Skip to Content

پوختەی کتێبی ویلیام جەیمس “ئایا ژیان شایەنی ژیانە؟”.. یووسف ئیسماعیل

پوختەی کتێبی ویلیام جەیمس “ئایا ژیان شایەنی ژیانە؟”.. یووسف ئیسماعیل

Closed
by نیسان 18, 2023 General, Literature


ویلیام جەیمس (١٨٤٢ – ١٩١٠) وەک پزیشکی پزیشکی ڕاهێنراوە، یەکێک بووە لە کەسایەتییە گرنگەکانی مێژووی فەلسەفەی ئەمریکی، هەروەها دەروونناسێکی پێشەنگ بووە. برای ڕۆماننووس هێنری جەیمس و هاوڕێی چەندین ڕۆشنبیرە لەوانە: ”ڕالف والدۆ ئیمێرسۆن، چارڵز ساندەرز پیرس، بێرتراند ڕوسیل، جۆسیا ڕۆیس، ئێرنست ماک، جۆن دیوی، مارک توین، هێنری بێرگسۆن و سیگمۆند فرۆید”. تەواوی ژیانی خوێندنی لە زانکۆی هارڤارد بەسەر بردووە. ئەمەی خوارەوە کورتەیەک لە وتارێکە کە جەیمس لە ساڵی ١٨٩٥دا بۆ زانکۆی هارڤارد YMCA کردبووی بە ناونیشانی: “ئایا ژیان شایەنی ژیانە؟” جەیمس سەرەتا بە ئاماژەدان بەوەی کە هەندێک بە گەشبینییەکی میزاجی وەڵامی ئەم پرسیارە دەدەنەوە کە نکۆڵی لە بوونی خراپە دەکات. بۆ نموونە شاعیر واڵت ویتمان و فەیلەسوف ڕۆسۆ. بۆ هەردووکیان هەناسەدان، ڕۆیشتن، یان خەوتن خودی خۆشی یان بەختەوەرییە. بە بڕوای جەیمس، کێشەی ئەم ڕێبازە ئەوەیە کە ئەم جۆرە مەزاجانە نا هەمیشەیی و ئەو کەسایەتیانەی کە ئەزموونی دەکەن، گشتگیر نین، ئەگەر ئەوان بوونایە پرسیاری ئەوەی کە ئایا ژیان شایەنی ژیانە یاخوت نا، سەرهەڵنەدەدا. بەڵکو زۆربەمان لە نێوان خۆشی و خەم، لە نێوان ئیکستازی و نائومێدیدا دەلەرزین و هەر بۆیەش بۆ زۆربەمان ئەو بیرکردنەوە کە ژیان شایەنی ژیان نییە ناوبەناو سەرهەڵدەدات. نزیکەی هەر کەسێک لە ناوەڕاستی هەندێک خۆشی و لەناکاودا ڕووبەڕووی مردن و نەخۆشی و ئازار بووبێتەوە، بۆی دەردەکەوێت کە گەشاوەیی بێ وەستانیان لەبارەی ژیانەوە بە خێرایی لەناو دەچێت.
خۆکوشتن بەڵگەیە لەسەر ئەوەی کە هەموو تاکەکان لە ڕووی میزاجەوە گەشبین نین و زۆرێکی تریش دوای بیرکردنەوەیەکی فەلسەفی تووشی نائومێدی دەبن. ئەگەر بیرکردنەوەیەکی لەو شێوەیە سەبارەت بە سروشتی کۆتایی شتەکان نائومێدی بەخێو بکات، چۆن ڕەنگدانەوەی دەتوانێت بەرەنگاریی ئەو تاریکییە ببێتەوە؟ جەیمس پێشبینییەک بۆ وەڵامەکەی دەخاتە ڕوو: “با یەکسەر بڵێم کە دوا بانگەوازی من بۆ هیچ شتێک نییە کە لە باوەڕێکی ئایینی چەسپاوتر بێت.” هۆکاری ئەمەش ئەوەیە کە ڕەشبینی لە ئەنجامی داواکارییەکی ئایینییەوە سەرچاوە دەگرێت کە جێبەجێ نەکراوە. سەرچاوەی سەرەکی ئەم ڕەشبینییە، تێگەیشتنی ڕەنگدانەوەی ئێمەیە لە دژایەتی نێوان ڕاستییەکانی سروشت و خواستی ئێمە بۆ ئەوەی باوەڕمان بەوە هەبێت کە شتێکی باش لە پشت ئەو ڕاستیانەوە هەیە. بۆ باوەڕپێنەکراوەکانی ڕەشبینی ڕەنگدانەوەی لەو شێوەیە سەرهەڵنادات، بەڵام بۆ کەسانی زانستیتر تەنیا دوو چارەسەری ئەگەری هەیە بۆ ئەو ناتەباییە ڕواڵەتییە: یەکەم: دەستبەرداری خوێندنەوەیەکی ئایینی یان شیعریی واقیع بن و ڕاستییە ڕووتەکانی سروشت قبوڵ بکەن. دووەم: وەرگرتنی بیروباوەڕی نوێ یان دۆزینەوەی ڕاستی نوێ بۆ ئاشتکردنەوەی خوێندنەوەیەکی ئایینی بۆ واقیع لەگەڵ ڕاستییە سەختەکانی زانست. بەڵام چ بیروباوەڕێکی ئایینی نوێ ڕەنگە ئەم ئاشتەواییە خێراتر بکات؟ جەیمس بانگەشە دەکات کە جەوهەری سەروو سروشتی ئایینی ئەو بۆچوونەیە کە نەزمی سروشتی بەشێکە لە واقیعێکی گەورەتر کە لە بەرامبەردا گرنگی بە بوونی ئاسایی ئێمە دەدات و مەتەڵەکانی جیهان ڕوون دەکاتەوە. ئەمانە ئەو جۆرە باوەڕانەن کە ڕەنگە یارمەتیدەرمان بن لە گەڕان بەدوای مانادا.
ئێستا جەیمس پێشبینییەک بۆ ئەنجامەکەی دەخاتە ڕوو: “کە ئێمە مافی ئەوەمان هەیە باوەڕمان بەوە هەبێت کە نەزمی فیزیکی تەنیا فەرمانێکی بەشەکییە؛ کە مافی ئەوەمان هەیە بە فەرمانێکی ڕۆحی نەبینراو تەواو بکەین کە لەسەر متمانە گریمانە دەکەین …” بۆ ئەوانەی کە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ڕێبازەکەی عیرفانییە یان نازانستییە، جەیمس وەڵامی دەداتەوە کە زانست و کەسانی بیری زانستی نابێت خۆبەزلزان بن.

زانست وردەکارییەکمان پێدەبەخشێت کە ڕاستەقینە چییە، بەڵام زانستەکەی بە بەراورد بە فراوانی نەزانیمان بچووکە. ئەگنۆستیکەکان دان بەو شتەدا دەنێن بەڵام نەزانییەکانیان بەکارناهێنن بۆ ئەوەی هیچ شتێکی ئەرێنی دەربارەی نەزانراوەکان بڵێن، ئامۆژگاریمان دەکەن کە ڕەزامەندیمان لەو بابەتانەدا ڕابگرین کە بەڵگەکان بێ ئەنجامن. جەیمس لە ئەبستراکتدا بۆچوونێکی لەو شێوەیە قبوڵ دەکات، بەڵام بێلایەنی بە شێوەیەکی کردەیی ناپارێزرێت. ئەگەر خۆم لە باوەڕبوون بە سەروو سروشتی بەدوور بگرم، خۆبەدوورگرتنەکەم بە مامەڵەکردن وەک ئەوەی سەروو سروشتی ڕاستەقینە نەبێت، دەرئەبڕم؛ بە مامەڵە نەکردن وەک ئەوەی ئایین ڕاست بێت، مرۆڤ بە شێوەیەکی کاریگەر مامەڵە دەکات وەک ئەوەی ڕاست نەبێت. بەڵام زانست هیچ دەسەڵاتێکی نییە ئینکاری بوونی جیهانێکی نەبینراو بکات کە ئەوەی جیهانی بینراو نایبەخشێت پێمان دەبەخشێت. زانست تەنیا دەتوانێت بڵێت ئەوەی هەیە، ناتوانێت باسی ئەوەی نییە، و ڕەچەتەی ئەگنۆستیک بە ڕێژەی ڕەزامەندی بەڵگەکان تەنیا بابەتی تام و چێژە.

سوودەکانی باوەڕبوون بە جیهانێکی ڕۆحی نەبینراو بەکردەوە و ئەگەر ئەم ئاسوودەییە لە مرۆڤەکان لاببەین، ڕەنگە بێ هیوایی خۆکوژی لە ئەنجامدا بێت. سەبارەت بەو بانگەشەیەی کە ئەم جۆرە باوەڕە تەنها خەیاڵکردنە، جەیمس بیرمان دەخاتەوە کە ئێمە چەندە کەم لە واقیع دەزانین بە بەراورد بە هەموو زانست. لە کاتێکدا ئەم جۆرە باوەڕە لەسەر ئەگەری شتێک دامەزراوە نەک واقیعی پشتڕاستکراوەی، بەڵام ژیان و کردارەکانی مرۆڤ هەمیشە بە نادڵنیاییەوە ئەنجام دەدرێن. ئەگەر تاکە ڕێگا لە شاخێک بازدان بێت، ئەوا دەبێت متمانە بە خۆت بکەیت و باز بدەیت. ئەگەر زۆر دوودڵ بیت دەرئەنجامەکەی مردنی دڵنیایە. هەرچەندە ناتوانین لە زۆر شت دڵنیا بین، بەڵام باشتر وایە باوەڕمان بە پراکتیکی هەبێت، بەو شتەی کە یارمەتیمان دەدات بژین. بۆ جەیمس پرسی ئەوەی کە ئایا ژیان شایەنی ژیانە یان نا، هاوشێوەیە.

دەتوانیت ڕوانگەیەکی ڕەشبینانە بۆ ژیان قبوڵ بکەیت و تەنانەت خۆت بکوژیت. دەتوانیت شتێک بۆ خۆت ڕاست بکەیتەوە بە باوەڕکردن. بەڵام گریمان لەبری ئەوە تۆ بەو بۆچوونە دەلکێیت کە شتێکی باش هەیە لە دەرەوەی ئەم جیهانە؟ زیاتر گریمان سوبژێکتیڤیەت خۆت بەدەست تاریکییەوە نادات، کە تۆ خۆشی لە ژیاندا دەدۆزیتەوە. ئایا ئەو کاتە ژیانت نەکردووە بە شایەنی ژیان؟ بەڵێ دەتوانین بە گەشبینی خۆمان ژیانمان شایەنی ژیان بکەین. کەواتە ئەوە باوەڕمانە بە جیهانێکی نەبینراو، لە جیهانێکی ئایینی یان ڕۆحیدا، کە باوەڕمان بە شایستەیی ئەم جیهانە زەمینەسازی دەکات.

بوێری واتە مەترسی خستنە سەر ژیانی مرۆڤ لەسەر ئەگەرێکی تەنها و دڵسۆزەکان باوەڕیان بەو ئەگەرە هەیە. یاقوب بەم ئامۆژگارییە لە کۆتاییدا دەڵێت: کەواتە ئەمانە دوا قسەی منن بۆ ئێوە: لە ژیان مەترسن. باوەڕت بەوە هەبێت کە ژیان شایەنی ژیانە، باوەڕەکەت یارمەتیدەر دەبێت بۆ دروستکردنی ڕاستییەکە. ڕەنگە ئەو ‘بەڵگەی زانستی’ کە تۆ ڕاست دەکەیت ڕوون نەبێتەوە پێش ئەوەی ڕۆژی دادوەری بگات. بەڵام شەڕڤانانی دڵسۆزی ئەم کاتژمێرە، یان ئەو بوونەوەرانەی کە ئەو کاتە و لەوێ نوێنەرایەتیان دەکەن، لەوانەیە دواتر ڕوو لە دڵ بێهێزەکان بکەن، کە لێرەدا ڕەتیدەکەنەوە بەردەوام بن، بە وشەکانی وەک ئەوانەی کە هێنری چوارەم دوای گەورەیەک سڵاوی لە کریلۆنی دواکەوتوو کرد سەرکەوتن بەدەست هاتبوو: “خۆت هەڵواسەوە، کریلۆنی ئازا! ئێمە لە ئارکێس شەڕمان کرد، تۆش لەوێ نەبوویت. پوختە ( پێویستە گەشبین بین و باوەڕمان بە جیهانێکی ڕۆحی نەبینراو هەبێت بۆ ئەوەی ژیان مانادار بێت).

سەرچاوەکان:
[1] William James, “Is Life Worth Living? in The Search For Meaning In Life, ed. Robert F. Davidson (New York: Holt, Rinehart, & Winston, 1962), 240.
[2] William James, “Is Life Worth Living? 241.
[3] William James, “Is Life Worth Living? 245.

Previous
Next
Kurdish