ئێمەی ڕۆژهەڵاتی لە چی جیهانێکدا دەژین، پێوستە ئیمپریستی بین یان ڕاشیۆنالیستی؟

نوسینی؛ محەمەد مەنسور

گەر بێت و جیهانی هەر کۆمەڵگایەک دیاری بکەین، ئەوا لەو ڕوانگەیەی من ئەمەوێت شیکاری بۆ بکەم، دابەش دەبێت بۆ دوو جیهانی دژ بە یەک و جیاواز کە لێرەدا من ناوی دەنێم؛ «جیهانی حەقیقەت و جیهانی ساختە». جیهانی حەقیەت بریتیە لەو کۆمەڵگایانەی دەبنە جیهانی حەقیقەتی شتەکان، مرۆڤی ئەم کۆمەڵگایانە مرۆڤ گەلێکن عاشقە حەقیقەتن و لە ناو پڕۆسەی ئاشکراکردنی حەقیقەت و جەوهەری شتەکاندان، مرۆڤ گەلێکن لە ئێستادا دەژین و کارەکتەری ڕابردوو نین و مێژوو نمایش ناکەنەوە، مرۆڤگەلێکن تەریب بە زەمەنن و لە ناو گەشەی «بوون»ی خۆیاندان. بە پێچەوانەوە جیهانی ساختە بریتیە لەو کۆمەڵگایانەی دەبنە جیهانی ساختەی شتەکان، مرۆڤی ئەم کۆمەڵگایانە مرۆڤ گەلێکن عاشقە وەهمن و لە ناو پڕۆسەی حەقیقەت پۆش و پڕۆسەی «دروستکردن»دان. تەناتەت ساختەیی ئەم کۆمەڵگایانە مرۆڤەکانیشی وەک بوونەوەرێکی ساختە دەگرێتەوەو دەکەونە هەمان جیهانەوە. ئەوەی لەم جیهانەدا دەژی «منێک»ی گەورەیە کە خۆی لە زۆرینەی کۆمەڵگادا دەبینێتەوە، واتە «من»ی مرۆڤەکانی ئەم جیهانە «منێک»ی کۆمەڵایەتییەو لە کۆمەڵگاوە وەرگیراوەو لە مرۆڤەکانیدا چێنراوە. نەک «منێک»ی گەشەکردووی مرۆڤەکان کە هەر تاکەو دەرئەنجامی گەشەی بوونی خۆی بێت.
گومان هەڵناگرێت کاتێک لە کۆمەڵگا ڕۆژهەڵاتییەکان بکۆڵینەوەو بە میتۆدێکی «سوکرات»یانە شیکاری بکەین؛ ڕۆژهەڵات جیهانێکە بە هەموو مانایەک جیهانێکی ساختەیە. مرۆڤی ئەم جیهانە مرۆڤگەلێکی ساختەن و هەر لە چرکەساتی لە دایکبوونیانەوە پێ دەخەنە جیهانێکی ساختەوەو وەک دەفرێکی بەتاڵ لێوان لێو دەکرێن لە وەهم، تا ڕادەیەک کە ئیتر مرۆڤێک دێتە بەرهەم که ئیدی وەهم دەبێتە خۆراکێکی پێوست بۆ پڕکردنەوەی فشارێکی غەریزەیی. ئەگەری گۆڕانی حەقیقەتەکانیش لەم جیهانەدا هەمیشە ئەگەرێکی داخراو و نامومکینە. دەرئەنجامیش مرۆڤێک لەم کارگە کۆمەڵایەتییەدا دروست دەبێت بە هەموو مانایەک عاشقە وەهم و ساختەیی حەقیقەتەکانن.- بە تکا لەوە بنواڕن کە دەڵێم «دروست دەبێت». واتە لەم جیهانەدا مرۆڤەکانی نایەنە «بوون»، بەڵکو لە کارگەی کۆمەڵگادا وەک ئامرێک دروست دەکرێت- مرۆڤێک کە کۆمەڵگا «من»ی خۆی وەک سیسەتمێک لەناودا دەیچێنێت. «منێک» کە مرۆڤەکانی هیچ دەسەڵاتێکیان لە هەڵبژاردن و چاندنیدا نەبووە. لەم کۆمەگایانەشدا ئەوەی غائیبەو بەرهەم نایەت فەردانیەتە(زاتیەت). ئەوەشی بەرهەم دێت چەند گروپ و تاقمێکی مێگەلگەراو جەماوەرییە کە جیهانی ساختە وەک بوونەوەرێکی ساختەو سەناعی دەیانگرێتە خۆی.
لێرەشەوە ئیتر داتاشینی پەیکەری حەقیقەتەکان(حەقیقەتە ساختەکان) دەستپێدەکات، لێرەوە بە ڕێکەوتێکی گشتی ڕێکدەکەون لەسەر تاشینی پەیکەری حەقیقەتەکان، گەر کەمینەیەکیش هەبن بیانەوێت شێوەی ئەم پەیکەرانە دەستکاری بکەن، یاخود گومانی بکەنە سەر، ئەوا حوکمی زۆرینە هەوڵی مل کەچکردنی ئەم کەمینانە دەدات، یاخود زۆر کات وەک شەیتانێکی نەفرەت لێکراو کۆمەڵگا فڕێی دەداتە دەرەوەی خۆی و پەڕاوێزی دەخات، چونکە هەموو گومان خستەنە سەرێک، لێدانە لە قازانج و بەرژەوەندی زۆرینە، کە کراوەتە پێوەرو قاڵبی حەقیقەتەکان. لێرەشەوە دەگەینە دەرئەنجامێکی مەترسیدارتر، کە دەرئەنجامی هەمان ئیشکالی شیکارییەکەی سەرەوەیە، ئەوەی کە لەم کۆمەگایانەدا هاوکێشەی «حەقیقەت هێزە» دەگۆڕێت بۆ «هێز حەقیقەتە». واتە ئەوەی حوکم دەکات و حەقیقەتی خۆی دەسەپێنێت هێزە، نەک بە پێچەوانە کە ڕاستەکەیەتی. ئەم هێزەش بریتیە لە زۆرینە، واتە لێرەدا ئەوەی هێز دەگرێتە دەست زۆرینە، نەک ئەو نوخبەیەی حەقیقەتیان لایە. دەرئەنجام ساختەیی شتەکان بەتەواوی کۆمەڵگاکاندا ڕۆدەچێ و کۆی کۆمەڵگاکانیش دەچێتە ناو ئەم جیهانە ساختەیەوە.
لێرەدایە کە گرنگە بپرسین کاتێک ئێمە دەکەوینە جیهانێکی ساختەوە، ئایا چۆن و بە چی ڕێگەیەک دەتوانین بگەینە حەقیقەتی ڕاستەقینەی شتەکان؟ چۆن و بە چی ڕێگەیەک خۆمان لەم جیهانە ڕزگار بکەین کە نەمانکاتە بەشێک لە ساختەیی خۆی؟ بە کورتی گرنگە لە جیهانێکی ساختەی وەهادا، پێویستە ڕاشیۆنالیستانە بۆ حەقیەقەتەکان بگەڕین یاخود ئیمپریستیانە؟
بێگومان بە تێگەشنی تەواو لە هەر جیهانێک کە ساختەیی هەموو کون و قوژبنێکی ئەو جیهانەی تەنی بێت، هەرگیز ناتوانین ئیمپرییستیانە بگەینە حەقیقەتە ڕاستەقینەکان. واتە ناتوانین لە ڕێگەی هەستەکانماوە درک بە ڕاستی و دروستی و حەقیقەتەکان بکەین. ئیمپرییست بنچینەی خۆی لەسەر هێزو توانای هستەکانەوە دادەێژێت و لە ڕێگەی هەستەکانیشەوە هەوڵی تێگەشتن و گەشتن بە حیقەقەتەکان دەدات و بانگەشەی بۆ دەکات. هۆکاری جەوهەری ئەوەی ئێمە لە جیهانێکی وەهادا، ئمپریستیانە ناتوانین بگەینە حەقیقەتە ڕاست و دروستەکان، ئەوەیە کە هەستەکانیشمان خۆنەویستانە دەچنە ئەم جیهانە ساختەیەوە. لە بنەڕەتدا کاتێک ئێمە لە جیهانێکی ساختەدا دەژین، بەتەواوی مانا هاوشێوەی مێرووەکانی داروین، بوونمان بە تەواوی هەستەکانیشمانەوە خۆی لەگەڵ ئەو جیهانە سەختەیەدا دەگونجێنێت و ساختەیی شتەکان هەستەکانیشمان دەگرێتەوە، ئیدی لەوە دەکەوین بە هۆی هەستەکنمانەوە بتوانین ساختەیی و حەقیەتی دروستی شتەکان درک پێبکەین.
لێرەدا بە بڕوای من، بۆ جیاکردنەوەی ئەم دوو پێکهاتە ئاڵۆزەو ڕزگاربوونمان لەم جیهانە، تەنها دەتوانین لە ڕێگەی «عەقڵ»ەوە بگەینەوە ڕاست و دروستی شتەکان. بە مانایەکی تر لەم ئێستایە و لەم جیهانەی تێکەیووتووین، لە هەموو چرکەساتێکی مێژوویی زیاتر پێوستە ڕاشیۆنالیست بین و لە ڕێگەی (ڕاشیۆ ـ هزر)مانەوە لە دیاردەو پێشهاتەکان، لەو دونیایە بڕوانین و دەست بۆ ئەو داهۆڵانەبەرین کە وەکو حەقیقەتی ڕاست و دروست خۆیان نمیاش دەکەن. لە هەموو ئامارێزێکیش گرنگتر، لەم جیهانە ساختەیەدا، هەڵگرتنی نەشتەرەکەی فەلەسوفی ڕاشیۆنالیستی فەڕەنسی «ڕێنێ دیکارتە» نەشتەری (گومانبردن). گومان لای دیکارت تیژترین نەشتەرێکە بۆ دەم و چاوی هەموو حەقیقەتە ساختەکان، بۆ دەم و چاوی هەموو ئەو بوکەڵانەی بە درێژایی زەمەنێکی دوورودرێژ لەو ئەشکەوتەی فڕێدراوینەتە ناویییەوە، خۆیان وەک حەقیەقەتی دروست دەنوێنن. کۆمیدیاشە وا تێبگەین کاتێک باس لە چەمکی گومان لای دیکارت دەکەین، مانای ئەوە بێت گومان لە هەموو شتێک بکەین، بەڵکو گومان لای دیکارت دەرچەیەکە بۆ تاقیکردنەوەو کەشفکردن و دەست لێدانی ئەو حەقیقەتە سەختانەی وەک حەقیقەتی ڕەها و ڕاستەقینە باوڕمان پێیهێناوە، بۆ ئەکتیڤ کردنی هێزی حەقیقەتەکان لە خۆیاندا. بۆ زیاتر ڕۆشنبوونەوە، لێردا لەبارەی گومانی دیکارتەوە بە نمونەیەکی سادەوساکار کۆتایی بەم نوسینە دەهێنم.(وا دابنێن بەردێک لەسەر مێزێک دانراوەو کەسیش دەستی لێنەداوە، کەسێکیش بانگەشەی ئەوەی دەکات کە خاسێتی ئەو بەردە ڕەقەو بە دەست لێدانی هیچ لە فۆڕمی بەردەکە ناگۆڕێت. ئەوەی دەبێتە شایەدی ئەم حوکمەش هەستی بینینی هەمووانەو کاتێک دەڕوانن، بڕوا بەوە دەهێنن کە بەڵێ ئەوەی کەسەکە دەیڵێت حەقیقەتی ڕاست و دروستە. دیکارت لێرەدایە گومان دەبات، لێرەدایە فریوی هەستەکانی ناخوات، لێرەدا هەڵدەسێت بە دەست لێدان و فشار خستنە سەر بەردەکە، تا بگاتە یەقینی تەواوەتی. دەرئەنجامی ئەم تاقیکردنەوەیەش لە دوو ئەگەر تێناپەڕێت؛ ئەگەری ئەوەی یان بەردێکی ساختەیەو بە دەست لێدانی فۆڕمەکەی دەگۆڕێت، یاخود بەردێکی ڕاستەقینەوەیەو هێزی بەرگری ئەکتیڤ دەبێت و فۆڕمەکەی دەپارێزێت، لە هەردوو ئەگەرەکەشدا دیکارت دەگاتە حەقیقەتی تەواوەتی. لێرەدایە کە ئیتر گومان دەوەستێت و ئیتر یەقین بۆ حەقیقەتەکان سەرهەڵدەدات).

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.