چۆن هەڵەوین “چەمکی ماڵ”ی کرد بە مەترسیدارترین شوێن.. (وتاری سێیەم).. باکۆ رێبوار

)سپۆیڵی تێدایە) لە ئاگایی( (consciousness مرۆڤایەتیدا، چەمکی “ماڵ” وەک ئارکیتاپێکی نەگۆڕ و بنەڕەتی بوونی هەیە؛ ئەو شوێنە جوگرافی و دەروونییەیە تێیدا مرۆڤ لە گەردووندا هەست بە جێگیری دەکات و ناسنامەی خۆی بنیات دەنێت، فەیلەسوفی فەڕەنسی گاستۆن باشالر، لە “پۆیتیکای شوێن” )Space of Poetics The)، ماڵ وەک “یەکەم گەردوونی ئێمە” و “گۆشەی ئێمە لە جیهاندا” وەسف دەکات، بە بڕوای باشالر، ماڵ تەنها کۆمەڵێک دیوار و سەقف نییە؛ بەڵکو ئامرازێکە بۆ شیکردنەوەی ڕۆحی مرۆڤ و پانتاییەکە بۆ خەونبینین )reverie)، ماڵ شوێنێکە خەون و یادەوەرییەکانمان تێیدا لەدایک دەبن، گەشە دەکەن و لەبیری دەکەین، باشالر جیاوازی دەکات لەنێوان شوێنە جیاوازەکانی ماڵدا: ژێرزەمین هێمای نائاگا و ترسە شاراوەکانە، لە کاتێکدا سەربان نوێنەری عەقاڵنییەت و خەیاڵە ئاسمانییەکانە، ماڵ ئەو شوێنە پیرۆزەیە تێیدا “بوون”ی مرۆڤ لە بەرامبەر “نەبوون”ی گەردوونی دەرەوەدا، هەست بە ئۆقرەیی دەکات، ماڵ پەناگەیەکە لە زریانەکان، نەک تەنها زریانی کەشوهەوا، بەڵکو زریانی ژیانیش، لێرەوە، ژانری ترس، لە بەرزترین ئاستی کاریگەرییدا، ئەرکی سەرەکیی خۆی لە هەڵوەشاندنەوەی ئەم گەردوونە ئارامەدا دەبینێتەوە، سینەمای ترسناک بە شێوەیەکی سیستماتیک کار لەسەر لەقکردنی بناغەکانی ئەم پەناگە دەروونییە دەکات و دەیکاتە شانۆی ترس، ئەگەر ماڵ دواین قەاڵی ئاسایش بێت، ئەوا ترسناکترین سیناریۆ ئەوەیە ئەم قەاڵیە لە ناوەوە داگیر بکرێت یان هەر لە بنەڕەتدا قەاڵیەکی پووچ و ناسەقامگیر بووبێت، ئەم پرۆسەیە بە وردی لە چەمکی دەروونشیکاریی فرۆیدیدا، واتە “ناهەمواری” (Unheimliche Das یان Uncanny The)، ڕەنگ دەداتەوە، فرۆید “ناهەمواری” وەک “ئەو جۆرە ترسەیە دەگەڕێتەوە بۆ شتێکی لەمێژینە ئاشنا و ناسراو” پێناسە دەکات، وشەی ئەڵمانی Heimlich بە واتای “ماڵی ئاشنا، نهێنی و شاراوە” دێت، بەاڵم کاتێک ئەم وشەیە دەگاتە سنوورەکانی خۆی، دەگۆڕدرێت بۆ دژەکەی، Unheimlich، واتە “نامۆ و نائاشنا”، ترس کاتێک کاریگەرە لە شتێکی ئاشناوە سەرچاوە بگرێت لەناکاو نامۆ دەبێتەوە؛ وەک بووکەڵەیەک زیندوو دەبێتەوە، یان وەک ماڵێک دەبێتە تەڵە، فیلمی ناوازەی “هاڵۆوین” )١٩٧٨) لە دەرهێنانی جۆن کارپێنتەر، بە شێوەیەکی بێوێنە ئەم پرۆسەی دیکۆنستراکتکردنە ئەنجام دەدات، ئەم فیلمە تەنها چیرۆکی بکوژێک ناگێڕێتەوە هێرش دەکاتە سەر ماڵێک، بەڵکو شیکارییەکی ورد و فرەڕەهەندە بۆ چۆنیەتیی گۆڕینی خودی ماڵ لە چەمکێکی heimlich ەوە بۆ چەمکێکی unheimlich، فیلمەکە لە سەردەمێکدا بەرهەم هات )کۆتایی حەفتاکان( کۆمەڵگەی ئەمریکی بە قۆناغێکی پڕ لە گومان و نائارامیدا تێدەپەڕی، دوای جەنگی ڤێتنام و ئابڕووچوونی واتەرگەیت، متمانە بە دامەزراوەکانی وەک حکومەت و پۆلیس لە نزمترین ئاستیدا بوو، “هاڵۆوین” ئەم بێمتمانەییە کۆمەاڵیەتییە وەردەگێڕێت بۆ ترسێکی بوونگەرایی )existential)، ئەو ڕاستییە تاڵە ئاشکرا دەکات، ترسناکترین دێوەزمەکان ئەوانە نین لە دەرەوەی دەرگاکانمانن، بەڵکو ئەوانەن لەخودی ناوەوە، لەناو دیوارەکانی ماڵەکانماندا، چاوەڕێ دەکەن، فیلمەکە بە یەکێک لە کاریگەرترین و تەکنیکیترین دیمەنە دەستپێکییەکانی مێژووی سینەما دەست پێدەکات، گرتەیەکی درێژی چوار خولەکیی بێ پچڕان )take long )لە ڕوانگەی کەسی یەکەمەوە )shot POV )وێنە گیراوە، بینەر ڕاستەوخۆ دەخاتە ناو چاوی بکوژێکی نەناسراوەوە، ئەم تەکنیکە تەنها نمایشێکی هونەری نییە، بەڵکو ئامرازێکی دەروونییە، بینەر لەجیاتی ئەوەی لە دوورەوە چاودێری ڕووداوەکان بکات، دەبێتە بەشداربوویەکی چاالک و بێدەنگ لە تاوانەکەدا؛ ئێمە ناچار دەبین جیهان لە چاوی دڕندەیەکەوە ببینین و هەست بە کۆنترۆڵی ئەو بەسەر بارودۆخەکەدا بکەین، ئەمە یەکەم هەنگاوی تێکشکاندنی ئاسایشی دەروونیی بینەرە، کامێراکە/بکوژەکە بە دزییەوە لە پەنجەرەی چێشتخانەی ماڵێکی ئاساییەوە سەیری ژوورەوە دەکات، ئەم نیگا دزێوە،دەتوانرێت وەک نموونەیەکی سینەمایی “نیگای نێرانە” )gaze male)ی لۆرا مۆلڤی ببینرێت، یەکەم پێشێلکاریی پیرۆزیی شوێنی تایبەتە، پاشان، بەبێ هیچ بەربەستێک دەچێتە ناو ماڵەکەوە، گەشتەکە بەناو چینە جیاوازەکانی ماڵدا تێدەپەڕێت:
یەکەمجار چێشتخانە، دڵی ماڵ و شوێنی ئامادەکاری و ژیانی ڕۆژانە، لێرەدا، چەقۆیەکی گەورە هەڵدەگیرێت، یەکەم کردەی شێواندنە: ئامرازێکی ناوماڵ بۆ ژیان )بڕینی خۆراک) بەکاردێت، لە کارکردی ئاسایی خۆی دادەماڵرێت و دەگۆڕدرێت بۆ ئامرازی مەرگ، پاشان گەشتەکە بەناو هۆڵەکەدا بەردەوام دەبێت و بەرەو پلیکانەکان دەڕوات، لەڕووی سیمبۆلییەوە بەرزبوونەوەیە بەرەو نهۆمی سەرەوە، شوێنی ژوورە تایبەتەکان، لەکۆتاییدا دەگاتە ژووری خوشکەکەی، کاتێک لە کۆتاییدا دەمامکەکە )دەمامکێکی گاڵتەجاڕییە و تێکەڵەیەکی ترە لە نێوان بێگەردی و شەڕ( الدەبرێت و ڕوخساری مایکڵ مایەرزی شەش سااڵن دەردەکەوێت، شۆکەکە تەواو دەبێت، چەمکی “ناهەمواری” لێرەدا دەتەقێتەوە، هیچ شتێک لە منداڵ و ماڵ ئاشناتر و “ماڵیانەتر” )heimlich )نییە، کارپێنتەر ئەم دوو هێما سەرەکییەی ئارامی تێکەڵ دەکات و دێوەزمەیەک دروست دەکات، شەڕ لە دەرەوە نەهاتووە، بەڵکو لە خودی ناوکی یەکەی بنەڕەتیی کۆمەڵگەوە، لەناو ماڵ و لەالیەن ئەندامێکی خێزانەوە، سەری هەڵداوە، ماڵی مایەرزەکان لەو ساتەوە چیتر ماڵ نییە، بەڵکو دەبێتە شوێنی تاوانی سەرەتایی )original sin)، شوێنێکی نەفرەتلێکراو بۆ هەمیشە وەک برینێکی ساڕێژنەبوو بەسەر جەستەی شارۆچکەکەوە دەمێنێتەوە، دانانی ڕووداوەکە لە شەوی هاڵۆویندا گرنگییەکی تایبەتی هەیە؛ ئەو شەوەی سنووری نێوان ئاسایی و نائاسایی، ڕاستی و ترس، تەنک دەبێتەوە و خەڵکی دەمامک دەپۆشن، مایکڵ دەمامک بەکاردەهێنێت بۆ شاردنەوەی شەڕی ڕاستەقینەی ناوەوەی، دوای پازدە ساڵ، کاتێک مایکڵ دەگەڕێتەوە، فیلمەکە دەچێتە قۆناغێکی نوێی شیکردنەوەی چەمکی ماڵەوە، هادۆنفیڵد، وەک نموونەی شارۆچکەیەکی ئارامی ئەمریکی، وەک ماڵێکی گەورەتر، وەک مایکڕۆکۆزمێک لە خەونی ئەمریکیی سەردەم نیشان دەدرێت، کارپێنتەر بە ئەنقەست ئەم وێنە ئایدیالیستییە دروست دەکات تا دواتر بە شێوەیەکی کاریگەرتر تێکی بشکێنێت، بەاڵم ئەم شارۆچکەیە وەک کارەکتەرێکی زیندوو مامەڵە دەکات لە دۆخی ئینکارکردندایە، هەوڵیان داوە ڕابردووە ترسناکەکەیان )تاوانەکەی مایکڵ) لەبیر بکەن، بەاڵم ئەم لەبیرکردنە وایان لێدەکات ئامادە نەبن بۆ گەڕانەوەی، لەنێو ئەم دیمەنە جوانەدا، ماڵە چۆڵ و وێرانەکەی مایەرزەکان وەک مۆتەکەیەک، وەک یادەوەرییەکی سەرکوتکراوی شارۆچکەکە، ڕاوەستاوە، ئەم ماڵە دەبێتە “دژە-ماڵ” (home-anti)، هێمایەک بۆ ئەو ڕاستییەی لە پشت ڕواڵەتە جوانەکانەوە، مێژوویەکی تاریک و توندوتیژ بوونی هەیە، ئەو ماڵە برینێکی ساڕێژنەبووە لەسەر جەستەی شارۆچکەکە؛ هەمووان دەزانن لەوێیە، بەاڵم هەوڵ دەدەن نایبینن، بوونی ئەم ماڵە وێرانەیە بە بەردەوامی هەڕەشە لە ئارامیی ماڵەکانی تر دەکات و وەک ئەوە وایە نەخۆشییەکەی ناو یەک ماڵ، پەتایەک بێت و بتوانێت بەناو هەموو شارۆچکەکەدا باڵوببێتەوە، لۆری سترۆد کاتێک سەردانی ئەم ماڵە دەکات و کلیلی تێدا دادەنێت، بێئاگا لەوەی چارەنووسی ئەویش بەم میراتە ترسناکەوە گرێ دەدرێت، هەست بە نائارامییەک دەکات، مایکڵ خۆی وەک تارماییەک بە شارۆچکەکەدا دەسوڕێتەوە، دەردەکەوێت و دیار نامێنێت، ئۆتۆمبێل لێدەخوڕێت بێ ئەوەی کەس بزانێت چۆن فێر بووە، ئەو چیتر مرۆڤ نییە، بەڵکو هێزێکی سروشتیی تۆڵەسێنەرە گەڕاوەتەوە بۆ ئەو شوێنەی هەموو شتێک لێیەوە دەستی پێکرد، کارپێنتەر و سینەماکارەکەی، دین کەندی، زمانێکی سینەمایی ورد و بێهاوتا بەکاردەهێنن بۆ گۆڕینی فەزا ئاشناکان بۆ سەرچاوەی دڵەڕاوکێ: لە ڕووی بینراوەوە: دەرگا و پەنجەرەکان کارکردی خۆیان لەدەست دەدەن و دەبنە چوارچێوەیەک بۆ دەرکەوتنی “شێوە” )The Shape), کارپێنتەر بە بەکارهێنانی فۆرماتی پاناسکۆپ )widescreen )مایکڵ لە گۆشە دوورەکان و لێوارەکانی کادرەکەدا دادەنێت، وەک سێبەرێک یان ڕەنگدانەوەیەک، ئەمە وا دەکات بینەر بە شێوەیەکی پارانۆیدی چاوبگێڕێت، نیگای مایکڵ نیگایەکی نێرانەی چاودێرە )gaze male voyeuristic )بەردەوام شوێنە ژنانەکان دەپشکنێت، ماڵ لە ژێر ئەم نیگا بەردەوامەدا دەگۆڕدرێت بۆ ئەکواریۆمێک، تێیدا کارەکتەرەکان وەک ماسیی ناو شووشە، بێئاگا لە چاوی دڕندەکەی دەرەوە، دەجووڵێن، بەکارهێنانی ڕووناکی و سێبەر )chiaroscuro )ناسنامەی مایکڵ زیاتر دەشارێتەوە و دەیکاتە هێزێکی ئەبستراکت، لە ڕووی بیستراوەوە: مۆسیقا ناسراوەکەی فیلمەکە، بە ڕیتمە نائاساییەکەیەوە )5/4(، هەستێکی نائارامیی بەردەوام دروست دەکات، بەاڵم لەوەش گرنگتر، بەکارهێنانی بێدەنگی و دەنگە ئاساییەکانی ناوماڵە، هەر دەنگێکی بچوک – قرچەی تەختەیەک، خشپەی گەاڵیەک، تیکەی کاتژمێرێک – دەبێتە سەرچاوەی دڵەڕاوکێی زۆر، دەنگی هەناسەدانی قورس و میکانیکیی مایکڵ لەژێر ماسکەکەیەوە، وەک ئەوە وایە خودی ماڵەکە هەناسە بدات، ڕیتم و مۆنتاژ:
کارپێنتەر بە شێوەیەکی بلیمەتانە یاری بە ڕیتمی فیلمەکە دەکات، نیوەی یەکەمی فیلمەکە خاو و پڕ لە چاوەڕوانییە )burn-slow)، کات دەدات بە ناساندنی کارەکتەرەکان و بنیاتنانی هەستی نائارامی، ئەم ڕیتمە خاوە وا دەکات بینەر هەست بە ئاساییبوونی ژیانی شارۆچکەکە بکات، بەاڵم لە هەمان کاتدا هەست بەوە دەکات شتێک لەژێر ئەم ئارامییەوە خەریکە دەتەقێتەوە، ئەمە لەگەڵ نیوەی دووەمی فیلمەکەدا، پڕە لە ڕووبەڕووبوونەوە و هەاڵتن، جیاوازییەکی گەورە دروست دەکات و کاریگەریی ترسەکە زیاتر دەکات، فیلمەکە بە شێوەیەکی سیستماتیک کارکردی شتومەک و ڕێوڕەسمەکانی ناوماڵ دەشێوێنێت، هەموو شتێکی ئاسایی و ڕۆژانە دەکاتە سەرچاوەی سام، چەقۆی چێشتخانە و وایەری تەلەفۆن: وەک ئاماژەی پێکرا، ئەم ئامرازانەی ژیانی ڕۆژانە دەبنە ئامرازی مەرگ، کردەی “بەخێوکردنی منداڵ” )babysitting): ئەمە لە کولتووری ئەمریکیدا ڕێوڕەسمێکی گرنگی گواستنەوەیە بۆ کچانی هەرزەکار، مایکڵ هێرش دەکاتە سەر ئەم ڕێوڕەسمە و دەیکاتە شەوێکی خوێناوی، ماڵەکانی وااڵس و دۆیڵ، سپێردراون بە لۆری و هاوڕێکانی، دەبنە گۆڕستانیان، ڕەهەندی ڕەگەزی )Gender): فیلمەکە بە شێوەیەکی بەرچاو ئاراستەی کچانی هەرزەکار دەبێت، دواتر بووە یەکێک لە بناغەکانی ژانری سالشەر، مایکڵ وەک هێزێکی سزادەری توندڕەو دەردەکەوێت، سزای ئەو کچانە دەدات سەرنجیان لەسەر کوڕان و خۆشییەکانی ژیانە )وەک ئەنی و لیندا(. لۆری، زیرەکتر و بەڕەوشتتر نیشان دەدرێت، دەتوانێت بژی، ئەمە ڕەخنەی لێکەوتەوە گوایە فیلمەکە سزای سێکسواڵیتەی ژنان دەدات، بەاڵم لە هەمان کاتدا کارەکتەری لۆری وەک “کچی کۆتایی” بەهێز دەکات، شەڕی کۆتایی لۆری و مایکڵ لوتکەی هەڵوەشاندنەوەی چەمکی ماڵە، لۆری، دوای دۆزینەوەی تەرمی هاوڕێکانی، ماڵەکە دەکاتە قەاڵی خۆی، لێرەدا، لۆری وەک یەکێک لە یەکەمین و کاریگەرترین نموونەکانی “کچی کۆتایی” )Girl Final )دەردەکەوێت، کچی کۆتایی زیرەک، وریا و بەڕەوشتترە لە هاوڕێکانی و لە کۆتاییدا توانای بەرەنگاربوونەوەی دێوەزمەکەی هەیە، گۆڕانی لۆری لە کچێکی شەرمنەوە بۆ جەنگاوەرێک بۆ ژیانی خۆی دەجەنگێت، گەشتێکی دەروونیی قووڵە، ئەو لە بەرگرییەکەیدا، ماڵەکە دەکاتە چەکی خۆی، ئەو ئامرازی ناوماڵ بەکاردەهێنێت: سیخی چنین، شانی جل هەڵواسین، چەقۆی چێشتخانە، ئەمە هەوڵێکی ئۆقرەگرانەیە بۆ دووبارە بەدەستهێنانەوەی کۆنترۆڵ بەسەر ماڵەکەدا و بەکارهێنانی ئامرازەکانی دژی ئەو هێزەی پیرۆزییەکەی پێشێل کردووە، دۆاڵبەکە )closet)، لەڕوانگەی باشالرەوە دەتوانێت “گۆشەیەکی ئارام” بێت، لێرەدا دەبێتە ترسناکترین تەڵە و دواین پەناگە، ڕۆڵی دکتۆر لوومیس لێرەدا گرنگە، ئەو وەک نوێنەری عەقڵ و زانست دێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی شەڕێکی ناعەقاڵنی، ئەو تاکە کەسە لەسروشتی ڕاستەقینەی مایکڵ تێدەگات، بەاڵم کەس باوەڕی پێناکات، تەنانەت پۆلیسیش، ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەو بێمتمانەییەیە لە حەفتاکاندا بەرامبەر بە دەسەاڵت هەبوو، لوومیس وەک شێت وایە هۆشداری دەدات، بەڵام گوێی لێ ناگیرێت تا کار لە کار دەترازێت، گەیشتنی ئەو لە کۆتاییدا بۆ ڕزگارکردنی لۆری، وەک گەیشتنێکی فریادڕەسی کالسیکی وایە، بەاڵم تەنانەت ئەویش ناتوانێت شەڕەکە بە تەواوی لەناو ببات، کۆتایی فیلمەکە بە شێوەیەکی بلیمەتانە ڕێگە نادات ئارامی بگەڕێتەوە، دوای ئەوەی دکتۆر لوومیس چەند گوەللیەک لە مایکڵ دەدات و لە باڵکۆنی ماڵەکەوە فڕێی دەداتە خوارەوە، تەرمەکەی دیار نامێنێت، کارپێنتەر کامێراکە دەگێڕێتەوە و زنجیرەیەک گرتەی جێگیر )shot static )لە شوێنە جیاوازەکان نیشان دەدات: هۆڵی ماڵەکە، پلیکانەکان، و پاشان ماڵەکانی تری گەڕەکەکە، هەموو ئەم شوێنانە ئێستا چۆڵن، بەاڵم چۆڵبوونیان ئارامبەخش نییە، بەڵکو پڕە لە دڵەڕاوکێ، لەسەر ئەم وێنە چۆاڵنە، دەنگی هەناسەدانی بەردەوامی مایکڵ دەبیسترێت، پەیامەکە ڕوون و ترسناکە: مایکڵ، یان ئەو شەڕەی ئەو نوێنەرایەتیی دەکات، لەناو نەچووە، ئەو نەکوژراوە و نەگیراوە؛ بەڵکو بە سادەیی دیار نەماوە، وەک ئەوەی بتوێتەوە و تێکەڵ بە سێبەرەکانی خودی شارۆچکەکە ببێتەوە، دکتۆر لوومیس لە کۆتاییدا دەڵێت: “ئەوە بووگیمان بوو” ئەمە داننانە بەوەی مایکڵ چیتر مرۆڤ نییە، بەڵکو بووەتە هێزێکی سەرووسروشتی، بەرجەستەبوونی خودی ترس، ئەو ترسناکە چونکە هیچ پاڵنەرێکی ڕوونی نییە؛ وەک لوومیس دەڵێت، “تەنها و بە سادەیی شەڕە” ئەم بێ-پاڵنەرییە وای لێدەکات ببێتە ڕوویەکی سپی، بینەر دەتوانێت قووڵترین ترسەکانی خۆی تێدا ببینێتەوە، “هاڵۆوین” زۆر لەوە قووڵترە تەنها فیلمێکی ترسناک بێت، ئەو بەشێوەیەکی ورد و سیستماتیک، ئارکیتاپی “ماڵ” وەک دواین پەناگەی مرۆڤ هەڵدەوەشێنێتەوە، فیلمەکە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ژانری سالشەر دانا و بووە نموونەیەک بۆ فیلمەکانی دوای خۆی وەک “th13 the Friday”، بەڵام “هاڵۆوین” لە زۆربەیان قووڵترە چونکە کەمتر پشتی بە خوێنڕشتن بەستووە و زیاتر پشتی بە بنیاتنانی کەشوهەوای ترس و دڵەڕاوکێی دەروونی بەستووە، ئەو وەهمە تێکدەشکێنێت ئێمە لە پشت دەرگا داخراوەکانمانەوە سەالمەتین، فیلمەکە پرسیارێکی بنەڕەتی و بێزارکەر بەجێدەهێڵێت: ئەگەر ماڵ، یەکەم گەردوونی ئێمە و دواین قەاڵمان، چیتر پارێزراو نەبێت، ئەوا مرۆڤ بۆ کوێ هەڵبێت؟ ئەم پرسیارە، زیاتر لە چوار دەیە دوای بەرهەمهێنانی فیلمەکە، هێشتا وەک دەنگی هەناسەکانی مایکڵ مایەرز لە تاریکیدا دەزرنگێتەوە.

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.