو میکانیزمە یارمەتیدەرەکانى هێنانەدى ئاواتی سەرکردایەتیکردنى جیهان کە چەند دەیەیەکە خەونى وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکایە، هاوکاتیش داڕێژەرانى سیاسەتى ستراتیژیى ئەمەریکا بەردەوام بە دواى نەخشە و پلانى نوێ دەگەڕێن، تەنانەت ئەوەى ئەمڕۆ ناوى بە جیهانییکردنە لە دەیەکانى رابردوودا ناوى (گەشەکردن) بوو، گەشەکردنیش دەیەى حەفتاکانى سەدەى رابردوو بوو کە رێکخراوى نەتەوە یەکگرتووەکان (un) ئەو دەیەى بەو ناوە ناوزەد کرد، بەڵام ئەم پڕۆژەیە لە سەرەتاى دەیەى هەشتاکانى هەمان سەدەوە تووشى شکستێکى گەورە بووە و بەو پێیەش هەموویان رەزامەندییان نیشاندا بۆ وازلێهێنانى، ئەوەى جێگەى گرتەوە چەمکێک بوو ناوى گلوبالیزم (بە جیهانییکردن)ى لێنرا کە لە راستیدا بە واتاى کرانەوەى سەرجەم زەوییەکان و لابردنى هەر جۆرە رێگرییەکە لە بەردەم (1- بزووتنەوەى کاڵاکان .2-بزووتنەوەى سەرمایە. 3-بزووتنەوەى ئازادانەى هێزى کار). واتە گلوبالیزەیشن لەسەر ئەم سێ رەهەندە کار دەکات و ئەو سێکوچکەیە پایە سەرەکییەکانی ئەو سیاسەتە نیو کۆلۆنیالیستییەن، وەک دەردەکەوێت ئەمەریکا پێشانگایەتی و رابەرایەتی دەکات لەسەر هەموو ئاستەکان.

دیسان دەبێت هێما بۆ ئەوە بکرێت داڕوخاندنى دیوارى بەرلین و لێک هەڵوەشانەوەى یەکێتى سۆڤیەت قۆناغێکى نوێترى هێنایە ئاراوە، ئەمەش وایکرد دەروازەیەکى تر و نوێ بە رووى سیاسەت و هەژموونی ئەمەریکاییدا بکرێتەوە و ئەوەشى کە دنیاى دوو جەمسەریى رەنگڕێژى کردبوو جارێکى تر چاوى پێدا بخشێنرێتەوە و هەموو ئاڵوگۆڕ و پێشهاتەکانیش بەپێى رەچاوکردنى بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییەکانى ئەمەریکا دابڕێژرێتەوە. ئەمەش بووە هۆى ئەوەى ئەمەریکا بخاتە بەردەم دنیایەکى جیاوازتر لەدنیاى پێشووتر و رایبکێشێتە قۆناغێکەوە هەموو ئەگەرەکانى داهاتوو لە بەرژەوەندیى ئەو بشکێنەوە، ئەمەریکاش ئەم قۆناغە ناو دەنێت قۆناغى سیستمى نوێى جیهانى کە دەتوانین بڵێین راستەوخۆ ئەم سیستمە یەکسانە بە باڵادەستى و دەسەڵاتى پانخوازیى وڵاتە یەکگرتووەکان. ئەم سیستمە جۆرج بوشى باوک لە 11ى ئەیلولى 1991 بەم شێوەیە لە بارەیەوە دوا “ئەم سیستمە سەردەمێکى نوێیە کە تیایدا جیهان لە هەڕەشەى تیرۆر ئازاد دەبێت و بە تواناتر و بەهێزتر لە جاران بەدواى دادپەروەریدا دەگەڕێ و لە بڵاوکردنەوەى ئاشتیدا زیاتر باوەڕى بە خۆیەتى، سەردەمێکە کە نەتەوەکانى دنیا لە رۆژهەڵات و رۆژئاوا، لە باکوور و باشوور، لە خۆشگوزەرانى و پێکەوە گونجاندا ژیان دەبەنە سەر”. کەچی بەپێچەوانەی بانگەشەکەی بوشەوە، سیستمی نوێی جیهان، هەموو دنیای لە ئاشووبێکی نوێ هەڵکێشاوە، ئەو ئازادیی و خۆشگوزەرانییە کەمەشی پێشتر هەبوو، وردە وردە هەمووی لەناو دەبات.

بێجگە لە هەموو ئەمانەش رێکخراوە تیرۆریستییەکان باشترین کارتیان دایە دەستى ئەمەریکا، ئوسامە بن لادن و ئەلقاعیدە بیانەوێ یان نەیانەوێ بە ئەنجامدانى کردەوە تیرۆریستییەکەى یانزەى ئەیلولى 2001 باشترین هەلیان بۆ ئەمەریکا رەخسان تاوەکو بتوانێت بۆ هەموو جێگەیەک لە هەر چوار لاى جیهاندا لەشکرکێشى بکات بەناوى جەنگى دژە تیرۆریزم و پاکتاوکردنى گروپ و شانە و رێکخستنە تیرۆریستییەکان، هەر بۆیە ئەمەریکا لە یەکەمین کاردانەوە و پەرچەکردارى رووداوەکەى یانزەى سێپتامبەردا هێرشى سەربازیى کردە سەر ئەفغانستان و کۆتایى بە دەسەڵاتى سیاسیی و دەوڵەتى تیۆکراتى تاڵیبان هێنا لەو وڵاتە، سەربارى ئەوەى رووخاندنى تاڵیبان و پەرتەواوزەکردنى ئەلقاعیدە جێگەى دڵخۆشى و پێشوازیى زۆربەى خەڵکى ئەفغانستان و دنیا بوو، بەڵام دیسان ئەم پرۆسەیە لەناو هەمان چوارچێوەى هەژموونى باڵادەستى ئەمەریکادا بوو. بۆیە راددەی گەشبینیی زۆر لەو ئاستە بەرینەدا نەبوو، ئەگەرچی دوو ساڵێکە تاڵیبان کۆتایی هات وەک دەسەڵات و فەرمانڕەواییکردن، بەڵام کۆمەڵگەی ئەفغانی لە هەموو روویەکەوە رزگاریان نەبووە، بەڵکو مەترسیی تیرۆر ئێستا لەناو ئەفغانستان خۆیدایە، ئەگەر پێشتر حکوومەتی تاڵیبان تیرۆری هەناردە کردبێت بۆ دەرەوەی وڵات، هەنووکە ئەو تیرۆرە هەناردەی ناو شارەکانی وەک جەلالئاباد و قەندەهار و کابوڵی پایتەخت دەکات.

دواتریش عێراق بووە سەرەکیترین ئامانجى ئەمەریکا! بێگومان رووخانى سەدام و کۆتایى عێراق سەرەتایەکى تر بوو بۆ جەنگێکى درێژخایەنترى ئەمەریکا بۆ لەناوبردنى دوژمنە سەرەکییەکانى ترى لەناوچەکەدا لە رێگەى بە کارهێنانى گرنگى جیۆپۆلەتیکى عێراق و سوود وەرگرتن لە پەترۆڵ و سامانى سروشتیى عێراق. هەر لەم بارەیەوە (دەیڤید مۆبێرگ) دەنووسێ: عێراق ئامانجێکى نزیک و دەسپێک بوو، بەڵام زۆر کەسى ئەم دەستەیە ئاشکرایان کردووە ئەوان لیستێکى دوور و درێژى تریان لە بەردەستدایە هەر لە ئێرانەوە تا کۆریاى باکوور (چینییەکان بە تایبەت هەست دەکەن لە ژێر هەڕەشەدان) وێڕاى بیانوى تیرۆریستان، عێراق بەهۆى نەوتەکەیەوە پڕ بایەخە.

لێرەوە بەو قەناعەتە دەگەین ئەوى ئێستا هەیە ئیمپریالیزمێکى ئارایشتکراوە و هیچى تر. ئەو کۆلۆنیالیزمەى لە سەرەتاى سەدەى رابردوو بە ئاشکرا و بە دڕندانەترین شێوە هەڵمەتى دەبرد بۆ داگیرکردنى ڤێتنام و نیکاراگوا و ئەمەریکاى لاتین، ئەمجارەیان لە بەرگێکى تردا و بە بیانووى مرۆڤدۆستى و رزگارکردنى جیهان لە تیرۆر و پاراستنى ئاسایشى جیهان درێژە بە سیاسەتى داگیرکاریی و کۆلۆنیالیستى خۆى دەدات، هەروەک کاک (فاروق رەفیق) لە پاکس ئەمەریکانا بۆى چووە و دەڵێ “ئەوەى ئەمڕۆ هەیە ریالیزمە بە رووتى، ئەوەى ئەمەریکا وەک هێزێکى جیهانى دەیەوێت ئەمڕۆ هەیمەنەى خۆى بەسەر جیهاندا بسەپێنێ هیچى تر نییە جگە لە ئیمپریالیزمێکى رووت”. لە باری کرداریشەوە شتێکی زیاترمان لە ئیمپریالیزم لە سیاسەتی ئەمەریکا بەدی نەکردووە. خولاسەی کەلام ئەوەیە ئەمەریکا هەرچەند ماکیاژ بۆ هەنگاوەکان و سیاسەتی خۆی بکات، ناتوانێت ئەو رووخسارە ئیمپریالیستییەی خۆی بشارێتەوە، هەرچەند لافی پارێزەری ئاسایشی جیهان لێ بدات هیچ لەو راستییە ناگۆڕێت هەر خۆی سەر چاوەی سەرەکیی هەموو نائارامییەکانی دنیایە، هەر خۆی جیهانی تووشی تیرۆر و رێکخراو و دەوڵەتە تۆقێنەرەکان کردووە بەتایبەت ئەو رێکخراو و دەوڵەتگەلە سەرکوتگەرەی لە رۆژهەڵاتی نێویندا بوونیان هەبووە و هەیە.

لەبەر رۆشنایى هەموو ئەو راستییانەى سەرەوەدا دەگەینە ئەو بڕوایەى هاتنى ئەمەریکا بۆ عێراق بەشێکە لە پرۆسەى فراوانکردنى سنوورى هەیمەنەى خۆی. بەڵام ئەرکى بزووتنەوەى رزگاریخوازى گەلى کوردستان ئەوەیە بتوانێت بەشێوەیەکى سیاسیی و ژیرانە و دوور لە عاتیفەگەرایی مامەڵە لەگەڵ ئەم هێزەدا بکات و لە روانگەى بەرژەوەندیى نەتەوەیى و مێژوویى خۆیەوە پەیوەندیی و هاوپەیمانییەکى سیاسیى لەگەڵی دابمەزرێنێت. مادام ئەمەریکا ئەو هێزە گەورە باڵادەستەیە بەرەنگاربوونەوە و مامەڵەکردنێکى ناعەقڵانى لەگەڵیدا کارێکى دۆنکیشۆتانەیە و مەلەکردنە بە پێچەوانەى شەپۆلەکانەوە کە بەبێ شک سەرئێشەیەکى زۆرى لێ دەکەوێـتەوە، کەواتە بمانەوێ یان نا وەزعیەتێکى دیفاکتۆ تەواجودى ئەمەریکاى لە عێراق و ناوچەکەدا سەپاندووە، لەم نێوەندەشدا دیسان دەبێت کورد لەم گەمەى بەرژەوەندییانەدا بەرژەوەندیى نیشتمانیی خۆى لە بەرزترین ئاستدا بچەسپێنێت.
ناکرێ بەو شێوە سۆزدارییە سەیرى ئەمەریکییەکان بکەین هەروەک چۆن ناکرێت وەکو تیرۆریستەکانى فەلوجە بیانسوتێنین، بەڵکو دەبێت لە حاڵەتى پەیوەندییەکى مامناوەندیى و دانوستاندا بین لە گەڵیاندا، بە راشکاویى کێشەکانى کوردیان بۆ تەرح بکەین و هەوڵبدەین لێک تێگەیشتن لەگەڵیاندا دروست بکەین، چوونکە ئەمەریکا بۆى گرنگ نییە کە کێ و چ ئایدۆلۆژی و نەتەوەیەک لە عێراقى داهاتوودا دەدۆڕێ و کێ دەیباتەوە!! بەڵکو ئەوەى بۆ ئەو گرنگە دەسەڵاتێک بخاتە سەر کار بەرژەوەندییەکانى بپارێزێت و دەروازەى عێراقى لێبکاتەوە تا لەو چوارچێوە جوگرافییەوە ئامادەکاریى بکات بۆ ئۆپەراسیۆنەکانى ترى فراوانکردنى هەژمونى خۆى. کورد دەبێت بەهێزیی خۆی نیشان بدات، نەک لەسەر هەمان گووتاری خۆ بە قوربانی نیشاندان بەردەوام بێت، ئەمەریکا دۆستی هەژاران نییە بەڵکو دۆستی هەر لایەنێکە هێزی هەبێت لە پاراستنی بەرژوەندییەکانیدا.

هەر بۆ نموونە خومەینى زۆر بە باشى لە نیاز و سیاسەتەکانى ئەمەریکا لە ناوچەکە تێگەیشتبوو بۆیە لە یەکێک لە وتارەکانى خۆیدا لەبەردەم هەزاران لە خوێندکارانى زانکۆکان ئاماژە بۆ بەوە دەدات ئەمەریکا پەیوەندیى نییە بە ئیسلامەوە بۆیە چەند دەتوانن نوێژ و دوعاکانتان بکەن! بەڵکو ئەوەى ئەمەریکا دەیەوێت کردنى ئێرانە بە بازاڕێک بۆ ساغکردنەوەى کاڵاکانى خۆى. جارێکى تر دەبێـت ئەوە دووبارە بکەینەوە دەبێ سەرکردایەتى سیاسیى کورد وەک تەرەفێکى خاوەن کێشە و دۆزێکی رەوا لەگەڵ ئەمەریکییەکان مامەڵە بکات، هەروەک چۆن پێویستە هەڵەی پێشووتر دووبارە نەکاتەوە و رێگە نەدرێت بە دووبارەبوونەوەی گەمە کیسنگەرییەکەی ساڵی 1975 لەگەڵ شۆڕشی کورددا، دەبێت ئەو هاوپەیمانییە لەسەر لاپەڕە بنووسرێتەوە و کوردیش وەک کاراکتەرێکی بەهێز و ئەکتیڤ لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراقدا رۆڵ بگێڕێت تاکوو ئەمەریکاییەکان لە هەموو چرکەساتەکاندا پێویستیان بە وزەی سیاسیی و عەسکەریی کورد هەبێت، هەروەک پێویستیشە کورد لوتکەى داخوازییەکانى خۆى داوا بکات نەک لانیکەمى کە فیدراڵیەتە.

نووسینی: ستیڤان شەمزینی
ستۆکهۆلم

  • ئەم وتارە شیکارییە پێش پانزە ساڵ و لە کۆتایى 2003دا نووسراوە، بەداخەوە ناوى سەرچاوەکان فەوتاوە، بەڵام ئەوەى لە بیرم ماوە سوودم لە پەڕاوى (کورد و سیستمى نوێى جیهانى) کاک عومەر نورەدینى وەرگرتووە. پوختەی ئەم وتارە لە ژمارە (43)ی رۆژنامەی (ئەمڕۆ) لە رۆژی 2-6-2004 و سەرجەمی لە ژمارە (126)ی رۆژنامەی (کوردستان راپۆرت) لەرۆژی 26-12-2006 بڵاوبووەتەوە.
    تێبینی: کۆی ئەم شیکارییە وەک بەشی حەوتەمی کتێبی “گەمەی شەیتان” لە لاپەرە 232-249 چاپ و بڵاوکراوەتە. کە ئەو کتێبەش بە چاپی کاغەز لە سەرەتای ساڵی 2018 لە ناوەوە و دەرەوەی وڵات بڵاوکراوەتەوە

Previous
Next
Kurdish