بە‌هاى داهێنان و پێگه‌ى داهێنه‌ر له شیعری” ده‌روێش عه‌بدوڵا”ی گۆراندا.. نووسینی/عەتا قەرەداخی
“ده‌روێش عه‌بدوڵا” یه‌كێكه له شیعره دیاره‌كانی گۆرانی شاعیر كه پێشكه‌شی كردووه بۆ فریشته‌ى مۆسیقا. ئایا به لاى گۆرانه‌وه فریشته‌ى مۆسیقا كێیه؟ ده‌شێ هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه وه‌ها تێبگه‌ین كه مه‌به‌ست له فریشته‌ى مۆسیقا ده‌روێش عه‌بدوڵایه. یان ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له فریشته‌ى مۆسیقا ده‌روێش عه‌بدوڵا نه‌بێت، كه‌واته ئه‌م ده‌قه پێشكه‌ش به كێ كراوه؟ وه‌كو له په‌راوێزى ده‌قه‌كه‌دا هاتووه ده‌روێش عه‌بدوڵا شمشاڵ ژه‌نێكی به‌هره‌دار بووه‌و زۆربه‌ى كات له هه‌ورامان ژیاوه یان بینراوه. بێگومان ژیانی ئه‌م شمشاڵ ژه‌نه هاوسه‌رده‌می گۆران بووه‌و به‌ئاشكرا دیاره كه گۆران زۆر پێی سه‌رسام بووه‌و شیكردنه‌وه‌ى ده‌قه‌كه‌ش به‌باشی ئه‌وه ئاشكرا ده‌كات. هه‌رچه‌نده ده‌شێ دواتر باسی په‌یوه‌ندى نێوان ئه‌م ده‌روێش عه‌بدوڵایه‌و گۆران خۆى له‌سه‌ر ئاستی داهێنان بكه‌ین و ده‌شێ ده‌روێش عه‌بدوڵا وه‌كو ده‌مامكێك به‌كارهاتبێت و ئه‌م ده‌قه شیعریه ئاخاوتنی گۆران بێت له‌باره‌ى خۆیه‌وه له ژێر ده‌مامكی ده‌روێش عه‌بدووڵادا، كه ده‌شێ گۆران ئه‌وه‌ى به هوشیارییه‌وه كردبێت، یان له نائاگاییه‌وه جۆرێك له هه‌ست كردن به گرنگی نه‌دان به پێگه‌ى ئه‌وى داهێنه‌ر له لایه‌ن خه‌ڵكیه‌وه په‌ڵنه‌رى به‌رهه‌مهێنانی ئه‌م ده‌قه شیعریه بێت.
ناونیشانی ئه‌م ده‌قه شیعریه ناوێكی ناسراوه كه له دوو وشه پێكهاتووه (ده‌روێش عه‌بدوڵا)، كه ناوى كه‌سه. ئایا وشه‌ى ده‌روێش لێره‌دا ناوى یه‌كه‌می ئه‌و كه‌سه‌یه‌و عه‌بدوڵا ناوى دووه‌مه یان ده‌روێش خاسێت و ناونیشانی ئه‌و كه‌سه‌یه. دیاره له ده‌قه‌كه‌دا ئه‌مه‌یان ئاشكرا نیه‌و زمانی ده‌قه‌كه‌ش له‌م باره‌یه‌وه زانیارییه‌ك پێشكه‌ش ناكات. ده‌كرێ وشه‌ى ده‌روێش ناو بێت هه‌مان شێوه‌ى عه‌بدوڵا، هه‌روه‌ك له‌وانه‌یه وشه‌ى ده‌روێش ئه‌گه‌رچی ناوه به‌ڵام رۆڵی ئاوه‌ڵناو ببینێت و وه‌سفی ناوێكی تر بكات. مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه كه وشه‌ى ده‌روێش ده‌شێ ناسنامه‌ى ئاسایی ئه‌و كه‌سه یان كارو پیشه‌كه‌ى ده‌ربخات كه ده‌روێشه. ده‌روێش به كه‌سانی شوێنكه‌وتووى رێبازى ته‌سه‌وفی قادرى ده‌گوترێت كه نزمترین پله‌یه له پله‌به‌ندیی پێكهاته‌ى هه‌ره‌می قادریداو تا ئه‌ندازه‌یه‌كی ئاشكراش وشه‌ى ده‌روێش له ئاستی كۆمه‌ڵایه‌تیدا ده‌لاله‌تی شوێنكه‌وتوو، پاشكۆ، ئاستی هوشیارى نزم هه‌ڵده‌گرێت و كه‌سێكه كوێرانه بڕواى به شێخه‌كه‌ى هه‌یه‌و هه‌میشه له خزمه‌تیدایه‌و ره‌تكردنه‌وه‌ى نییه‌و له هه‌موو شتێكدا پشت به شێخه‌كه‌ى ده‌به‌ستێت و شێخ له روانینی ئه‌وه‌وه پێگه‌ى باڵاى هه‌یه‌و پیرۆزه هه‌مان شێوه‌ى پیرۆزى خوداو پێغه‌مبه‌ر. هه‌روه‌ك ده‌روێش ماناى بێ لانه‌یی و به هه‌موو شتێك رازى و دێوانه‌ییش ده‌گه‌یه‌نێت. كه پێ ده‌چێت وشه‌ى ده‌روێش له ناونیشانی ده‌قه‌كه‌دا زیاتر ئه‌م دێوانه‌یی و بێ باكی و ڕه‌وته‌نیه بگه‌یه‌نێت. بێگومان ئه‌گه‌ر پاشخانی مێژووییه‌ى (ده‌روێش عه‌بدوڵا)ش نه‌زانین به تایبه‌تی ئه‌وه‌ى كه له كوێ ژیاوه، هێشتا ده‌قه‌كه ئه‌وه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌كات كه ئه‌م كه‌سه شمشاڵ ژه‌ن بووه‌و له‌و وه‌سف و ناساندنه‌ى له ڕێگاى زمانی ده‌قه‌كه‌وه بۆى ده‌كرێت شوناسی ئه‌م كه‌سه‌مان وه‌كو كه‌سێكی شاره‌زاو لێهاتووى بواى ئاوازى ره‌سه‌نی كوردى بۆ ئاشكرا ده‌بێت.
ئاشكرایه له ڕێگاى ناونیشانه‌وه ده‌رگاى ده‌قه‌كه ده‌كرێته‌وه‌و به‌ره‌و نێو بنیادى پێكهێنه‌رانه‌ى ده‌قه‌كه شۆڕده‌بینه‌وه. له پێشه‌كیدا پێویسته رووناكی بخه‌ینه سه‌ر ئه‌و بارودۆخ و هه‌لومه‌رجه گشتیه‌ى كه ئه‌و گوتاره شیعریه‌ى به‌رهه‌مهێناوه، كه ئه‌م ده‌قه شیعریه‌ى بۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه، یان په‌یوه‌سته پێیه‌وه. ئه‌گه‌ر سه‌یرى ئه‌و بارودۆخه كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و كه‌لتووریه بكه‌ین كه ده‌قه‌كه‌ى تێدا به‌رهه‌مهاتووه، كه ساڵانی سی و چل و په‌نجاكانی سه‌ده‌ى رابردووه، بارودۆخێكی ناجۆرو دواكه‌وتوو پڕ له كێشه، خاسێتی ئه‌و قۆناغەو ئەو زه‌مینه‌یه بووه كه ده‌قه‌كه‌ى تێدا به‌رهه‌مهاتووه. له رووى پاشخانی ئه‌ده‌بیه‌وه له‌پێش هاتنی به‌رهه‌مهێنی ئه‌م ده‌قه‌دا به‌راورد به بارودۆخی گشتی زه‌مینه‌ى به‌رهه‌مهێنانی ده‌قه‌كه، سامانێكی تا ئه‌ندازه‌یه‌ك باش یان ده‌وڵه‌مه‌ندى شیعرى كلاسیكی و به‌رهه‌می شیعرى مه‌وله‌ویش هه‌بووه كه به‌شێك له خاسێت و بنه‌ماكانی شیعرى ڕۆمانسی تێدایه ئه‌گه‌ر هه‌موو بنه‌ماكانیشی تێدا نه‌بێت، کە ئاماده‌بوونی هه‌بووه. ئه‌وه‌ش ڕێگا خۆشكه‌ربووه بۆ ئه‌وه‌ى له قۆناغی كلاسیكی بنیادنراو له‌سه‌ر پایه‌ى عه‌قڵ یان به‌هه‌می شیعرى كلاسیكی بارگاوى كراو به به‌رهه‌می عه‌قڵ و فیكر، هه‌نگاو به‌ره‌و رۆیشتن بۆ لاى جیهانی خه‌یاڵ هه‌ڵبهێنرێت، كه ئه‌و جیهانه‌ش به وێنه‌و جوانی و گه‌ڕانه‌وه بۆ سرووشت و بۆ زاتی شاعیر یان بۆ پانتایی ژیانی تاكه‌كه‌س و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی بارگاوى كراوه. ئه‌م ده‌قه شیعریه له‌م هه‌لومه‌رج و بارودۆخه‌دا به‌رهه‌م دێت.
به دواى ئه‌مه‌دا دێینه سه‌ر خستنه‌ڕوو، نمایشكردن له ده‌قه‌كه‌دا كه ئه‌ویش به چه‌ند قۆناغێك ئه‌نجام ده‌درێت. قۆناغی یه‌كه‌م قۆناغی تێبینی كردنی ده‌قه‌كه‌یه له‌وه‌ى كه شێوازى ده‌قه‌كه چۆنه، نه‌خشه یان بنیادى ده‌قه‌كه و پێكهاته‌و قه‌باره‌ى دێڕه‌كان و كێش و سه‌روا چیه. شێوه‌ى یان فۆرمی ده‌قه‌كه له هه‌شت كۆپله پێكهاتووه، پێنج كۆپله‌ى یه‌كه‌م له چوار نیوه دێڕ پێكدێن و دوو كۆپله‌ى كۆتایی هه‌ریه‌كه له سێ نیوه دێڕ پێكدێن. قه‌باره‌ى دێڕه‌كان مامناوه‌ندن. بێگومان هه‌ر لێره‌دا ده‌شێ باسی ئیقاعی ده‌ره‌وه‌ی ده‌قه‌كه بكه‌ین كه بریتیه له كێش و سه‌رواو به‌حرو…. كێشى دێڕه‌كانی جۆراو جۆره‌و له نێوان چوارده‌و پانزه‌و شانزه بڕگه‌یدایه. سه‌روا جۆراوجۆره‌و نیوه‌دێڕى یه‌كه‌م و سێیه‌م، نیوه‌دێڕى دووه‌م و چواره‌م هاوسه‌روان، بێجگه له دوو كۆپله‌ى كۆتاییدا كه له‌سێ نیوه‌دێڕ پێكهاتوون. نیوه‌دێڕى یه‌كه‌م و سێیه‌م هاوسه‌روان. له كۆى بیست و شه‌ش نیوه‌دێڕ سه‌رواى شانزه نیوه‌دێڕ ده‌نگه بزوینه‌كانن كه بریتین له پیت یان ده‌نگه‌كانی (ێ، ا، ه، ى).
له رووى زمانه‌وه ئاشكرایه شیعرى ڕۆمانسی له دوو ئاستدا سنوور له‌گه‌ڵ شیعرى كلاسیك داده‌نێت، یه‌كه‌میان له روانگه‌ى ناوه‌رۆكه‌وه كه له رووبه‌رى گشتیه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ رووبه‌رى خودو خود-زات ده‌دوێنێت و گوزارشت له خود ده‌كات. له روانگه‌ى شێوه‌و زمانه‌وه شێوه‌ى شیعرى كلاسیكی كوردى كه له سه‌ر كێشه‌كانی فه‌راهیدى یان مه‌سنه‌وى فارسی نووسراوه، به‌جێده‌هێڵیت و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ زمانی پاراوى كوردى و بۆ كێشی په‌نجه، كێشی ئازاد كه ئه‌میش به جۆرێك ره‌سه‌نایه‌تیه‌كی كوردى هه‌یه‌و كێشی فۆلكلۆرى كوردى و كێشی گاتاكانی په‌یامی ئایینی زه‌رده‌شتیه. كه‌واته لێره‌وه له رووى ناوه‌رۆك و شێوه‌یشه‌وه ئه‌م ده‌قه ده‌قێكی ڕۆمانسیه‌و به زمانێكی كوردى پاراو نووسراوه سه‌ربارى بوونی هه‌ندێ وشه‌ى عه‌ره‌بی کە بەجوانی خاسێتی كوردییان پێدراوە وه‌كو (حوزن، ماته‌م، عومر، حه‌سرەت،..)، له‌گه‌ڵ ناوه‌رۆكێكدا كه گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ ناو پێكهاته‌ى خود و ئه‌وه‌ش هه‌رچه‌نده وه‌كو دواندنی كه‌سی به‌رامبه‌ر له كه‌سێتی ده‌روێش عه‌بدوڵادا باس ده‌كرێت به‌ڵام گۆران له خۆى ده‌دوێت و ده‌روێش عه‌بدوڵا ده‌مامكێكه و له پشتیه‌وه گۆران راوه‌ستاوه. واته شاعیر باسی خۆى ده‌كات. بنیادى رسته‌ى ئه‌م ده‌قه رسته‌ى راگه‌یاندن و داواكاریه. كه ئه‌ویش په‌یوه‌ندى هه‌یه به خستنه‌ڕوو یان نمایشكردنی بابه‌تى ده‌قه‌كه‌وه‌و پاشانیش به جۆرێك ڕێگا دۆزینه‌وه بۆ گه‌یشتن به بارێكی هاوسه‌نگ كه وه‌كو چاره‌سه‌ى كێشه‌كه ده‌رده‌كه‌وێت، یان وه‌كو راوه‌ستان له شوێنێكداو له‌وێوه ئاماژه‌دان بۆ ئاینده هه‌یه، كه ئه‌وه‌ش زیاتر له ئاستی نه‌بینراو یان نادیاردا ده‌بێته به‌شێك له بنیادى ئیحایی- ئاماژه‌یی یان ئاماژه‌دان.
بۆ تێگه‌یشتن له ناوه‌رۆكی ئه‌م ده‌قه شیعریه پێویسته بگه‌ڕێینه‌وه بۆ نێو بنیادى ده‌قه‌كه‌و له ڕێگاى شیكردنه‌وه‌ى ده‌قه‌كه‌وه بۆ یه‌كه‌ى ده‌لالی و وێنه‌و بیرو بابه‌ت و هه‌ڵوێست و و دابه‌شكردنی ده‌قه‌كه بۆ ڕه‌گه‌زو به‌ش و پێكهاته‌ى زمانی له ناو و راناو و فرمان و ئاوه‌ڵناو و ئاوه‌ڵكارو رۆڵ و كاریگه‌رى هه‌ریه‌كه له‌مانه له به‌رهه‌مهێنانی ماناو ناوه‌رۆك و پرسیارو جیهانبینی ده‌قه‌كه‌دا دیاری بکەین. وه‌كو پێشتر گوتمان ده‌قه‌كه له حه‌وت كۆپله‌و بیست و شه‌ش نیوه‌دێڕ پێكدێت و قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه به ناوى كه‌سی یه‌كه‌می تاكه‌وه‌و به راناوى لكاوى (م) ده‌دوێت كه دیاره ئه‌ویش كه‌سێتی شاعیر خۆیه‌تی. ئه‌وه‌ش له‌م ده‌ربڕینانه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت (حه‌زم كرد، ببیه‌م، به‌دیم كرد، ئه‌زانم، ئه‌وه‌نده‌م، كورده‌واریم، چۆڵم، رۆحم، كڵۆڵم). له‌م ده‌قه‌دا ته‌نیا یه‌كجار قسه‌كه‌ر به راناوى لكاوى كه‌سی یه‌كه‌می كۆ ده‌دوێت واته (ن) ئه‌مه‌ش زیاتر ده‌رچوونه له بنه‌ماى قسه‌كه‌رى ده‌قی ڕۆمانسی كه ده‌شێ ئه‌و تاكه به‌كارهێنانه‌ش به‌رهه‌می نه‌ست بێت به كاریگه‌رى نه‌ریتی ده‌ره‌وه‌ى ده‌قه‌كه، له‌به‌رئه‌وه‌ى تاكه‌كه‌سی خاوه‌ن شوناس درووست نه‌بووه به‌رده‌وام كه‌سه‌كان به ناوى كۆ، یان هه‌مووانه‌وه قسه ده‌كه‌ن، واته به راناوى كه‌سی یه‌كه‌می كۆ. قسه‌كردنی كه‌سی یه‌كه‌م و به ده‌مامك كردنی ده‌روێش عه‌بدوڵا بریتیه له گوزارشتكردنی شاعیر له زاتی خۆى كه ئه‌وه‌ش ناوه‌رۆكی ڕۆمانسیانه‌ى ده‌قه‌كه نیشان ده‌دات. هه‌ر لێره‌وه ده‌توانین بڵێن ئه‌م ده‌قه شیعریه له‌سه‌ر هه‌ردوو ئاستی شێوه‌و ناوه‌رۆك ده‌قێكی ڕۆمانسیه.
قسه‌كه‌ر له كۆپله‌ى یه‌كه‌مدا له ڕێگاى دواندنی ده‌روێش عه‌بدوڵاوه بارى ئه‌وى ده‌روێش وه‌كو شمشاڵ ژه‌نێك ده‌خاته روو، چ له ئاستی بینراو و چ له ئاستی نه‌بینراودا ئەو باسی داهێنه‌ڕێك ده‌كات و له‌وه ده‌دوێت كه ئه‌و داهێنه‌ره له چ باڕێكی پڕ له خه‌م و نیگه‌رانیدا ده‌ژى، له هه‌مان كاتدا حه‌زو ئاره‌زووى خۆى بۆ بیستنی به‌سته‌یه‌كی پڕ له خه‌م و ماته‌م نیشان ده‌دات. قسه‌كه‌ر له وه‌سفی روخسارى ده‌روێش عه‌بدوڵادا له ڕێگاى ئاوه‌ڵناوى زه‌رده‌وه كه بۆ وه‌سفی ره‌نگی ئه‌و به‌كارى هێناوه، وێنه‌ى كه‌سێكمان بۆ به‌رجه‌سته ده‌كات كه لاوازو بێتاقه‌ت و خه‌مباره یان نه‌خۆشه، هه‌روه‌ك باسی شێوه‌ى ده‌ست و شمشاڵی ئه‌م كه‌سه شمشاڵ ژه‌نه ده‌كات ئه‌ویش له ڕێگاى ئاوه‌ڵناوى كزه‌وه. هه‌ر لێره‌دا حه‌زو ئاره‌زووى خۆى له‌م كاته‌دا ده‌خاته ڕوو كه بیستنی ئاوازێكه گوزارشت له خه‌م و نێگه‌رانی و ماته‌م بكات. ئێستا ئه‌و كه‌سه‌ی كه وه‌سف ده‌كرێت، واته كه‌سێتی ده‌روێش به خه‌مبار و بێزار نیشان ده‌درێت. هاوكات ئه‌می قسه‌كه‌ر و هه‌م بینه‌رى ئه‌و كه‌سێتیه‌و روخسارى خه‌مگینی، ناڕاسته‌وخۆ گوزارشت له بارى ده‌روونی خۆیشی ده‌كات كه دیسان ئه‌میش خه‌مبارو بێزاره، هه‌ربۆیه ئاره‌زووى بیستنی به‌سته‌یه‌كی پڕ له خه‌م و په‌ژاره‌ى هه‌یه. لێره‌دا له ئاستی قوڵدا جۆرێك له لێكچوون و هاوته‌ریببوون له نێوان قسه‌كه‌ر، واته شاعیرو ده‌روێشدا هه‌یه كه هه‌ردووكیان خه‌مبار و بێزارن. ئه‌میان ده‌توانێت له گه‌روى شمشاڵه‌كه‌یه‌وه گوزارشت له خه‌مبارییه‌كه‌ى خۆى بكات، ئه‌ویشیان په‌رۆشی گوێگرتنه له به‌سته‌یه‌كی خه‌مبار كه له گه‌رووى شمشاڵه‌كه‌ى ئه‌وه‌وه بێته ده‌رێ. ئه‌ویان به ژه‌نینی شمشاڵه‌كه‌ى خه‌مه‌كانی به‌با ده‌دات، ئه‌میان به وێگرتن له‌و ئاوازه ره‌سه‌نانه‌ى له گه‌روى شمشاڵه‌كه‌وه دێنه ده‌رێ رۆحی بڵند ده‌بێت و به‌ره‌و ئاستی پاكژبوونه‌وه ده‌چێت.
له كۆپله‌ى یه‌كه‌می ده‌قه‌كه‌دا شاعیر ده‌ڵێت:
به ره‌نگی زه‌ردو شێوه‌ى ده‌ست و شمشاڵی كزا، ده‌روێش
حه‌زم كرد به‌سته‌یه‌ك ببیه‌م سه‌راسه‌ر حوزن و ماته بێ،
له سیماتا به‌دیم كرد هه‌یكه‌لی عومرێكی حه‌سره‌تكێش،
وه‌ها دیاره كه به‌ختت ئاشیانی بلبلی خه‌م بێ!..
ئه‌می قسه‌كه‌ر ڕاسته‌وخۆ ده‌روێش ده‌دوێنێت و باسی ئه‌وه ده‌كات كه له سیماى ئه‌ودا ته‌مه‌نی پڕ له خه‌م و ئازارى ئه‌و ده‌بینێت و ئه‌وه ده‌خوێنێـه‌وه كه چ ژیانێكی پڕ له نه‌هامه‌تی به‌سه‌ر بردووه‌و چ به‌ختێكی ره‌شی هه‌یه. لێره‌دا قسه‌كه‌ر ڕاسته‌وخۆ له‌و هۆكارو پاڵنه‌ره ده‌دوێت كه وایان له ده‌روێش كردووه كه به شمشاڵه‌كه‌ى ئه‌و ئاوازه خه‌مبارانه بژه‌نێت. واته پاڵنه‌رى به‌رهه‌مهێنانی ئه‌و ئاوازانه له ڕاستیدا ژیانی پڕ له چه‌رمه‌سه‌رى و پڕ كاره‌ساتی ده‌روێشه. لێره‌وه ئه‌و ده‌لاله‌ته به‌رهه‌م دێت كه هه‌موو داهێنانێك ژان و خه‌مێك له پشتیه‌وه‌یه‌و هه‌ر به‌و پێیه‌ش مرۆڤی داهێنه‌ر خاوه‌نی خه‌م و ژانی تایبه‌تیه. داهێنان گوزارشتكردنه له‌و خه‌م و ژانه تایبه‌تیانه به‌ڵام له‌وه گرنگتر ئه‌وه‌یه كه به چ ڕێگایه‌كی هونه‌رى ئه‌و خه‌م و ژانه تایبه‌تیانه وه‌ها ده‌رده‌بڕرێن هه‌موو تاكێك هه‌ست بكات خه‌م و ژانه‌كانی ئه‌ون.
هه‌روه‌ك له ڕێگاى وێنه‌كانی” به‌سته‌یه‌ك له حوزن و ماته‌م، هه‌یكه‌لی عومرێكی حه‌سره‌تكێش، ئاشیانی به‌ختی خه‌م”ه‌وه نه‌ك هه‌ر دیمه‌ن، به‌ڵكو بوون و گه‌وهه‌رو شوناسی ده‌روێش عه‌بدوڵا نیشان ده‌دات. به‌گشتی ئاوه‌ڵناوه‌كانی(زه‌رد، كز، حوزن، ماته‌م، حه‌سره‌ت، خه‌م) و فرمانه‌كانی (بێ، ه) و راناوه‌كانی (م، ت) وه‌كو ڕه‌گه‌زه زمانیه‌كانی ئه‌م كۆپله‌یه كه ده‌شێ هه‌مان ئه‌م شێوه ڕه‌گه‌زانه رووبه‌ڕێكی فراوانی ده‌قه‌كه داگیر بكه‌ن، به‌شدارى ده‌كه‌ن له‌به‌رهه‌مهێنانی ناوه‌رۆك یان ئاماژه‌یه‌كدا كه به‌ره‌و خاڵێك ئاراسته ده‌كرێت كه بێئومێدیه. ئه‌مه‌ش له ئاستێكی قوڵتردا ئاماژه بۆ كۆتایی یان نه‌توانینی به‌ده‌ستهێنانی ئه‌وه ده‌كات كه به گوێره‌ى ئه‌و كه‌سێته پێویسته، ئه‌ویش گوزارشتكردنی خه‌مبارانه‌یه له خۆى و له‌وێشه‌وه دابه‌زینێك له ئیقاعی ده‌نگدا به‌رهه‌م دێت كه وشه‌كانی (خه‌م و ماته‌م و حه‌سره‌ت) به‌رهه‌می ده‌هێنن و ئیحاى رووداوێك ده‌ده‌ن كه به‌دوایاندا بێت كه ئه‌ویش مردنه. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ئه‌و ئاوازه‌ى له گه‌رووى شمشاڵه‌كه‌وه دێته ده‌ره‌وه سه‌ربارى بارگاوى بوونی به ڕه‌گه‌زه‌كانی كۆتاییهاتن و مردن، هاوكات خودى ئاوازه‌كه كه له‌گه‌ڵ جوڵه‌ى په‌نجه‌و بینخواردنه‌وه‌ى ده‌روێشدا به‌رهه‌م دێت، ئاماژه‌یه‌ك بۆ به‌رده‌وامی ژیان ده‌كات و ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه سه‌ربارى فه‌زاى ماته‌م و مه‌رگه‌سات ئامێز، له گه‌وهه‌رى ئاوازه‌كاندا هێشتا ژیان به‌رده‌وامه و جوڵه هه‌یه، كه ده‌شێ له‌م بارى رووه‌و دابه‌زینه‌ى ماناو ده‌لاله‌تی ده‌قه‌كه‌وه هێشتا پاڵنه‌ڕێك هه‌بَیت به‌ره‌و رابوونه‌وه‌و وزه‌به‌خشین به ژیان.
لێرەدا ره‌نگه ئه‌و پرسیاره سه‌رهه‌ڵبدات: ئایا به‌ڕاستی ئه‌م كه‌سێته‌ى كه له‌م ده‌ستپێكه‌دا باس ده‌كرێت و داهێنه‌رو ده‌ست ره‌نگینه له ژه‌نینی چه‌ندین ئاوازدا، له به‌ر خراپی بارى ژیانه كه وا زه‌ردو خه‌مبارو حه‌سره‌تكێشه؟ یان له‌ڕاستیدا له‌به‌رئه‌وه‌یه كه كاره‌كه‌ى ئه‌و له‌و زه‌مینه‌و بارودۆخه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌دا كه هه‌م ئه‌و ئاوازانه‌ى تێدا ده‌ژنرێت و هه‌م ده‌قه‌كه‌ى تێدا به‌رهه‌م ده‌هێنرێت، به‌هاو نرخێكی بۆ دانانرێت و به‌و پێیه‌ش به‌رهه‌مهێنی ئاوازه‌كانیش پێگه‌یه‌كی ئه‌وتۆى پێنادرێت و ره‌نگه به كه‌مبه‌هاو په‌راوێزیش دابنرێت؟ له ده‌ستپێكی ده‌قه‌كه‌دا جۆرێك له هاوته‌ریببوون یان هاوڕێكى له نێوان (به ره‌نگی زه‌رد و شێوه‌ى ده‌ست و شمشاڵی كزا) و (به‌سته‌یه‌ك سه‌راسه‌ر حوزن و ماته‌م بێ) هه‌یه. ئاشكرایه هاوته‌ریبوون ته‌كنیكێكی ئه‌ده‌بیه كه بیرۆكه‌كان پێكه‌وه ده‌به‌ستێت له ڕێگاى بنیادى هاوشێوه‌ى رسته‌وه یان له ڕێگاى بنیادى رێزمانی و دووباره بوونه‌وه‌ى وشه، ده‌سته‌واژه، یان بیرۆكه‌وه. ئه‌م دووباره‌بوونه‌وه‌یه‌ش ئه‌و بیرۆكانه پێكه‌وه ده‌به‌ستێت كه گفتوگۆده‌كرێن له ده‌قێكداو یارمه‌تی ڕێكخستنی بیرۆكه‌كان ده‌دات و ده‌بێته هۆى له بیرنه‌چوونه‌وه‌یشیان. ئێستا له‌م نموونه‌ى سه‌ره‌وه‌دا كه ئاماژه‌مان بۆ كرد هه‌م لێكچوونی بنیادى هه‌یه، هه‌م دووباره‌كردنه‌وه‌ى هه‌مان بیرۆكه هه‌یه كه ئه‌وه‌ش به مه‌به‌ستی زیاتر ڕێكخستنی ئه‌و بیرۆكه‌یه كه ده‌ست و په‌نجه‌ى لاواز ئاوازى خه‌مبار به‌رهه‌م دەهێنێت و دووباره‌كردنه‌وى ئه‌و بنیاده‌ش بۆ زیاتر ده‌رخستنی بیرۆكه‌كه‌و له بیرنه‌چوونه‌وه‌یه‌تی كه دواجار ده‌بێته به‌شێك له جیهانبینی گشتی ده‌قه‌كه.
كۆپله‌ى دووه‌می ده‌قه‌كه به‌جۆرێك وه‌ڵامی ئه‌م پرسارانه ده‌داته‌وه، كه له كۆپله‌ى یه‌كه‌مداو له ئاستی سیمانتیكیدا به‌رزده‌كرێنه‌وه، كاتێ ده‌ڵێت
به‌ڵێ، دیاره، له‌ناو قه‌ومی به‌سیتا قه‌درى سنعه‌تكار
وه‌كو و عه‌كسی قه‌مه‌ر وایه له‌ناو حه‌وزێكی لیخندا ،
به‌ڵام ته‌ختی روفاه و تاجی حورمه‌ت میلله‌تی هوشیار
به ئوستادێ ئه‌دا وه‌ك تۆ له‌ناو شمشاڵی كون كوندا
قسه‌كه‌ر له‌م كۆپلهیهدا، باسی بارودۆخێكمان بۆ ده‌كات كه ڕاسته‌وخۆ تێده‌گه‌ین بارودۆخی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى ده‌روێش عه‌بدوڵایه كه ده‌قه‌كه له‌و ده‌دوێت. ئایا چ جۆره بارودۆخێكه؟ بێگومان بارودۆخێكی دواكه‌وتووه، كه له ده‌قه‌كه‌دا ئه‌و باره به ” قه‌ومی به‌سیت” وه‌سف ده‌كرێت، كه ده‌شێ مه‌به‌ست له قه‌ومی به‌سیت، كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتوو یان كۆمه‌ڵگه‌ى په‌راوێزى مێژوو بێت. هه‌روه‌ك له دێڕى یه‌كه‌مدا دانانی( قه‌ومی به‌سیت) له‌پاڵ (قه‌درى سنعه‌تكار)دا بنه‌ماى دووانه‌ى دژیان هه‌یه‌و هاوكات جۆرێكیشه له ئۆكسیمۆرۆن واته پێكه‌وه كۆكردنه‌وه‌ى دوو زاراوه یان دوو دربڕینی ناكۆك و دژ پێكه‌وه كه ئه‌وه‌ش له ئاستی قوڵدا ئه‌و ده‌لاله‌ته هه‌ڵده‌گرێت كه دژو ناكۆكه‌كانیش ته‌واوكه‌رى یه‌كترن و راگرى هاوسه‌نگی و هارمۆنیان له گه‌ردووندا. له پشتی ئه‌م له‌پاڵ یه‌كتردانانه‌ى دوو بۆچوونی ناكۆك ئه‌و پرسیاره سه‌رهه‌ڵده‌دات: ئایا ده‌شێ له كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتوودا داهێنان بكرێت؟ ئه‌گه‌ر داهێنانیش كرا، ئایا ده‌شێت كۆمه‌ڵگه‌ى نه‌خوێنده‌وار له به‌هاو گرنگی ئه‌و داهێنانه تێبگات و نرخی پێبدات؟ هه‌روه‌ك له ڕێگاى لێكچوونه‌وه قه‌درى سنعه‌تكار ده‌چوێنرێت به عه‌كسی قه‌مه‌ر له‌ناو حه‌وزێكی لیخندا. بێگومان له رووى سرووشتیه‌وه وه‌ها سه‌یر ده‌كرێت سنعه‌تكار كه هه‌موو جۆره داهێنه‌رێك ده‌گرێته‌وه، له نێو كۆمه‌ڵگه‌دا رێزى زۆرى لێ بگیرێت، به‌ڵام له‌م لێكچواندنه‌دا به‌هاو رێزگرتن له‌وى سنعه‌تكار هه‌مان به‌ها یان هه‌مان جوانی مانگی هه‌یه كه له نێو حه‌وزێكی لیخندا سه‌یرى بكه‌یت، كه دیاره مانگ نه‌ك هه‌ر وه‌كو خۆى به جوانی ده‌رناكه‌وێـت و نابینرێت به‌ڵكو ناشیرین و نادڵگیریش ده‌رده‌كه‌وێت.، هۆكاره‌كه‌شی ئه‌وه‌یه كه وێنه‌ى مانگ له‌ناو حه‌وزدا، له‌بارێكدا حه‌وزه‌كه‌ش لیخن بێت، هه‌رگیز ناشێت ئه‌و جوانیه‌ى مانگ بێت كه مانگ له‌ڕاستیدا هه‌یه‌تی به تایبه‌تی مانگی چوارده‌و له ئاسمانێكی ساماڵدا، چونكه ئه‌وه‌ى ناو حه‌وزه‌كه وێنه‌ى دووه‌مه‌و هه‌میشه وێنه‌ى دووه‌م یان كۆپی ناگاته ئه‌سڵه‌كه ئه‌مه له‌بارى یه‌كه‌مدا. له بارى دووه‌مدا، وێنه‌ى مانگ له ناو حه‌وزێكی روون و خاوێندا سه‌یر ناكرێت، به‌ڵكو له‌ناو حه‌وزێكی لێڵ یان لیخندا سه‌یر ده‌كرێت كه ناشێت به‌باشی ببینرێت. هه‌روه‌ك لێرەدا، له ئاستێكی تردا جۆرێك له خواستن هه‌یه كاتێ حه‌وزى لیخن ده‌كرێت به زه‌مینه بۆ ئه‌وه‌ى سه‌یرى مانگی تێدا بكرێت. حه‌وز لێچووه، ئاوێنه له‌وچووه كه ناوى نه‌هاتووه، بوارى لێكچوون بینینه. هه‌روه‌ها داهێنه‌ر لێچووه، مانگ له‌وچووه، بوارى لێكچوون دره‌وشانه‌وه‌و تیشكدانه‌وه‌یه. واته هه‌رچۆن مانگ تیشك ده‌داته‌وه‌و ده‌دروشێته‌وه، داهێنه‌ریش به‌هه‌مان شێوه رووناكی په‌خش ده‌كات و ده‌دروشێته‌وه. لێره‌دا داهێنه‌ر یان سنعه‌تكار له رووى ماناوه هاوته‌ریبه له‌گه‌ڵ مانگدا، هه‌روه‌ك حه‌وز هاوته‌ریبه له‌گه‌ڵ ئاوێنه‌دا كه هه‌ردووكیان بیرۆكه‌ى پێچه‌وانه‌كردنه‌وه‌ى وێنه هه‌ڵده‌گرن.
له‌پشتی ئه‌م وێنانه‌وه لێكچوونێكی ده‌رنه‌بڕراو له نێوان قه‌ومی به‌سیت و حه‌وزى لیخندا درووست ده‌بێت كه ئه‌گه‌ر سنعه‌تكار مانگی دره‌وشاوه بێت، ئه‌وا حه‌وزى لێخن كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتووه، كه هه‌رچۆن وێنه‌ى قه‌شه‌نگی مانگ له حه‌وزى لیخندا ده‌شێوێت و وه‌كو خۆى ده‌رناكه‌وێت و نابینرێت، به هه‌مان شێوه سنعه‌تكار یان داهێنه‌ریش له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتوودا، كه لێره‌دا قه‌ومی به‌سیته به‌هاو نرخێكی پێنادرێت و هه‌ندێجار به سووك و بێ به‌هاش سه‌یر ده‌كرێت. به‌ڵام له كۆپله‌ى دووه‌مدا دوو نیوه‌دێڕى یه‌كه‌م وه‌كو ته‌واوكه‌رى كۆپله‌ى یه‌كه‌م ده‌رده‌كه‌وێت كه خستنه‌ڕووى پاشخانێكی دوواكه‌وتوو نائاساییه په‌یوه‌ست به سنعه‌ت یان داهێنان و باسی ئه‌وه ده‌كات كه چۆن له‌و زه‌مینه‌یه‌دا داهێنان و سنعه‌ت بایه‌خێكی ئه‌وتۆیان نییه، ئه‌ویش دیاره له‌به‌ر ئاستی دواكه‌وتوویی و ناهوشیارى كۆمه‌ڵگا. ئه‌مه‌ش هۆكاره بۆ ئه‌وه‌ى داهێنه‌رو سنعه‌تكار وه‌كو ده‌روێش عه‌بدووڵا ره‌نگ زه‌ردو خه‌مبارو بێ ئومێدو بێ چاره‌نووس بێت. به‌ڵام له سه‌ره‌تاى نیوه‌دێڕى سێیه‌می كۆپله‌ى دووه‌مه‌وه به‌راوردێك ده‌كرێت له نێوان كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتوو، كۆمه‌ڵگه‌ى هوشیاردا، له‌و روانگه‌یه‌وه كه هه‌ریه‌كه له‌و دوو كۆمه‌ڵگه‌یه چۆن سه‌یرى سنعه‌ت و داهێنان ده‌كات. له كاتێكدا له كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتوودا به‌هاى داهێنه‌ر وه‌كو ده‌ركه‌وتنی وێنه‌ى مانگه له‌ناو حه‌وزێكی لیخندا. میلله‌تی هوشیار هه‌رچی به‌هاو رێزو خۆشی و ئاسووده‌یی شیاوه ده‌یبه‌خشێت به داهێنه‌رو سنعه‌تكاره‌كانی. قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه ده‌روێش عه‌بدوڵا به ئوستاد ناو ده‌بات، ئوستادێ كه له كونی شمشاڵه‌كه‌یه‌وه ئاوازى به‌رز و داهێنان پێشكه‌ش ده‌كات.
ئایا به پێی قسه‌كانی قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه میلله‌تی هوشیار رێز له كێ ده‌گرێت و تاجی رێزلێنان له‌سه‌ر سه‌رى كێ داده‌نێت؟ ئه‌ى میلله‌تی ناهوشیار چۆن سه‌یرى كه‌سێكی وه‌كو ده‌روێش عه‌بدوڵا ده‌كات؟ بێگومان لێره‌دا ده‌گه‌ڕێینه‌وه بۆ له پاڵ یه‌كتردانانی دوو عه‌قڵ، دوو كه‌لتوور، دوو روانین كه به‌رهه‌می دوو كۆمه‌ڵگه‌ى جیاوازن. كۆمه‌ڵگه‌ى وه‌كو ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ى كه ئه‌م ده‌قه‌ى تێدا به‌رهه‌مهاتووه‌و ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ى كه ده‌قه‌كه به میلله‌تی هوشیار ناویان ده‌بات. له كۆمه‌ڵگه‌ى هوشیاردا هه‌موو شتێك به‌هاى خۆیی هه‌یه به داهێنانیشه‌وه، له كۆمه‌ڵگه‌ى ناهوشیارو دواكه‌وتووشدا نه‌ك داهێنان و به‌رهه‌مه‌كانی مرۆڤ به‌ڵكو مرۆڤه‌كه خۆیشی به‌هایه‌كی ئه‌وتۆى نیه.
له ڕاستیدا دوو نیوه‌دێڕى دووه‌می كۆپله‌ى دووه‌م و نیوه‌دێڕى یه‌كه‌می كۆپله‌ى سێیه‌م به‌ته‌واوه‌تی دابڕان له به‌شی پێشترو پاشترى ده‌قه‌كه ده‌كات، ئه‌ویش به‌ته‌واوه‌تی ئه‌و تێڕوانین و مامه‌ڵه‌كردنه نیشان ده‌دات كه كۆمه‌ڵگه‌ى هوشیار مامه‌ڵه‌ى داهێنه‌رو سنعه‌تكارى پێ ده‌كات. بۆیه ئه‌گه‌ر ئه‌و سێ نیوه دێڕه پێكه‌وه دابنێین ئه‌وه ته‌نیا له رووى به‌راوردكردنه‌وه په‌یوه‌ندییان هه‌یه به به‌شه‌كانی ترى ده‌قه‌كه‌وه‌و ئه‌و به‌راوردكردنه‌ش بۆ زیاتر ده‌رخستنی پێگه‌ى داهێنه‌ره له كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتوودا. گۆران دەڵێت:
به‌ڵام ته‌ختی روفاه و تاجی حورمه‌ت میلله‌تی هوشیار
به ئوستادێ ئه‌دا وه‌ك تۆ له‌ناو شمشاڵی كون كوندا
سه‌حه‌ر بێنێته گریان و قسه، سیحرى په‌رى نه‌غمه !..
میلله‌تی هوشیار له‌پاى ئه‌وه‌ى كه داهێنه‌ره‌كانی له جۆرى ده‌روێش عه‌بدوڵا به‌هۆى ئامێره مۆسیقیه‌كانیانه‌وه‌و به‌و ئاوازه نایابانه‌ى به‌رهه‌می ده‌هێنن (سه‌حه‌ر) بێنێته گریان، ئەوا قسه نرخ و پێزانین نیشان ده‌دات. ده‌شێ مه‌به‌ست له سه‌حه‌ر كات بێت یان هه‌ربوویه‌كی بێ گیان بێت كه هێزو له‌رینه‌وه‌ى ئه‌و ئاوازانه‌ى له كونی شمشاڵه‌كه‌ى ده‌روێشه‌وه به‌رهه‌مدێن، هه‌مان شێوه‌ى ئه‌و ئاوازانه‌ى له ئامێره مۆسیقیه‌كانی داهێنه‌رانی میلله‌تی هوشیاره‌وه به‌رهه‌مدێن كات یان شته بێ گیانه‌كان ده‌هێننه قسه‌و گریان. لێره‌دا ئه‌و به‌سته‌یه‌ى كه شمشاڵه‌كه‌ى ده‌روێش عه‌بدوڵا یان ئامێرى مۆسیقاى داهێنه‌رانی تر به‌رهه‌می دێنن تواناى به‌خشینی خاسێتی مرۆڤیان به شته بێ گیانه‌كان هه‌یه. لێره‌دا له ڕێگاى خواستنه‌وه ئه‌وه به‌رهه‌م دێت. سه‌حه‌ر لێچووه، مرۆڤ له‌وچووه به‌ڵام له ده‌قه‌كه‌دا ناوى نه‌هاتووه، بوارى لێكچوون گریان و قسه‌یه، گریان و قسه خاسێتی مرۆڤن، ئێستا ئه‌و خاسێتانه ده‌به‌خشرێن به سه‌حه‌ر واته به بوویه‌كی نامرۆیی. لێره‌دا له ئاستی نه‌گوتراودا جۆرێك به‌راوردكردن هه‌یه له نێوان مرۆڤ و سه‌حه‌ردا له‌و رووه‌وه كامیان ئاسانتر دێنه گریان و قسه. له‌به‌راورده‌كه‌دا دیاره كه سه‌حه‌ر به زه‌حمه‌تتر دێته قسه‌و گریان، چونكه له ڕاستیدا قسه‌و گریان خاسێتی ئه‌و نین، به‌ڵام به كاریگه‌رى ئاوازه‌كانی شمشاڵه‌كه‌ى ده‌روێش ئه‌ویش وه‌كو مرۆڤ دێته قسه‌و گریان. به‌ڵام ئه‌و ئاوازه‌ى به‌رهه‌م دێت ئاوازێكه خاسێتی ئاوازى په‌ری یان فریشته‌ى هه‌یه. قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه له‌م وه‌سفكردن و لێكچواندنانه‌دا ده‌یه‌وێت دڵنیایی ئه‌وه بكاته‌وه كه ئاوازى شمشاڵه‌كه‌ى ده‌روێش عه‌بدوڵا له ئاستێكی به‌رزدایه‌و تواناى ئه‌وه‌ى هه‌یه نه‌ك هه‌ر رۆحی مرۆڤ بدوێنێ و بیخاته جوڵه به‌ڵكو سه‌حه‌ریش بخاته قسه‌و گریان. هه‌روه‌ك لێره‌دا سه‌حه‌ر لێكچواندنی له‌گه‌ڵ مرۆڤ پێكراوه، به‌ڵام به‌بێ به‌كارهێنانی ئامرازى لێكچواندن كه ئه‌مه‌ش ده‌بێته خواستن. دیسان جۆرێك له دژیه‌ك له نێوان (ته‌ختی روفاه و تاجی حورمه‌ت) و (له ناو شمشاڵی كون كوندا) له ئاستی بینراودا درووست ده‌بێت. كه یه‌كه‌میان واته ته‌ختی روفاه و تاجی حورمه‌ت بارێكی سه‌رو ئاسایی و پێگه‌و پایه نیشان ده‌دات، به‌ڵام شمشاڵی كون كون ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر وه‌كو ئامرازه‌كه‌ش سه‌یرى بكه‌ین ئه‌وا ساده‌یی و ساكارى و سه‌ره‌تاییبوون نیشان ده‌دات. له پشتی ئه‌مه‌شه‌وه تاج هێماى ده‌سه‌ڵاته، به‌ڵام شمشاڵ ئامێرێكی ساده‌ى ژه‌نینی ده‌ستی شوانه كه ئه‌میش خۆى نزمترین پێگه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌یه. به‌ڵام له ئاستی نه‌بینراودا جۆرێك له هاوته‌ریببوون له نێوان (ته‌ختی روفاه و تاجی حورمه‌ت)و(له ناو شمشاڵی كون كوندا) هه‌یه، ئه‌مه بێجگه له‌وه‌ى له رووى بنیادى نووسینه‌وه ته‌ریبن، له رووى بیریشه‌وه جۆرێك له هاوته‌ریبوون له نێوانیاندا هه‌یه. ته‌ختی روفاه و تاج خۆشی و ئاسووده‌یی و ئاستێكی به‌رز له ژیان بۆ ئه‌وانه‌ى له‌و پێگانه‌دان به‌رهه‌م ده‌هێنێت. هاوكات ئه‌و ئاوازانه‌ى له گه‌روى شمشاڵه‌وه له دایك ده‌بن تواناى دواندنی هه‌ست و رۆحیان هه‌یه‌و مرۆڤ به‌ره‌و بڵندبوونی رۆحی ده‌به‌ن و ده‌یگه‌یه‌نن به ئاستی پاكژبوونه‌وه، كه ئه‌وه‌ش به‌رزترین پله‌ى ئاسوده‌یی و حه‌وانه‌وه‌یه بۆ مرۆڤ. له‌م رووه‌وه (ته‌خت و تاج و شمشاڵ) هه‌مان ئه‌رك جێبه‌جێ ده‌كه‌ن و هه‌مان كاریگه‌رى و جێكه‌وتیان هه‌یه.
قسه‌كه‌ر دواى ئه‌و به‌راورده‌ى له نێوان میلله‌تی هوشیارو میلله‌تی دواكه‌وتوو یان ناهوشیاردا ده‌یكات، رووده‌كاته‌وه ده‌روێش عه‌بدوڵا و بارى بێدادى و هه‌ژارى ئه‌و له‌لایه‌ك ده‌خاته‌وه ڕوو، هاوكات پاساویشی بۆ ده‌هێنێته‌وه كه ناچارى ژیان واى لێده‌كات به‌و جۆره بژى یان په‌نا بباته به‌رخه‌ڵك كه له ڕاستیدا ئەوە شایانی پایه‌و ئاستی تواناو داهێنانی ئه‌و نیه. گۆران دەڵێت:
براى ده‌روێش! ئه‌زانم بۆ مه‌عیشه‌ت وێڵ و ئاواره‌ى،
به زه‌هرى ناعیلاجییه له ناكه‌س ویستنی لوقمه،
به مردنته كه گوێی ناشی ئه‌خنكێنێ خرۆشی نه‌ى!
قسه‌كه‌ر ڕاسته‌وخۆ ده‌روێش عه‌بدوڵا به راناوى كه‌سی دووه‌م دەدوێنێت، واته وه‌كو ئه‌وه‌ى كه ده‌روێش له‌به‌رامبه‌ریدا راوه‌ستابێت و ئه‌م قسه بۆ ئه‌و بكات. ئه‌وه‌ش له راناوى لكاوى كه‌سی دووه‌می تاكدا (ت- به مردنته) ده‌رده‌كه‌وێت. لێره‌دا زیاتر كه‌سێتی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئاستی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌روێش ئاشكرا ده‌كرێت به‌وه‌ى كه كه‌سێكی هه‌ژاره‌و به ناچارى له ڕێگاى ژه‌نینی شمشاڵه‌كه‌یه‌وه ده‌یه‌وێت پێداویستی ژیانی ده‌سته‌به‌ر بكات، به‌ڵام هه‌ر قسه‌كه‌ر خۆیشی به‌رگرى له‌و شێوه كاره‌ى ده‌روێش ده‌كات و رایده‌گه‌یه‌نێت كه ده‌روێش به ناچارى به‌وشێوه‌یه كار ده‌كات. كاتێ ده‌روێش به شمشاڵه‌كه‌ى ئاوازى جۆراوجۆر بۆ كه‌سانێك ده‌ژه‌نێت كه له‌وانه‌یه ئه‌و كه‌سانه نه به‌هاى ئاوازو رۆحی مۆسیقا بناسن نه به‌رهه‌مهێنی ئه‌و ئاوازه‌ش به‌چاوى رێزه‌وه‌و به هاوشانی خۆیان سه‌یر بكه‌ن، ئه‌وه به ناچاریه ده‌روێش ئه‌و كاره ده‌كات. ئه‌وانیش بۆ چێژى ئاوازى ره‌سه‌ن نیه كه گوێ له شمشاڵه‌كه‌ى ده‌روێش ده‌گرن، به‌ڵكو بۆ كات به‌سه‌ر بردنه‌و له‌و پێناوه‌شدا پارویه‌ك نان به‌وى شمشاڵ ژه‌ن ده‌ده‌ن. ئه‌و پاروه نانه‌ى كه ده‌روێش به‌و شێوه‌یه به‌ده‌ستی ده‌هێنێت وه‌كو ژه‌هروایه. لێره‌دا ده‌ربڕینی(زه‌هرى ناعیلاجی) جۆرێكه له كینایه و مه‌به‌ست لێی پارویه‌كی تاڵه كه وه‌كو خێر پێكردن پێی ده‌درێت و له‌ئاستی قوڵتریشدا خاڵیكردنه‌وه‌ى ژیانه له هه‌موو مانایه‌كی جوان كه به‌وجۆره به‌ڕێ بكرێت. یان كاتێ چێژ و خۆشی ئاوازى نه‌ى و شمشاڵ گوێی كه‌سانی نه‌شاره‌زاو بێ ئاگا له‌و هونه‌ره مه‌زنه پڕده‌كه‌ن بۆ ئه‌می ژه‌نیار وه‌كو مردن وایه چونكه بۆ كه‌سانێك مۆسیقا ده‌ژه‌نێت كه نازانن مۆسیقا چییه. لێره‌دا ئه‌وه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌بێت كه قسه‌كه‌ر ده‌یه‌وێت بڵێت ئه‌وى ده‌روێش له پێناوى ژیاندا ناچاره په‌نا بۆ هونه‌ره‌كه‌ى ببات، به‌ڵام كڕیاره‌كانی، هونه‌ره‌كه‌ى وه‌كو كاڵایه‌كی كه‌م به‌ها سه‌یر ده‌كه‌ن و نرخێكی ئه‌وتۆ به هونه‌ره‌كه‌ى ناده‌ن و پێگه‌یەكی ئه‌وتۆش به‌خۆى ره‌وا نابینن. ئه‌مه‌ش تێڕوانینی كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتوو یان ناهوشیاره بۆ هونه‌رو داهێنان. ئێستا قسه‌كه‌ر خۆى ده‌خاته شوێنی ده‌روێش عه‌بدوڵا و ئه‌و ئازارو خه‌مه ده‌رده‌بڕێت كه به‌هۆى ناچاربوونیه‌وه ده‌چێته به‌رده‌م قاپی ناكه‌س و ناچار ده‌بێـت هونه‌ره‌كه‌ى هه‌رزان فرۆش بكات. شاعیر دەڵێت:
به‌ڵام چی بكه‌ین له‌ناو چاوى ره‌شی به‌عزێ زه‌كاى گه‌وره ،
وه‌كو و تۆوى گوڵی ده‌م- با له‌سه‌ر به‌ردێكی ره‌ق ئه‌ڕوێن،
ئه‌گه‌ر خیلقه‌ت نه‌سیبی عومرى تۆى مه‌حكوومی ئه‌م ده‌وره
نه‌كردایه ، خوا عالم، له كام عه‌رشت ئه‌سوو داوێن؟!
قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه له وه‌سفێكی گشتیه‌وه ده‌ست پێده‌كات و باسی تواناى هه‌ندێ كه‌س ده‌كات بۆ گه‌شه‌كردن و په‌ره‌سه‌ندن و شاره‌زابوون له‌وه‌ى كه چۆن توانایان هه‌یه له خراپترین بارودۆخدا جێ پێی خۆیان بچه‌سپێنن و هه‌نگاوى گه‌وره به‌ره‌و سه‌ركه‌وتن بنێن. ئه‌م پێشه‌كیه گشتیه ده‌كات به بنه‌ما تا له‌وێوه باسی تواناو لێهاتوویی ده‌روێش عه‌بدوڵا بكات. به‌ڵام هاوكات به‌راوردى زه‌مینه‌ى پێگه‌یشتن و به‌رزبوونه‌وه‌ى خاوه‌ن تواناو به‌هره‌كان ده‌كات و ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كات كه ڕاسته به‌هره‌و توانا بنه‌مان بۆ داهێنان به‌ڵام زه‌مینه‌و بارودۆخیش گرنگن بۆ نرخپێدانی ئه‌و داهێنانه‌و دانانى داهێنه‌ر له شوێنی پێویست و شایان به خۆی. هه‌روه‌ك قسه‌كه‌ر ناڕاسته‌خۆ باسی ئه‌وه ده‌كات كه سه‌رچاوه‌ى داهێنان زیره‌كی گه‌وره‌یه، كه ئه‌وه‌ش وه‌كو به‌هره‌یه‌ك ده‌به‌خشرێت به هه‌ندێ كه‌س. به‌ڵام سرووشتی ئه‌و به‌خشینه ئاشكرا نیه‌و په‌یوه‌ندى نه به ڕه‌ك و ڕیشه‌و نه به به‌ژن و باڵاوه هه‌یه و ته‌نانه‌ت په‌یوه‌ندى به بوون و زه‌مینه‌و پاشخانی ئه‌و كه‌سه‌شه‌وه نییه. بەڵکو هه‌مان شێوه‌ى تۆوى ئه‌و گوڵه‌یە كه با هه‌ڵیده‌گرێت و هه‌ندێجار له‌سه‌ر به‌ردى ره‌ق ده‌كه‌وێت و سه‌وز ده‌بێت. ئه‌مه‌ش ئاماژه بۆ نهێنی سه‌رچاوه‌ى زیره‌كی و تواناى جۆراو جۆرو ناچوونه‌یه‌كی كه‌سه‌كان ده‌كات.
لێره له ڕێگاى لێكچواندنه‌وه له نێوان زیره‌كی و تۆى گوڵی ده‌م بادا، كه زیره‌كی ده‌چوێنرێت به‌و تۆوى گوڵه‌ى با هه‌ڵیده‌گرێت، كه هه‌ردووكیان واته لێچوو، له‌وچوو له خاسێتی گه‌شه‌كردندا لێكده‌چن. بوارى لێكچوون گه‌شه‌كردنه، ئه‌مه‌ش له ڕێگاى ئامرازى لێكچوونی (وه‌كو) نیشان ده‌درێت. هه‌روه‌ك قسه‌كه‌ر به ده‌ربڕینی (به‌ڵام چی بكه‌ین) نیشانی ده‌دات كه به‌جۆرێك ئه‌و شێوازه‌ى به‌خشینی زیره‌كی یان به‌هره‌و تواناى به‌دڵ نیه، یان ده‌یه‌وێت بڵێت ئه‌وه ڕاستیه‌كه‌یه كه زیره‌كی و به‌هره‌و توانا به‌و جۆره ده‌به‌خشرێن و ده‌بێ به‌وەش رازیبین. لێره‌دا قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه به راناوى كه‌سی یه‌كه‌می كۆ ده‌دوێت و ئه‌وه‌ش له ڕێگاى راناوى لكاوى (ن) ه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت. ئاشكرایه قسه‌كه‌رى ده‌قی ڕۆمانسی تاكه‌و ئه‌و تاكه‌كه‌سه‌ش له خۆى ده‌دوێت. ڕاسته لێره‌دا ئاڕاسته‌ى ئاخاوتن به‌ره‌و زاتی قسه‌كه‌ره به‌ڵام كاتێك له شێوه‌ى دربڕینێكی پرسیاریدا ده‌دوێت نایه‌وێت به ته‌نیا رووبه‌ڕووى نه‌زانروێك بێته‌وه كه ره‌نگه ئاشكراكردنی كارێكی ئاسان نه‌بێت.
هه‌روه‌ك له نێوان (چاوى ره‌شی به‌عزێ) و (تۆوى گوڵی ده‌م- با)دا هاوته‌ریبوون هه‌یه له رووى بنیاد و له رووى مۆسیقاوه، ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه له رووى بیرۆكه‌شه‌وه هه‌مان هاوته‌ریبوون هه‌یه كه له هه‌ردوو ده‌ربڕینه‌كه‌دا دیاریكردن یان جیاکردنەوەی به‌ش له گشت ده‌بینرێت. له یه‌كه‌میاندا وشه‌ى (به‌عزێ) و له دووه‌میاندا (تۆوى گوڵی ده‌م با نه‌ك هه‌موو تۆوێك) ئه‌م بیرۆكه‌یه ئاشكرا ده‌بێت. ئه‌مە وه‌رگرتن یان جیاكردنه‌وه‌ى به‌شه له گشت، کە له ئاستی نه‌بینراوى ده‌قه‌كه‌دا ئه‌و ده‌لاله‌ته هه‌ڵده‌گرێت كه زیره‌كی و به‌هره بەش یان رێژه‌یه‌كن له كۆى گشتی و بێگومان رێژه‌یه‌كی به‌رزیش نین.، هه‌رچۆن ناشێت هه‌موو تۆوه‌كان له هه‌ر كوێ كەوتن، سه‌وز ببن، به‌ڵكو هه‌ندێ یان رێژه‌یه‌ك له تۆوى گوڵ تواناى هه‌یه له خراپترین شوێنیشدا سه‌وز ببێت كه سه‌ربه‌رد له‌و رووه‌وه بۆ رواندن خراپترین شوێنه، بەڵام هەندێ تۆو لەسەر بەردیش سەوز دەبێت.
قسه‌كه‌ر له دواى ئه‌وه‌ى باسی به‌هره‌و زیره‌كی هه‌ندێ كه‌س ده‌كات، كه شێوه‌ى پێبه‌خشینی ئه‌و به‌خششه بۆ ئه‌وان، تاكو ئێستاش به‌لاى هه‌مووانه‌وه له گه‌ردووندا نهێنیه یان وه‌كو نهێنیه‌كی ئاشكرا نه‌كراو ماوه‌ته‌وه. لێره‌دا ناڕاسته‌وخۆ ئاماژه‌یه‌ك هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى كه ده‌روێش عەبدوڵا كه‌سێكی به‌خته‌وه‌ره كه زیره‌كی و به‌هره‌یه‌كی له‌و جۆره‌ى پێبه‌خشراوه‌و به‌رهه‌می ئه‌و زیره‌كی و به‌هره‌یه‌ش تواناى ده‌روێشه بۆ به‌رهه‌مهێنانی ئه‌و ئاوازه نایاب و رۆح بزوێنانه‌ى كه له كونی شمشاڵه‌كه‌یه‌وه دێنه ده‌ره‌وه. قسه‌كه‌ر باس له تواناى له ئه‌ندازه‌به‌ده‌رى ده‌روێش ده‌كات، به‌ڵام هاوكات نیگه‌رانی خۆیشی بۆ ده‌رده‌بڕێت كه ئه‌و كوڕى واقیعێكه نه زیره‌كی و نه داهێنان و نه به‌هره به‌هایان نییە تێیداو خاوه‌نی ئه‌مانه‌ش هیچ پێگه‌و پله‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌وتۆى پێنادرێت. هه‌روه‌ك قسه‌كه‌ر سەبارەت به‌وه‌ى كه چاره‌نووسی زیره‌ك و خاوه‌ن به‌هره‌یه‌كی وه‌كو ده‌روێش عەبدوڵا ئه‌وه‌یه كه له واقیع و سه‌رده‌مێكی وه‌هادا بژى و هیچ بایەخێکی پێنەدرێت، خیلقه‌ت واته ئه‌فرێنده‌رى گه‌ردوون یان ئه‌وه‌ى كه بڕیارى ڕێكخستن و به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌م گه‌ردوونه و توخم و ره‌گه‌ه‌كانی به‌ده‌سته تاوانبار ده‌كات. ئه‌و پێیوایه ئه‌گه‌ر ئه‌م ده‌روێش عه‌بدوڵایه له واقیع و له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ترو له‌سه‌رده‌مێكی تردا بژیایه، ئه‌وا گومانی تێدا نیه كه ده‌بووه خاوه‌نی پله‌و پایه‌و پێگه‌یه‌كی زۆر به‌رزو مه‌زن.
لێره‌دا دانانی دوو وشه‌ى (عه‌رش و داوێن) له ته‌نیشتی یه‌كتردا وه‌كو دوو ناكۆك یان دوو دژ یان به‌لایه‌نی كه‌مه‌وه وه‌كو دوو رووى به‌راوردكردن ئه‌وه نیشان ده‌دات ئه‌گه‌ر یاساكانی گه‌ردوون به‌ڕێكی بڕۆیشتنایه، ئه‌وا داوێنی خاوه‌ن به‌هره‌یه‌كی وه‌كو ده‌روێش هێنده به‌رز ده‌بوو ده‌چووه ئاستی عه‌رشی به‌رزى پادشاكان. له‌هه‌مان كاتدا ئه‌و له ته‌نیشت یه‌كتردانانه‌ى ئه‌و دوو وشه دژه، نیشانی ده‌دات كه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى ئێستا داهێنهرڕێكی وه‌كو ده‌روێش له بارێكی خراپدایه‌و به‌ده‌ستهێنانی پاروى ژیان ناچارى ده‌كات كه ئاواز بۆ ناكه‌س و بۆ نه‌شاره‌زا بژه‌نێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له زه‌مینه‌یه‌كی تردا بوایه ئه‌وا شوێنی پێیه‌كانی له به‌رزترین ته‌ختی ده‌سه‌ڵات به‌رزتر ده‌بوو. هه‌روه‌ك قسه‌كه‌ر ناڕاسته‌وخۆش به ده‌روێش عه‌بدوڵا ده‌ڵێت ڕاسته ئێستا تۆ له بارێكی باشدا نیت، به‌ڵام له روانگه‌ى داهێنانه‌وه‌و به‌و پێیه‌ش له رونگه‌ى به‌رهه‌مهێنی ده‌قه‌كه‌وه كه گۆرانی شاعیره، پێگه‌ى ده‌روێش به‌رزتره له هه‌موو ته‌ختێكی ده‌سه‌ڵات. له پشتی ئه‌م بۆچوونه‌وه ئه‌و ده‌لاله‌ته به‌رهه‌م دێت كه ئه‌و پێگه‌یه‌ى داهێنان درووستی ده‌كات به‌رزتره له پێگه‌ى ئه‌و ده‌سه‌ڵات و ته‌خت و عه‌رشه‌ى كه هێز درووستی ده‌كات. هه‌روه‌ك له دێڕى سێیه‌می ئه‌م كۆپلهیهدا دێڕى سێه‌م ته‌واو نه‌بووه‌و ته‌واوكه‌ره‌كه‌ى هاتووه‌ته دێڕى چوراه‌م به بێ ئه‌وه‌ى خاڵ یان فاریزه له كۆتایی دێڕى سێیه‌مدا دانرابێت، ئه‌مه‌ش یه‌كێكه له خاسێته‌كانی شیعرى كلاسیك كه پێی ده‌گوترێت ته‌وریه به‌ڵام له‌م ده‌قه‌شدا وه‌كو ده‌قێكی ڕۆمانسی ده‌بینرێت (ئه‌گه‌ر خیلقه‌ت نه‌سیبی عومرى تۆى مه‌حكومی….) (نه‌كردایه،…) وشه‌ى نه‌كرادیه چووه‌ته سه‌ره‌تاى دێڕى دواتر كه له ڕاستیدا به‌شێكه له‌م دێڕه‌و بێ وشه‌ى ” نه‌كرادیه” ماناى دێڕه‌كه كه رسته‌یه‌كی مه‌رجیه ته‌واو نابێت.
شاعیر ده‌ڵێت:
نه حه‌رفی مه‌كته‌بێكت خوێند ، نه ئوستادێ په‌لی گرتی ،
سیرف به‌رزیى زه‌كا ئه‌م سنعه‌ته‌ى فێر كرد به شمشاڵت ،
هه‌موو وه‌زنێكی گۆرانی ، له توولانی هه‌تا كورتی ،
به سه‌رپه‌نجه‌ى هونه‌ر كردت به دیلی كۆشش زاڵت !..
قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه له‌م كۆپلهیهدا كه باسی ده‌روێش عه‌بدوڵا ده‌كات، ناڕاسته‌وخۆ له‌وه ده‌دوێت ئایا داهێنان له په‌روه‌رده‌كردنه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت یان سه‌رچاوه‌كه‌ى زیره‌كی و به‌هره‌یه؟ یان هه‌ردووكیانه پێكه‌وه؟ ئه‌و باسی ده‌روێش عه‌بدوڵا ده‌كات به‌وه‌ى كه كه‌سێكی نه‌خوێنده‌واره‌و ته‌نانه‌ت رێنوماییكه‌رو رێنیشاندەرێكیشی نه‌بووه بۆ فێربوونی شمشاڵ و ناسین و زانینی ئاوازه جۆراو جۆره‌كانی مۆسیقاو گۆرانی، به‌ڵكو ئه‌و هه‌موو شتێك له زیره‌كی خۆیه‌وه فێربووه، به‌ڵام هاوكات باسی كۆشش ده‌كات. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ئاشكرا ده‌كات كه ته‌نیا زیره‌كی یان به‌هره به‌س نیه بۆ ئه‌وه‌ى كه‌سێك له بوارێكدا بتوانێت داهێنان بكات، به‌ڵكو پایه‌یه‌كی تریش هه‌یه كه ئه‌ویش كۆشش كردنی به‌رده‌وامه. دیاره كۆشش كردنی به‌رده‌وامیش جۆرێك له خۆشه‌ویستی و عیشقی ده‌وێت. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه ده‌روێش عه‌بدوڵا سه‌ربارى ئه‌و توانا به‌رزه‌ى هه‌یبووه دیسان عه‌شقێكی قول َو به‌هێزى بۆ شمشاڵه‌كه‌یی و بۆ جوڵاندنی په‌نجه‌كانی و بۆ شاره‌زابوون له‌و بواره‌دا هه‌بووه.
لێره‌وه ئه‌وه‌ى له ده‌قه‌كه‌دا ناڕسته‌وخۆ ئاماژه‌ى بۆ ده‌كرێت فێربوونه له دوو ئاستدا، فێربوونی پیشه‌ییانه، كه ئه‌مه‌یان پێویستی به خوێندن و به به‌رنامه‌و پرۆگرامی ڕێكخراو و دانراو و مامۆستا هه‌یه، هه‌رچۆن ئه‌م چه‌مكه له كۆى ڕۆشنبیریدا باس ده‌كرێت كه له سه‌ره‌تاوه ده‌ست پێده‌كات تا سه‌رئه‌نجام به گه‌یشتنی به پله‌ى پیشه‌وه‌ر یان ئه‌كادیمی له‌و بواره‌دا كۆتایی دێت. ئاستی دووه‌م خولیاو ئاره‌زووه كه ئه‌مه‌یان له ده‌ره‌وه‌ى خوێندن و فێركردنه له قوتابخانه‌ى تایبه‌تداو پشت به لێهاتوویی و حه‌زوو ئاره‌زوو ده‌به‌ستێت و زۆربه‌ى كات ئه‌و هه‌نگاوانه‌ى حه‌زو ئاره‌زو و خولیا ده‌یجوڵێنن بۆ هه‌ر بوارێكی فێربوون فراوانترو كراوه‌ترو سه‌رئه‌نجامیش رۆحێكی زیندووترى تێدایه. به‌ڵام له رووى ڕاستیه‌وه ئه‌گه‌ر هه‌ردوو ئاسته‌كه پێكه‌وه كۆببنه‌وه، واته خولیاو ئاره‌زوو له‌گه‌ڵ ره‌خساندنی بوارى فێربوونی پیشه‌ییانه، ئه‌وا بنه‌مایه‌كی پته‌وتر بۆ داهێنان دێته ئاراوه. خولیاو ئاره‌زوو وه‌كو ماده‌ى خاوى درووستكردنی شتێك ده‌مێننه‌وه، ئه‌گه‌ر به زانیاریی و بنه‌مای تیۆریی تێرو به‌هێزو ده‌وڵه‌مه‌ند نه‌كرێن. لێره‌دا ده‌قه‌كه وێنه‌ى داهێنه‌رێكی خاوه‌ن خولیامان بۆ به‌رجه‌سته ده‌كات كه شاره‌زاییه‌كی ته‌واوى په‌یداكردووه له‌و بواره‌دا كه پێوه‌ى خه‌ریكبووه‌و وشه‌ى ” كۆشش” یش ئه‌وه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌كات كه ڕاسته ئه‌م كه‌سێته له ڕێگاى خوینَدنه‌وه نه‌هاتووه‌ته ئه‌و بواره‌وه‌و خولیاو ئاره‌زوو پاڵنه‌رى بووه‌و زیره‌كی و به‌هره‌ش رێنیشانده‌رى بووه، به‌ڵام كۆشش گه‌یاندوویه‌تیه ئاستی زانینی زۆر شت له‌و بواره‌دا كه وه‌كو قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه باسی ده‌كات شاره‌زابوونی بێ وێنه‌یه له جۆره‌كانی گۆرانی و مۆسیقادا، كه دیاره ئه‌وه‌ش په‌یوه‌ست به‌و پاشخان و ژینگه‌و پانتاییه جوگرافیه باس دەکرێت كه ئه‌وى تێدا ده‌ژى و ده‌قه‌كه‌ى تێدا به‌رهه‌م هاتووه.
به مانایه‌كی تر ئه‌و به‌رهه‌مهێنانه هونه‌رى و كه‌لتووریه‌ى كه زیاتر به‌رهه‌می خولیا و ئاره‌زووه له چوارچێوه‌ى بنه‌ماو تیۆرییه‌كانی ئه‌و بواره‌دا ڕێكنه‌خراوه، زیاتر وه‌كو به‌رهه‌می ناوخۆیی ده‌مێنێته‌وه‌و ئه‌وه‌ش له رووى ده‌ره‌وه‌دا وه‌ك ڕه‌گه‌ز یان ماده‌ى خاوى ئه‌و بواره سه‌یر ده‌كرێت و به ئاسانی نابێته خاوه‌نی شوناسێكی گشتی. لە دێڕى یه‌كه‌می ئه‌م كۆپلهیهدا جۆرێك له هاوته‌ریببوون هه‌یه له نێوان (نه حه‌رفی مه‌كته‌بێكت خوێند) و (نه ئوستادێ په‌لی گرتی). كه هه‌ردوو ده‌ربڕینه‌كه له رووى بنیادى زمانیه‌وه دوو رسته‌ى راگه‌یاندن و هه‌ردووكیان به وشه‌ى نه‌رێی (نه) ده‌ست پێده‌كه‌ن. له رووى بیره‌وه ته‌ریبن، له یه‌كه‌میاندا كه‌سی دوێندراو كه ده‌روێشه، هیچی نه‌خوێندووه كه مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه ئه‌و ئاوازو به‌ستانه‌ى ده‌یژه‌نێت له خوێندنگایه‌ك فێر نه‌كراوه. له دووه‌میاندا نه مامۆستاى هه‌بووه‌و نه كه‌سێك پشتگیرى كردووه‌و شتێكی فێر كردبێت. كه‌واته هه‌ردوو ده‌ربڕینه‌كه له رووى بیرۆكه‌وه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى لێكده‌چن یان هاوشێوه‌ن، دیسان هاوته‌ریبن له‌وه‌دا كه فێربوونی ئه‌م كه‌سێته ته‌نیا به خۆڕسكی و به كۆششی خۆى بووه.
هه‌روه‌ها له دێڕى دووه‌می ئه‌م كۆپلهیهدا (صیرف به‌رزیی زه‌كا ئه‌م سنعه‌ته‌ى فێركرد به شمشاڵت) خواستن هه‌یه. زه‌كا خاسێتی مرۆڤ و هه‌ندێ له زینده‌وه‌رانه، به‌ڵام لێره‌دا رۆڵی مامۆستا ده‌بینێت واته زه‌كا لێچووه و مامۆستا (مرۆڤ) له‌وچووه كه له ده‌قه‌كه‌دا نه‌هاتووه، بوارى لێكچوون فێركردنه. واته لێره‌دا خاسێتێك ده‌چوێنرێت به فێركار یان به مامۆستا. ئه‌م خاسێته‌ش له به‌رزترین ئاستی خاوێنیدایه‌و مه‌به‌ست له ئاستی به‌رزى زیره‌كی ده‌روێش عه‌بدوڵایه، كه هه‌ر ئه‌و زیره‌كیه‌یه كه بێ ئه‌وه‌ى حه‌رفی مه‌كته‌بێك بخوێنێت و بێ ئه‌وه‌ى كه‌سێك ده‌ستی بگرێت گه‌یاندوویەتیە ئه‌و ئاسته‌ى فێربوون و داهێنان. دیسان له فێركردندا دوو ئاست هه‌یه، فێركار و فێرخواز. زه‌كا له پێگه‌ى فێركاردایه‌و شمشاڵ له پێگه‌ى فێرخوازدایه. ئه‌مه‌ش بریتیه له خواستن. زه‌كا لێچووه‌و فێركار له‌وچووه، هه‌روه‌ها شمشاڵ لێچووه‌و فێرخواز له‌وچووه، بوارى لێكچوون فێربوون یان فێركردنی گۆرانی و به‌سته یان مۆسیقایه. ئه‌مانه‌ش به‌گشتی كارده‌كه‌ن بۆ زیاتر ده‌رخستنی ئه‌و ڕاستیه‌ى كه ده‌روێش چۆن له‌سه‌ر بنه‌ماى تواناو زیره‌كی خۆى فێرى ژه‌نینی شمشاڵ بووه.
دواى ئه‌وه‌ى كه قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه باسی شاره‌زایی و لێهاتوویی ده‌روێش ده‌كات له ژه‌نینی شمشاڵ و له زانینی هه‌موو جۆرێكی گۆرانی، داوا له ده‌روێش ده‌كات میزاجی شێواوى كورده‌وارى بۆ ڕێكخاته‌وه:
ئه‌وه‌نده‌م بیست له مۆسیقا خرۆشی رۆحی بێگانه
میزاجی كورده‌واریم تێكچوه ، ده‌روێش عه‌بدوڵڵا ،
ده‌خیلت بم ده‌سا به‌و لاوك و ئاى ئاى و حه‌یرانه
شه‌پۆلی زه‌وقی میللی پڕ ده‌روونی مات و چۆڵم كه !
له بیتهۆڤن گه‌لێ زیاتر به رۆحم ئاشناى، وه‌ڵا
ده ، ئه‌ى ده‌روێش ، سكاڵایه‌ك له‌گه‌ڵ رۆحی كڵۆلم كه !..
قسه‌كه‌رى شیعره‌كه هه‌ر ئه‌وه نیه وه‌سفی تواناو لێهاتوویی و په‌نجه‌ى ره‌نگینی ده‌روێش بكات و ڕه‌خنه‌ش له‌و بارودۆخه كۆمه‌ڵایه‌تی و كه‌لتووریه بگرێت كه له لایه‌ك رێز له هونه‌ر ناگرێت و له لایه‌كی تریش هیچ پێگه‌یه‌ك به داهێنه‌رانی وه‌كو ده‌روێش ره‌وا نابینێت، به‌ڵكو له پشتی باسكردنی ئه‌م بارودۆخه‌وه ئامانجێكی تایبه‌تی قسه‌كه‌ریش ئاشكرا ده‌بێت، ئه‌ویش ئاشناكردنه‌وه‌ى رۆحی نامۆى خۆیەتی وەکو قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كە کە گۆران خۆیەتی به ره‌سه‌نایه‌تی كورده‌وارى. ئێستا واپێده‌چێت كه قسه‌كه‌ر زۆرێك له گۆرانی و مۆسیقاى بێگانه‌ى گوێ لێبووبێت و ئه‌وه‌ش بووبێته هۆى شێواندنی میزاجی كورده‌وارى ئه‌م و گه‌یاندبێتیه بارێك كه له لایه‌ك هه‌ست به نامۆیی بكات و له‌لایه‌كی تریشه‌وه هیچ چێژێك له‌و به‌رهه‌مانه وه‌رنه‌گرێت كه په‌یوه‌ندییان به رۆح و بوونی ئه‌مه‌وه نیه. ئه‌م باره‌ش واى لێده‌كات به جۆرێك په‌نا بۆ ده‌روێش عه‌بدوڵا ببات بۆ ئه‌وه‌ى له‌م بارى نامۆبوونه رزگارى بكات و میزاجی تێكچووى كورده‌وارى بگێڕێته‌وه بۆ بارى ئاسایی خۆى.
ئه‌می قسه‌كه‌ر هه‌ست ده‌كات ده‌روونی مات و چۆڵه و ئه‌وه‌ش هۆكارى نیگه‌رانی و هه‌ست به نامۆییكردنێتی. هۆكارى ئه‌م باره‌ش په‌رتبوون و جیابوونه‌وه‌یه‌تی له‌و ڕه‌گه‌زو توخمانه‌ى كه خۆراكی هه‌ست و گیان و بوونی ئه‌ون. بێگومان ئه‌و ڕه‌گه‌زو توخم و هۆكارانه‌ش به‌شێكن له‌و پاشخان و زه‌مینه‌یه‌ى كه ئه‌می تێدا په‌روه‌رده بووه‌و ئه‌م له‌گه‌ڵیان ژیاوه‌و گه‌وره بووه‌و بوونه‌ته به‌شێك له بوونی ئه‌م. گۆرانی و مۆسیقاو كۆى ڕه‌گه‌زه كوردییه‌كان شوێن و كاریگه‌رییان له بوونی ئه‌مدا هه‌یه. به‌ڵام ئێستا له نەبوون یان لە نادیاری ئه‌مانه‌دا، ئه‌وى قسه‌كه‌ر باسی ئه‌وه ده‌كات ئه‌وه‌نده‌ى بیستووه له مۆسیقاو خرۆشی بێگانه بیزار بووەو چونکە كاریگه‌رى نه‌رێنیان له‌سه‌ر هه‌ست و خه‌یاڵی كوردبوونی درووستكردووه، به‌جۆرێك واده‌رده‌كه‌وێت كه پانتایی بیستن و چێژوه‌رگرتنی كوردانه‌ى شێوا بێت. ئێستا ئه‌و به دواى چاره‌سه‌رى ئه‌و باره‌دا ده‌گه‌ڕێت كه پێیوایه بارێكی نائاساییه. بۆیه په‌نا بۆ ده‌روێش عه‌بدوڵا ده‌بات و تكاى لێده‌كات كه له‌و باره ناجۆره رزگارى بكات. ئێستا ئه‌می قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه كه له رووى ئاماده‌بوونه‌وه تاكه‌كه‌سی ئاماده‌ى ناو جوگرافیاى ده‌قه‌كه‌یه له ڕێگاى ده‌ربڕینی ( ده‌خیلت بم) داواكارى به‌رزده‌كاته‌وه، یان ده‌خاته روو. لێره‌شه‌وه قسه‌كه‌ر كه پێشتر رۆڵی گێڕه‌ره‌وه‌و وه‌سفكه‌رى ده‌بینی، ئێستا ده‌چێته پێگه‌ى داواكاره‌وه‌و ئه‌وى ده‌روێشیش كه ته‌نیا له گێڕانه‌وه‌و وه‌سفكردنه‌كانی قسه‌كه‌ردا ئاماده‌بوونی هه‌بوو، ئێستا له پێگه‌یه‌كی به‌رزتردا ده‌رده‌كه‌وێت. ئه‌وه‌ى ئه‌و پێگه‌یه‌ى به ده‌روێش داوه هونه‌ره‌كه‌یه‌تی. دیاره ئاشكرایه داهێنان و شاره‌زایی و مه‌عریفه له هه‌ر بوارێكدا سه‌ربارى خراپی پاشخانی كۆمه‌ڵایه‌تی ئەو كۆمه‌ڵگهیەی تیایدا بەرهەمدێن، به‌ڵام هێشتا ده‌بنە بنه‌ما بۆ به‌ده‌ستهێنانی جۆرێك له ده‌سه‌ڵات. ئێستا ئه‌وى ده‌روێش داواى لێده‌كرێت كه شتێك ببه‌خشێت به تایبه‌تی بۆ كه‌سێك یان رووبه‌رێك كه پێویستیان به‌و به‌خشینه‌ى ئه‌و هه‌یه. ئه‌وه ئاشكرایه بۆ خۆى چه‌مكی به‌خشین جۆرێك له ده‌سه‌ڵات له‌خۆیدا هه‌ڵده‌گرێت به‌رامبه‌ر به‌وه‌ى پێویستی به وه‌رگرتنی به‌خشینه‌كه‌یه، ئیتر گرنگ نیه جۆرى به‌خشینه‌كه چییه‌و چۆنه.
ئه‌می قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه به‌هۆى بیستنی مۆسیقاى بێگانه‌وه كه نامۆیه به رۆحی ئه‌م، میزاجی كورده‌وارى تێكچووه‌و ده‌زانێت پێویستی به‌وه‌یه كه رۆحی نامۆ و میزاجی تێكچووى كورده‌وارى ئاشتبكرێنه‌وه‌و بگه‌ڕێنرێنه‌وه بۆ بارى ئاسایی خۆیان. ئه‌وه‌ش به بیستن و ئاشنا بوونه‌وه ده‌بێت به‌وه‌ى كه ده‌بێته خۆراكی رۆح و هێمنی و هێورى بۆ ده‌هێنێت، ئه‌ویش بیستنی ئاوازى ره‌سه‌نی كورده‌واریه كه قسه‌كه‌ر رایدە‌گه‌یه‌نێـت و داوا له ده‌روێش ده‌كات به لاوك و ئاى ئاى و حه‌یران كه ئاوازى ره‌سه‌نی كوردین و ئه‌و وه‌كو شه‌پۆلی زه‌وقی میللی ناویان ده‌بات، ده‌روونی مات و چۆڵی پڕ بكات. لێره‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه سه‌ربارى بیستنی مۆسیقاى پڕ له جۆش و خرۆشی بێگانه، به‌ڵام رۆح و ده‌روونی ئه‌و چۆڵه. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى مۆسیقا زمانێكی گه‌ردوونیه، به‌ڵام هێشتا تایبه‌تمه‌ندى ناوچه‌یی و نه‌ته‌وه‌یی هه‌یه، واته سه‌ربارى ئه‌و گشتیبوونه زمانی تایبه‌تی خۆیی هه‌یه كه رۆح و ده‌رونی مرۆڤ هه‌ریه‌كه‌و له‌گه‌ڵ زمانی رۆحی مۆسیقاى خۆیدا باشتر تێده‌گات و مامه‌ڵه ده‌كات و رۆحی پێ پاراو ده‌بێت.
قسه‌كه‌ر سه‌ربارى ئه‌وه‌ى له پێگه‌ى داواكاریه‌وه ده‌خوازێت ده‌روێش رۆحی تینووى به ئاوازى كوردى پاراو بكات، واته به‌و ئاوازانه‌ى كه ئاشنان به رۆحی ئەم. هه‌روه‌ك به جۆرێكیش پێداگرى لەسەر پێداویستی رۆحی خۆى به ئاوازو به‌سته‌كانی ده‌روێش نیشان ده‌دات، كه له‌پێش گه‌وره‌ترین داهێنه‌رانی مۆسیقاى جیهانیه‌وه په‌یوه‌ست به رۆحی خۆیی و ئاشنابوونی ئه‌و ئاوازانه به‌رۆحی خۆى دایده‌نێت. ئاوازه‌كانی ده‌روێش زیاتر له ئاوازه‌كانی بیتهۆڤن ئاشنان به رۆحی قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه، كه گۆران خۆیه‌تی. له ڕاستیدا له‌سه‌ر زمانی قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه گۆران هه‌ر ئه‌وه نه‌بووه كه داهێنه‌رێكی نموونه‌ى بوارى شیعر بووه، به‌ڵكو به‌ئاگایه‌كی هوشیارى بواره‌كانی ترى هونه‌رو ڕۆشنبیرى گشتیش بووه. ئه‌وێك له زه‌مینه‌یه‌كی دواكه‌وتووى كۆمه‌ڵگه‌ى كوردەوارى سێ ده‌یه‌ى دووه‌می سه‌ده‌ى بیستدا باسی ئه‌وه ده‌كات كه ئاوازو مۆسیقاى كوردى له بیتهۆڤن ئاشناترن به رۆحی. ماناى وایه ئه‌و گوێگرێكی باش و شاره‌زایه‌كی باشی ئاوازه‌كانی بیتهۆڤن بووه، بۆیه ئه‌و جۆره به‌راورده ده‌كات و سه‌رئه‌نجامیش له‌به‌رئه‌وه‌ى رۆحی ئه‌و په‌یوه‌سته به زه‌مینه‌و مێژوو كه‌لتوورى خۆیه‌وه، بۆیه به‌رهه‌می زه‌مینه‌كه‌ى خۆى زیاتر رۆحی په‌شێوى هێور ده‌كاته‌وه‌و ناخی تینووى ئاوده‌دات و پاراوى ده‌كات. قسه‌كه‌ر داوا له ده‌روێش ده‌كات به ئاوازه كوردیه ره‌سه‌نه‌كانی رۆحی كڵۆڵی ئه‌م هێوربكاته‌وه. بێگومان ئاشكرایه كه مۆسیقا خۆراكی رۆحه‌و قسه‌كه‌رى شیعره‌كه‌ش كه میزاجی كورده‌وارى تێكچووه‌و بیستنی ئاوازى بێگانه رۆحی نامۆكردووه، ته‌نیا به ئاوازى ره‌سه‌نی كوردى میزاجی كورده‌وراى دێته‌وه بارودۆخی ئاسایی خۆیی و رۆحی كڵۆڵی هێور ده‌بێته‌وه.
شاعیر له‌سه‌ر زمانی قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه‌وه دوو وێنه‌ى دیار به‌رجه‌سته ده‌كات. یه‌كه‌میان وێنه‌ى داهێنه‌رێكه له واقیعێكی دواكه‌وتوودا كه ئه‌و داهێنه‌ره به خۆڕسكی و له‌سه‌ر بنه‌ماى زیره‌كی و به‌هره‌ى تایبه‌تی وه‌كو خاوه‌ن خولیایه‌ك گه‌یشتووه‌ته ئاستی داهێنان. به‌ڵام دیاره له‌و واقیعه ناجۆره‌دا گرنگیه‌كی ئه‌وتۆ نه به خۆى و نه به هونه‌رو ئه‌ده‌به‌كه‌ى نادرێت. دووه‌میان وێنه‌ى كه‌سێكه له ناو ئه‌و واقیعه دواكه‌وتووه‌دا كه دیاره ئه‌و واقیعه‌ى ده‌قه‌كه لێی ده‌دوێت واقیعی كورده‌واریه، كه كاریگه‌رى كه‌لتوورى بێگانه كه لێره‌دا باسی مۆسیقاو گۆرانی ده‌كرێت میزاجی میللی كورده‌وارى ئه‌وى قسه‌كه‌رى ده‌قه‌كه‌ى تێكداوه‌و سه‌رئه‌نجام داوا له‌و داهێنه‌ره‌ى ناو واقیعه‌كه‌ى خۆى ده‌كات به‌و ئاوازه ره‌سه‌نانه‌ى كه ئاشنان به رۆحی ئه‌و، میزاجی شێواوى كورده‌وارى ئه‌و بگێڕێته‌وه بارى ئاسایی خۆى و رۆحی كڵۆل َو په‌شێوى ئه‌و هێور بكاته‌وه.
له‌م ده‌قه‌دا سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كاتێ باسی تایبه‌تمه‌ندبوون ده‌كرێت، ده‌شێ به ئاڕاسته‌ى ده‌ره‌وه‌ى ده‌قه‌كه جۆرێك له گشتیكردن یان به بابه‌تیكردن له ئاستی نه‌گوتراودا هه‌ست پێبكرێت، به تایبه‌تی له كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتوودا به‌هاو پێگه‌ى داهێنه‌ر هه‌ر جۆره داهێنەرێك بێت ره‌نگه وه‌كو ئه‌وه نه‌بێت كه پێویسته‌و هه‌مان شێوه‌ى ئه‌و وێنه ته‌ڵخ و شێواوه‌ى مانگه كه له حه‌وزێكی لیخندا ده‌بینرێت. به‌ڵام دیسان داهێنه‌ر به‌راورد به كۆى كۆمه‌ڵگه بارێكی ده‌گمه‌ن و تایبه‌تیه. له پشتی ئه‌م بۆچوونه‌شه‌وه ئه‌م ده‌قه وه‌كو هه‌ر ده‌قێكی شیعرى ڕۆمانسی پێكه‌ى خود یان زات وه‌كو تاكه‌كه‌س زیاتر به‌رز ده‌كاته‌وه‌و ده‌رى ده‌خات. كه لێره‌دا كۆى پێكهاته‌ى زمانیی و هونه‌ریى ده‌قه‌كه پێكه‌وه كارده‌كه‌ن بۆ ده‌رخستنی كه‌سێتی تایبه‌تی ده‌روێش عه‌بدوڵا له ئاستێكی به‌رزو ده‌گمه‌ندا، كه ده‌رخستنی كه‌سێتی داهێنەرێكه، له‌پاڵ ئه‌وه‌دا پاسیڤكردنی رۆڵى كۆمه‌ڵگه‌و جه‌ماوه‌ره له روانگه‌ى بایه‌خنه‌دانیان به‌و تاكه ده‌گمه‌نه‌و به به‌رهه‌مه‌كانی. بێگومان له پشتی به‌رزكردنه‌وه‌ى خودو پێگه‌ى كه‌سی ده‌روێش عه‌بدوڵاوه، ده‌شێ ئامانجێكی تر راوه‌ستابێت و ئه‌رك، یان مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی ده‌قه‌كه ئه‌وه بێت، كه ئه‌ویش له‌وه‌دا به‌رجه‌سته ده‌بێت، كه ده‌روێش عه‌بدوڵا ته‌نیا بریتی بێت له ده‌مامكێك، كه گۆران به‌كارى هێنابێت و له بنه‌ڕه‌تدا گۆران له پشتی وێنه‌ى به‌رجه‌سته‌كراوى ده‌روێش عه‌بدوڵاوه باسی خۆى بكات. ته‌نانه‌ت سه‌ربارى ئه‌وه‌ی كه كه‌سێك به ناوى ده‌روێش عه‌بدوڵاوه هه‌بووه‌و له هه‌وراماندا ژیاوه‌و شمشاڵ ژه‌ن بووه، ده‌شێ مه‌به‌ست له‌و ده‌روێش عه‌بدوڵایه، عه‌بدوڵا گۆرانی شاعیر بێت، كه وه‌كو یه‌كه‌مین داهێنه‌رى قۆناغه‌كه‌ى خۆى و یه‌كێك له داهێنه‌ره هه‌ره پایه‌به‌رزه‌كانی مێژووى شیعرى كوردى، كۆمه‌ڵگه‌ى دواكه‌وتووى كوردى نه ئه‌و پێگه‌یه‌ى پێداوه كه شایانی بووه، نه له‌سه‌روه‌ختی خۆیشیدا بایه‌خێكی ئه‌وتۆ به داهێنانه‌كه‌ى دراوه، به‌ڵكو ئازارى رۆحیشی دراوه‌و ماندوكراوه.
ئه‌وه‌ى گۆران بۆ ده‌روێش عه‌بدوڵاى به‌رجه‌سته ده‌كات، كه له ناو میلله‌تی نه‌زان و دواكه‌وتوودا رێز له داهێنانه‌كه‌ى ناگیرێت، دەشێت مه‌به‌ستی گۆران خۆی بێت و باسی ئێش و ژانه تایبه‌تیه‌كانی خۆى بكات وه‌كو بابه‌تێكی زاتی و ده‌قه‌كه ده‌ربڕى هه‌ستكردنی گۆران بێت به‌رامبه‌ر به‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ى كه ناتوانێت و له‌وه تێناگات كه ئه‌م چ گه‌وهەرێكی پێشكه‌ش به‌و كردووه، كه‌چی ئه‌و به‌چاوى سووكه‌وه سه‌یرى ده‌كات و هیچ بایه‌خێكی پێنادات. كه‌واته ده‌توانین بڵێین سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه ده‌قه‌كه زیاتر له بیرۆكه‌یه‌ك ده‌وروژێنێ و ده‌یدوێنێ په‌یوه‌ست به هونه‌رو داهێنان و رۆڵی هونه‌ر له‌سه‌ر گوێگرو بینه‌رو چۆنێتی چێژوه‌رگرتن و ئاستی وه‌ڵامدانه‌وه‌ى وه‌رگر، به‌ڵام كۆى بیرۆكه‌كان به هێڵێك پێكه‌وه به‌ستراون و سه‌رئه‌نجام گوزارشت كردنن له خودى ئه‌م تاكه‌كه‌سه، كه لێره‌دا قسه‌كه‌ر یان ئاشكراتر بڵێین خودى شاعیر خۆیه‌تی وه‌كو داهێنەرێك.
ئه‌م ده‌قه سه‌ربارى خستنه‌ڕووى بابه‌تی داهێنان و كاریگه‌رى داهێنانی ناوخۆ و بێگانه یان په‌یوه‌ندى ئێمه‌و ئه‌وان له رووى داهێنانه‌وه، ده‌رده‌كه‌وێت كه بایه‌خی گشتی ده‌قه‌كه له رووى ناوه‌رۆك یان پرسیارو جیهانبینیه‌وه بایه‌خدانه به ناوه‌رۆكی عاتیفی و ویژدانی. فۆرمی ده‌قه‌كه زیاتر له خزمه‌تی ئه‌م ناوه‌رۆكه‌دایه‌و ته‌نانه‌ت وشه‌كانیش خزمه‌تی ئه‌م ناوه‌رۆكه عاتیفیه ده‌كه‌ن و هه‌ندێجار سه‌ربارى بوونی وشه‌ى كوردى پاراو وشه‌ى عه‌ره‌بی به‌كارهێنراوه كه زیاتر خزمه‌ت به‌و ناوه‌رۆكه عاتیفیه ده‌كات وه‌كو (حوزن، عومر، حه‌سره‌ت، قه‌وم، به‌سیت، عه‌كس، قه‌مه‌ر، روفاه، تاج، حورمه‌ت، ئوستاد، سیحر، نه‌غمه، مه‌عیشه‌ت، لوقمه، زه‌كا، خیلقه‌ت، مه‌حكوم، حه‌رف، صیرف، رۆح، میزاج، زه‌وق،). ئه‌مه بێجگه له‌وه‌ى كه زمان به‌گشتی بۆ به‌رجه‌سته‌كردنی ئه‌و ناوه‌رۆكە عاتیفیه كار ده‌كات كه بوون و پێگه‌ى خود- زات- زیاتر پته‌و ده‌كات و ده‌ریده‌خات.
هه‌رچه‌نده ده‌قه‌كه به پێچه‌وانه‌ى زۆرینه‌ى ده‌قه‌كانی گۆرانه‌وه كه كیمیاگه‌رى وێنەیان تێداكراوه، ئه‌م ده‌قه له رووى وێنه‌ى شیعریه‌وه به‌و جۆره ده‌وڵه‌مه‌ند نییه، به‌ڵام ئه‌و وێنانه‌ى هه‌ن ئه‌ركی گوزاشتكردن و ده‌ربڕین له خود یان زات یارى ده‌كه‌ن. به مانایه‌كی تر ده‌توانین بڵێین جیهانبینی ئه‌م ده‌قه شیعریه (ده‌روێش عه‌بدوڵا) هه‌ڵوێستی گۆرانی شاعیره سه‌باره‌ت به روانین و هه‌ڵوێستی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دوا كه‌وتووى په‌راوێزى مێژوو بۆ داهێنەرێك كه زۆر له پێش قۆناغی مێژوویی كۆمه‌ڵگاکه‌یه‌وه‌یه. كۆى ده‌ربڕین و پرس و جیهانبینی ده‌قه‌كه له‌وه‌دا كۆده‌بێته‌وه کە ناڕه‌زایی ده‌ربڕینی زاتێكی داهێنه‌ره بۆ ئه‌و پێگه‌و به‌هایه‌ى كه كۆمه‌ڵگا به خۆى و به داهێنانه‌كه‌یی ده‌دات كه ئه‌مه‌ش له ئاستێكی به‌رزى به‌رهه‌مهێنانی شیعریه‌تدا به‌هه‌موو ڕه‌گه‌زو پایه‌كانیه‌وه به‌رجه‌سته كراوه. كۆى ڕه‌گه‌زه‌كانی بنیادنای ده‌قه‌كه له ناونیشان و پێكهاته‌ى زمانی له وشه‌و رسته‌و وێنه‌ى شیعرى و ده‌لالات و لێكچوون و دووانه‌ى دژو هاوتاو ئیقاعی ده‌روه‌وه له كێش و به‌حر و سه‌روا و ئیقاعی ناوه‌وه له دووباره‌بوونه‌وه‌و ده‌نگ و وشه‌و به‌رزبوونه‌وه‌و نزمبوونه‌وه‌ى ئیقاع و بنیادى رسته و پێكه‌وه گونجاندنی وشه‌و وێنه‌و ده‌لالات..هه‌موویان پێكه‌وه كارده‌كه‌ن بۆ به‌رهه‌مهێنانی شیعریه‌تی ده‌قه‌كه‌و بنیادنانی گوتارى شیعرى ئه‌م ده‌قه‌و له‌وێشه‌وه ده‌رخستنی دیدو تێڕوانینی شاعیر و هه‌ڵوێست و هه‌ستكردنی به‌رامبه‌ر به بابه‌تی سه‌ره‌كی ده‌قه‌كه، كه لێره‌دا روانینی داهێنەرێكه بۆ خۆى كه له پشتی ده‌مامكێكه‌وه باسی خۆى ده‌كات و له پێگه‌و نرخپێدانی خۆى وه‌كو داهێنەرێك ده‌دوێت له‌و روانگه‌یه‌وه كه چۆن له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دواكه‌وتوودا سه‌یرى ده‌كرێت.
ئیقاع یه‌كێكه له‌و پایانه‌ى كه له بنیادى هه‌ر ده‌قێكی شیعریدا رۆڵی دیار ده‌بینێت له به‌رهه‌مهێنانی گوتارى ئێسه‌تیكی ده‌ق و به‌رهه‌مهێنانی جیهانبینی ده‌قدا. پێشتر له‌باره‌ى ئیقاعى ده‌ره‌وه‌یی ده‌قه‌كه‌وه دواین واته بنیادى گشتی ده‌قه‌كه‌و كێش و سه‌رواو… تاد. ئێستا سه‌رنج له ئیقاعی ناوه‌وه‌ی ده‌قه‌كه ده‌ده‌ین، ئیقاعی ناوه‌وه پێكدێت له دووباره بوونه‌وه‌ى ده‌نگی و وشه‌یی یان بێژه‌یی و هاوسه‌نگی و ته‌ریببوون – پارارێل- و گونجان. كه ئه‌مانه هه‌موو پێكه‌وه كار ده‌كه‌ن بۆ جوانكردنی ده‌ق و بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ى ئاستی جوانناسی ده‌ق، واته به‌شدارى ده‌كه‌ن له به‌رهه‌مهێنانی گوتارى ئێسه‌تیكی ده‌قدا، ئه‌مه بێجگه له‌وه‌ى كه كارده‌كه‌ن وه‌كو دال بۆ هه‌ڵگرتنی مه‌دلولی جۆراو جۆرو بۆ به‌رهه‌مهێنانی جیهانبینی ده‌ق.
لێره‌دا دێینه سه‌رباسكردنی دووباره‌بوونه‌وه‌ى هه‌مان ده‌نگ له سه‌ره‌تاى وشه‌دا كه ئه‌ویش ده‌بێت به دوو جۆره‌وه یه‌كه‌میان دووباره‌بوونه‌وه‌ى ده‌نگی نه‌بزوێنه كه پێی ده‌وترێت ئه‌لیتره‌یشن یان كۆنسۆنانس. دووه‌میان بریتیه له دووباره‌بوونه‌وه‌ى ده‌نگی بزوێن له سه‌ره‌تاى وشه‌كانی هه‌مان دێڕدا كه پێی ده‌وترێت ئه‌سۆنانس. دووباربوونه‌وه‌ى ده‌نگ به شێوه‌یه‌كی بنه‌ڕتی كاریگه‌رى ده‌نگیی هه‌یه كه هه‌ندێجار خۆشی به‌خشه یان بۆ مه‌به‌ستێكی تایبه‌تی به‌رز ده‌بێته‌وه، هه‌روه‌ها كارده‌كات بۆ زیاتر پێكه‌وه‌به‌ستنی وشه‌كان و بۆ به‌هێزكردنی بنیادى ده‌ق و بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ى ئاستی زمان و به‌ره‌و به ره‌سمیكردنی كه ئه‌وه‌ش واده‌كات زمانه‌كه زۆر له جوڵه‌دا بێت كه ده‌شێ ئه‌وه‌ش شتێكی دڵگیر بێت یا به پێچه‌وانه‌وه. هه‌موو ئه‌مانه‌ش كارده‌كه‌ن بۆ جوانكردنی ده‌قه‌كه‌و بۆ به زیندوویى هێشتنه‌وه‌ى ئه‌و بیرۆكه یان ماناو ده‌لاله‌ته‌ى كه له پشتی ئه‌م دووباره‌كردنانه‌وه وه‌ستاوه.
دووباره‌بوونه‌وه‌ى ده‌نگیی له كۆپله‌ى یه‌كه‌مدا باس ده‌كه‌ین. ده‌نگی (ش) كه ده‌نگێكی نه‌بزوێنه، شه‌ش جار دووباره بووه‌ته‌وه له وشه‌كانی (شێوه، شمشاڵ ، زه‌حمه‌تكێش ، حه‌سره‌تكێش، ئاشیان) بێگومان چه‌ندباره‌بوونه‌وه‌ى ئه‌م ده‌نگه له رووى مۆسیقاوه بایه‌خێكی گرنگی ده‌بێت و هارمۆنیایه‌ك ده‌به‌خشێت به بنیادى زمانی ده‌قه‌كه، هه‌روه‌ك ئه‌م ده‌نگه له وشه‌ى ده‌روێش دا كه ناونیشانی ده‌قه‌كه‌یه هه‌یه‌و واده‌بینرێت ده‌نگی (ش) له ناونیشانه‌كه‌وه به‌سه‌ر پانتایی ده‌قه‌كه‌دا دابه‌ش بووه‌و ئه‌مه‌ش ئه‌و ده‌لاله‌ته هه‌ڵده‌گرێت كه به‌شێكه له بوونی ئه‌و كه‌سێتـه‌ى كه ده‌قه‌كه لێی ده‌دوێت و چووه‌ته ناو پێكهاته‌ى وشه‌كانه‌وه‌و خاڵی هاوبه‌شیش له نێوان ده‌روێش و شمشاڵدا دیسان هه‌مان ده‌نگی (ش) كه په‌یوه‌ندیه‌كی عه‌شق ئاسا له نێوان ده‌روێش و شمشاڵه‌كه‌یدا هه‌یه. هه‌روه‌ك دووباره‌بوونه‌وه‌ى ده‌نگی نه‌بزوێنی (ش) له سه‌ره‌تاى هه‌ردوو وشه‌ى (شێوه ، شمشاڵ)دا بریتیه له كۆنسۆنانس یان ئه‌لیتره‌یشن.
هه‌روه‌ها له كۆپله‌ى یه‌كه‌مدا ده‌نگی (ب) نۆجار هاتوو كه ئه‌مه‌ش چه‌ند باره‌كردنه‌وه‌ى ده‌نگیه. له دێڕى دووه‌م و چواره‌میشدا ده‌نگی (ب) له‌سه‌ره‌تاى وشه‌دا دووباره بووه‌ته‌وه واته خاسێتی ئه‌لیتره‌یشن یان كۆنسۆنانسی هه‌یه واته دووباره‌بوونه‌وه‌ى ده‌نگی نه‌بزوێن له سه‌ره‌تاى وشه‌دا كه ئه‌ویش له دێڕى دووه‌مدا له وشه‌كانی (به‌سته ، ببیه‌م ، بێ) و له دێڕى چواره‌مدا له وشه‌كانی (به‌خت ، بلبل ، بێ). ئه‌وه‌ى جێگاى سه‌رنجه له‌م ده‌قه‌دا دووباره‌بوونه‌وه‌ى وشه یان بێژه كه هه‌ڵگرى ئه‌ركی جه‌ختكردنه‌وه‌و دڵنیاییكردنه‌وه بێت بوونی نیه. به‌ڵام هاوسه‌نگی وه‌كو پایه‌یه‌كی ئیقاعی ناوه‌وه‌یی ده‌قه‌كه به‌رچاو ده‌كه‌وێت، بۆ نموونه له كۆپله‌ى یه‌كه‌مدا دوا وشه‌ى دێڕى یه‌كه‌م و سێیه‌م جۆرێك له هاوسه‌نگی هه‌یه له نێوانیاندا (ده‌روێش ، حه‌سره‌تكێش) كه له ڕاستیدا ئه‌مه جۆرێكه له هاوته‌ریبی. ئه‌م دوو وشه‌یه له رووى مۆسیقاوه هاوسه‌نگ یان ته‌ریبن ئه‌گه‌رچی له رووى ژماره‌ى بڕگه‌وه جیاوازن. هه‌روه‌ها له رووى ده‌لالیه‌وه هاوسه‌نگیه‌كی ته‌واو له نێوانیاندا هه‌یه. وشه‌ى ده‌روێش وه‌كو پێشتریش گوتمان به ماناى شوێنكه‌وتوو، ساده، بێلانه‌و دڵسۆز دێت بۆ شێخ به‌بێ ئه‌وه‌ى چاوه‌ڕوانی پاداشتی شێخه‌كه‌ى بێت. حه‌سره‌تكێش به مانى كه‌سێكی ژیان سه‌خت و ماندو و دڵشكاو و ژیان پڕ له كێشه دێت كه كه‌س به فریاى ناكه‌وێت و ته‌نیا له ڕێگاى ئاخ و حسره‌ت هه‌ڵكێشانه‌وه ده‌توانێت بارى گرانی ناخی سووك بكات. هه‌رچۆن ده‌روێش له ته‌قسی ده‌روێشیدا دنیاى بیر ده‌چێته‌وه‌و ده‌گاته حاڵه‌تی بێ ئاگایی، حەسرەتکێشیش لە ئازاردا هەموو شتێکی لە بیردەچێتەوە. ئه‌م دوو كه‌سه ده‌روێش و حه‌سره‌تكێش له رووى ده‌روونیه‌وه هاوته‌ریبن، ئه‌مه‌ش له ئاستێكی قوڵتردا ده‌بێته هاوسه‌نگی یان هاوته‌ریبی له رووى بوون و گه‌وهه‌رو ماناوه. ئه‌مه بێجگه له‌وه‌ى كه حه‌سره‌تكێش هاوواتایه بۆ ده‌روێش له كاتێكدا كه كه‌سێتی ده‌روێش به ماناى بێلانه‌و پاشكۆو شوێنكه‌وتووى ئه‌وى شێخ یان شوێنكه‌وتووى پارویه‌ك نان دێت، خاسێتی حه‌سره‌تكێشی هه‌یه‌و به‌و پێیه حه‌سره‌ت ده‌بێته سیفه‌تی ده‌روێش و لێره‌شه‌وه جۆرێك له په‌یوه‌ندى هاوسه‌نگبوون یان هاوته‌ریبی له نێوانیاندا هه‌یه.
هه‌روه‌ها له كۆپله‌ى دووه‌مدا هاوسه‌نگی له نێوان وشه‌كانی (سنعه‌تكار ، هوشیار) دا هه‌یه كه دیسان هاوته‌ریبی نیشان ده‌ده‌ن. ئه‌م دوو وشه‌یه‌ش له رووى مۆسیقاوه هاوسه‌نگ یان ته‌ریبن. له رووى ده‌لالیشه‌وه هاوسه‌نگی و ته‌ریبی له نێونانیاندا هه‌یه. سنعه‌تكار كه به ماناى پیشه‌ییبوون یان خاوه‌ن پیشه دێت خاسێتی كه‌سێكه كه شاره‌زاو به ئاگا بێت له بوارێكدا. هوشیاریش خاسێتی كه‌سێكی به ئاگایه. هه‌میشه هوشیارى ده‌بێته بنه‌ما بۆ سنعه‌تكارى، كه‌واته لێره‌شه‌وه په‌یوه‌ندیه‌كی هاوسه‌نگ له نێوان ئه‌م دوو وشه‌یه‌دا هه‌یه كه په‌یوه‌ندى هاوسه‌نگی نێوان بوویه‌كی ئاماده‌و ئه‌و پاشخانه ده‌وڵه‌مه‌نده‌یه كه پێویسته بۆ بوونی، واته په‌یوه‌ندى نێوان سنعه‌تكارى و هوشیارى كه په‌یوه‌ندییه‌كی ڕاسته‌وانه‌یه‌و هه‌تا هوشیارى به‌رز بێت ئاستی سنعه‌تكارى پێشكه‌وتوو ده‌بێت. واته هه‌رچۆن له رووى ماناوه ئه‌م دوو وشه‌یه ته‌ریب و هاوسه‌نگن، هه‌روه‌ها له رووى بنیادى و مۆسیقاشه‌وه ته‌ریب و هه‌سه‌نگن. كه‌واته لێره‌دا هاوسه‌نگی و ته‌ریببوونی -پارارێڵ- بنیادى و مانایی- ده‌لالی هه‌یه كه ئه‌وه‌ش به‌شداری ده‌كات له پێكهێنانی ئیقاعی ناوه‌وه‌ى ده‌قه‌كه‌دا. دووباره بوونه‌وه‌ى ده‌نگی و وشه‌یی و هاوسه‌نگی یان ته‌ریببوون له هه‌ر ده‌قێكی شیعریدا بۆ جه‌ختكردنه‌وه‌یه له‌سه‌ر مۆسیقاو ئێسه‌تیك و ده‌لالات و ماناو پرسیارى ده‌ق.
( ئه‌م لێكۆڵنه‌وه‌یه پێشكه‌شه به هونه‌رمه‌ند كاك ئه‌سعه‌د قه‌ره‌داخی كه ئه‌م شیعره‌ى به‌جوانی به ده‌نگه خۆشه‌كه‌ى و به ئاوازێكی كوردانه گوتووە.)
