Skip to Content

ئەو ژنەی ئەفسانەی بازاڕی ئازادی تێک شکاند.. ن.زکری کارتر- و. مەحمود عەبدوڵڵا

ئەو ژنەی ئەفسانەی بازاڕی ئازادی تێک شکاند.. ن.زکری کارتر- و. مەحمود عەبدوڵڵا

Closed
by ئه‌یلول 16, 2021 General, Opinion


کەس گومانی نییە کە کتێبی “تیۆری گشتی ” جۆن مینارد کینز- لە کاریگەرترین کتێبەکانی سەدەی بیست بو ،لە گۆڕەپانی سیاسەت و ئابوری. بەڵام خەڵک کەمتر دەزانێت کە کینز ئەو کتێبەی بەتەنهایی نەنوسیوە.بەڵکو تەوەرو گفتوگۆکانی ناو کتێبەکە، لە ئەنجامی گفتوگۆ لەگەڵ هاوکارانی پێک هاتوە ،لەوانە ئابوری زانی کارامە جۆن ڕابینسون . جۆن رابینسۆن تیۆریسێنێک بو ،کە کەمتر ناسراوە ، لەچاو هاوکارە پیاوەکانی. بەڵام وێناکردنی کەموکوڕیەکانی تیۆری بازاری ئازاد لەلایەن ئەووە، لەدنیای ئەمڕۆدا ئەهمیەتی پەیداکردوە.
کاتێک جۆن ڕابینسۆن لەساڵی (۱۹۲۹) داخڵی زانکۆی کمبریج بو، کەس چاوەڕوان نەبو ،کە ببێتە گەورەترین ئابوریزانی سەدەی بیستەم،چ بگات بە سەدەی بیست ویەک.لەوکاتەدا تەمەنی ۲٦ساڵ بو،سێ ساڵی پێشتر ی لە هیندستان بەسەربردبو لەگەڵ هاوژینەکەی.بێ ئەوەی پیشەو بەرپرسیاریەتێکی هەبێت. هاوسەرەکەی “استین‌” ئابوریزانێک بو،شەش ساڵ لە خۆی گەورەتربو،مامۆستای تایبەتی مناڵێکی (ماهاراجە)بو،کاتێک استین گەڕایەوە بەریتانیا تا پەیوەست بێت بە زانکۆی کمبیرجەوە،جۆن رابینسون کە پێشتر ئابوری خوێندبو،هەستی بەرزەفڕی هەبوو،بەڵام چوبووە ناو ژینگەیەکی دژە ژنەوە.زانستی ئابوری لەو زانکۆیەدا چڵ ساڵ بو لەژێر سەیتەرەی” الفرید مارشاڵ”دابو، مارشاڵ کەسێک بو کە “هەستی دژە ژنی بەرابەر بو بە دەستکەوتە فکرییەکانی. مارشاڵ لەگەڵ ماری پیلی هاوسەرگیریکرد، پیلی یەکەم ئوستادی ژن بو لە بەشی ئابوری ئەو زانکۆیە.ئەلفرێد مارشاڵ بە ڕێگریکردن لە چاپکردنی کتێبەکەی ماری پیلی ،ژیانی پیشەیی ئەوی نابود کرد. ڕابینسۆنی توڕە ئاماژەی بەوەکرد ،کە مارشاڵ لەگەڵ هاوژینەکەی وەک خزمەتکار یان سکرتێرە ڕەفتاردەکات.بەڵام ڕابینسون لێبڕاوانە تۆڵەی پیلی کردەوە. ئەو دواتر تیۆرێکی نوێی تەرحکردکە میراسی فیکری مارشاڵی سەرەوبنکرد .تێگەیشتنی ئێمەی لەپەیوەندی نێوان ڕەقابەت وهێزی کار بەتەواوی گۆڕی.ئێستا داهێنانە بنیادیەکانی ڕابینسون لە زیندوکردنەوەی گفتوگۆکان لەبارەی چاکسازی، دژە قۆرخکاری گرنگی زۆری هەیە.
ئابوری مارشاڵی مەملەکەتێکی دڵنشین بوو،خواست و خستنەڕوو،بەشێوەیەکی سروشتی بەهاوسەنگی دەگەن،و کرێکاران دەقیق بەئەندازەی ڕەنج و بەشداریان لەبەرهەم هێنان کرێیان پێدەدرێت.مادام کۆمپانیاکان ناچارن لەسەر نرخ وچۆنیەتی کاڵاکانیان هەڤبڕکێ بکەن،بەکاربەران دەتوانن بە کڕینی کاڵای هەرزانتری مەرغوبتر لە کۆمپانیا ڕکابەرەکان ،ناچاریانبکەن بە باشتر کردنی جۆری کاڵاکان.بازار بەپێی نیازو پێویستی بەکاربەران کاردەکات و سەروەتی کۆمەڵگا زیاد دەکات.
ماری فریودەری ئەو باغی عەدەنە قۆرخکاریبوو،ئەگەر بەرهەم هێنەرێک پشکێکی گرنگی لەبازار هەبێت دەتوانێت خۆی لە ڕکابەری بپارێزێت،بەکاربەران ناچاردەکات کە ڕازیبن بە بەرزکردنەوەی نرخ،و کوالێتی نزمتر و ڕێگری لە داهێنان و…مارشاڵ دانیپیادەنا کە بازار بەتەواوی ڕەقابەتی نییە،بەڵام دەیگوت ئەوە کاتییە،بازاڕەکان بەشێوەیەکی سروشتی ڕوو لە ڕەقابەتن،تەنیا قۆرخکاری تەواو دەتوانێت ڕێگربێت لەو مەیلی گەشەکردنە.بەڵام
ڕابینسون چوارچێوەی ئەندێشەی مارشاڵی ئاوەژوکردەوە ئەولە ساڵی ۱۹۳۳ لەکتێبی” دەورانی سازش”،واتا ئابوری ڕەقابەتی ناکامڵ ،بەڵگەی دێنایەوە کە مەسەلەی ڕەقابەت بەتەواوی پەیوەندی نییە بە ڕەقابەتی تەواو یان قۆرخکردنی تەواو،بازاڕی ڕەقابەتی دۆخێکی سروشتی نییە ،بەڵکو حاڵەتێکی- استثنائی – دەگمەنە،ئە و هاوسەنگییەی کە لەکۆتاییدا بازاڕەکان پێیدەگەن هاوسەنگییەکە کە لەوێدا چاکسازیە پێشکەوتنخوازەکانی مارشاڵ دەوەستن و زۆر لەکەموکوڕیەکانی نیزامی قۆرخکاری دەردەکەون .
ئەمڕۆ دەبینین بەڵگەکانی رابینسون زیاتر هاوشێوەی کاری فەلسەفین تا ئابوری.لەدەورانی رابینسۆندا ئامادەکردنی ڕادەی بەرهەمهێنان و بەرهەمی ناخالصی ناوخۆیی و قازانج و هتد،هەموساڵێک ئەنجامنەدەدرا.ئەو هاوشێوەی ئابوریناسەبەرچاوەکانی تری سەردەمی خۆی ،نەتیجەکانی خۆی بەلێکۆڵینەوەی دەقیقی پیشە سازی تایبەت بەدەست نەهێنا،بەڵکو کۆمەڵە گریمانەیەکی سەبارەت بەرەفتاری بازرگانی ئامادەکردپاشان بەمەبەستی ژمارەیەک قانونی گشتی ئەو گریمانانەی لە شیکردنەوەیەکی بیرکاریانەی زۆر ور د دانا،بەو جۆرە لەدەیەی ۱۹۳۰ هێزی ئەو بەڵگانە هەم لەڕوی سودمەندی وهەم لە ڕووی کرداریبون پەیوەستبو بە سەرنجڕاکێشی زاتییان.
کارگەرترین چەکی رابینسۆن ئایدیایەکی نوێبو،کە ناوی نا “قۆرخکردنی کڕیار”،تێگەیشتن لەقۆرخکاری هەمیشە بەوجۆرەبووە ،کە یەک فرۆشیار نرخێکی دیاریکراو دەسەپێنێت بەسەر کڕیارانی بێ توانا،وەک پیشەسازی نەوتی ویلایەتە یەکگرتوەکان لە سەرەتای سەدەی بیست. بەڵام بە بۆچونی رابینسۆن دیسان کڕیاریش دەتوانێت لە میوە قەدەغەکراوەکانی ڕەقابەتی ناتەواو ، سود وەرگرن
ئەگەر بۆکاڵایەک تەنیا کڕیارێک هەبێت ئەوکڕیارە دەتوانێت نرخی خوازراوی خۆی بسەپێنێت،ئیتر جیاوازی نییە کەچەند فرۆشیار لەسەر ئەوکڕیارە پێشبڕکێ و منافەسەدەکەن،ئەوە قۆرغکردنی کڕیارە.
لەهەموو ئەوانە گرنگتر،ڕابینسۆن بەڵگەی دێنایەوەکە کرێکار بەناونیشانی کەسانێک کە هێزی کاری خۆیان دەفرۆشن، تەقریبەن بەردەوام لە ڕوبەڕوبونەوەی خاوەنکارەکانداکە کڕیاری هێزی کارەکەیانن، لەدۆخی چه وسادنەوەی قۆرغکردنی کڕیار دان ئەو مەسەلە هونەریە لایەنی سیاسی هەیە ،لەدیدی ڕابینسۆن کرێی کرێکار زۆرکەمە،تەنانەت بەپێی پێوەرەکانی عەدالەتی کە گەورە کاهینانی بازاڕ ی ئازاد بەرنامەڕێژیان کردوە
لە مەفهومی کلاسیکی قۆرغکاریدا، ئابوریزانان و حقوقناسان زۆربەیان یەکێتیە کرێکاریەکانیان بە ڕێگری نا عادلانەی سەر ڕێگای ڕەقابەت دەزانن،چونکە لەجیاتی ئەوەی کە خاوەنکاران ئازادبن لەوەی کە لەسەر بەکار هێنانی تاک بەتاکی کرێکاران ململانێ بکەن،کرێکاران ئەوان ناچاردەکەن کە بە یەک “کارتێل”بێنە سەر مێزی گفتوگۆ و دانوستانبکەن.
لە دەیەی ۱۹۲۰ ئابوری ناسی کاریگەری ئوتریشی لودڤیک فون میزس، ڕایگەیاند کە یەکێتیەکرێکاریەکان ڕێگرن لەبەرقەراری ڕەقابەتی عادلانەلەسەر کرێی کرێکاران.

لەچوارچێوەی بۆچونی رابینسۆن.ئەوە یەکێتیەکان نین کە دەبنە ڕێگر لەسەرڕێگای ڕەقابەت لەبازاڕی کاردا،بەڵکو جگە لە بواری تایبەت و دەگمەن، ماهیەتی بازاڕ دژی ڕەقابەتە. ڕابینسون لەپڕاکتیکدا سیاسەتی ڕەقابەتی وەک مەسەلەی حقوقی کار لەبەرچاودەگرت. ئەوکێشانەی ئەو دەیدیتن،بە زیادەڕەوی و چەند کۆمپانیایەکی گەورە پەیوەست نەبون کە بەلێک هەڵوەشانەوەو ەیان چارەسەرببن،ئەو پێیوابوو قۆرخکردنی کڕیار نەخۆشیەکی باوی بازاڕی کارە،چارەسەرەکەی پێویستی بەهەوڵی قەرەبوکردنەوەی بەردەوامە لەسەرانسەری ئابوریدا
بەرلەوەی ڕابینسون کتێبی دەورانی سازش بڵاوبکاتەوە لەگەڵ نابیغەیەکیتری کمبریج” جۆن مینارد کینز” هاوکار بوو لەنوسینی کتێبەکەیدا “تیۆری گشتی کار قازازانج و پول، بەناوی ئەو واتا کینز، بەڵام ئەنجامی کارەکە بەهاوکاری ریچارد کارو ڕابینسون بوو.ئەو کتێبە بەبیروبۆچونی نوێ،شۆڕشێک بو لە ئابوری کورتهێنانی بودجەی دەوڵەت کۆمەککردنی توێژە زیانپێگەیشتوەکان و خەرجی ڕەخساندنی هەلیکار.کتێبەکەی کینز هاوشێوەی ڕابینسون جەختی دەکردەوەلەسەر ئەوەی کە کاری تەواو یەکێکی ترنیەلە ئایدیاڵەکانی ئابوری کلاسیک و بەرهەمی سروشتی بازاڕهەردوکیان لەو باوەڕەدابون دەبێت دەوڵەت پارە خەرجبکات بۆ کەم وکوڕی وکورتهێنانی بودجە،تاهەرکەس کە بیەوێت کاربکات کاری هەبێت.

بەهەمان شێوە کە کتێبەکەی کینز ڕێنمایی سیاسەت داڕێژەرانی سەدەی بیستی دەکرد،کتێبەکی ڕابینسسۆنیش هەم خوێنەرانی زۆر بو،بەڵام زۆرتر بەواسیتەی جۆن کنت گالبریایت کە ئایدیاکانی ڕابینسۆنی لەکتێبەکەی خۆیدا بەکارهێنان بەڵام بە هاتنە مەیدانی میلتون فریدمان لەدەیەی 1970ئابوریزانان جارێکیتر بۆ چارەسەرکردنی کێشە گەورە کۆمەڵایەتیەکان بە هەماهەنگی سروشتی بازاڕی ئازاد هاتنە مەیدان، ڕابینسون لە ۱۹۳٨ مرد کە وەک دۆستە نێرینەکانی ناوبانگی نەبوو.

ئەمڕۆ بۆچون و تیۆرەکانی ڕابینسۆن جێگای سەرنجن.دوبارە تیۆری گشتی لە گەڵاڵەکردنی کۆمەڵێک لایحەی تەشویقی چەندملیۆن دۆلاری لەماوەی ساڵی ڕابردو دیاربو.لالێکردنەوەی دوبارە و بەردەوامی – قۆرخکردننی کڕیار -دیسان نیشاندەری کاریگەری یە بەهەمان ئەندازە .کۆمەڵێک لە ئەزمونی ڕولەگەشەی ئەدەبی نیشانی دەدەن کە ئایدیاکانی ڕابینسۆن ڕاستبوون. زیادبونی سەنترالیزەی کۆمپانیاکان بوەهۆی ئەوەی کە مەسەلەی کرێی کرێکار لە بیست و پێنج ساڵی ڕابردو لەبەرچاو نەگیرێ ،ڕەقابەی ناتەواو نەک وجودی هەیە بەڵکو لە حاڵەتی بەهێزبونە ئابوریزانێک بەناوی سیمچا بارکای ڕێژەی کرێی لەدەستچوی کرێکارێک ی ئاسایی لەساڵێکدا بە ۱٤ هەزار دۆلار دەخەمڵێنێت

برت کاوانا – قاضی محافەزەکاری دادگای باڵا لەماوەی دەسەڵاتیدا ساڵی ۲۰۱۹ لەدژی کۆمپپانیای ئەپڵ لە چەمکی “قۆرخکردنی کڕیار”سودی وەرگرت”بەکاری هێنا “لە للێکۆڵینەوەیەک کە لەم دوایانەدا لەلایەن دیموکراتەکانی ئەنجومەنی نوێنەران ئەنجامدرا ،دەرکەوت کە کۆمپانیای ئەمازۆن کە هێزی قۆرخکردنی کڕیار بەکاردێنێت کاتێک کە داخڵی بازاڕێکی خۆجێیی دەبێت کرێی کرێکاران و پێداویستیەکانیان کەمدەکات. لە دەورانێک کەهێزی کاری ڕێکخراو لاوازە دەرفەتی کار تەنها لە ژمارەیەک شاری گەورە چڕبۆتەوە زیاتر بەشەکانی ویلایەتە یەکگرتوەکان بەکۆ بونەوەی کریاران پەنگیخواردۆتەوە .

لەحاڵی حازردا ئابوری زانان ئەو ئایدیایەیان وەلاناوەکە کورتهێنانی بودجە استسنائی بێت ،بەڵکو وەک بەشێکی سروشتی ئابوری حیساب دەکرێ،لەگەڵ ئەوەشدا ڕێنمایەکان پێویستن بۆ دڵنیابونەوە لەوەی کەکرێکاران کرێی شایستە وەردەگرن.لەکۆتایدا ڕابینسون دەگاتە ئەوشوێنەی کە شایستەی بوو…

ن.زکری کارتر
و.مەحمود عەبدوڵڵا

سەرچاوە:
The Woman Who Shattered The Myth Of The Free Market

Previous
Next
Kurdish