ساتمه‌ی زمان له نێوان سه‌باح ڕه‌نجده‌ر و حه‌كیمی مه‌لا ساڵح_ دا … سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
ئه‌زموون و شوناسی شیعری سه‌باح ڕه‌نجده‌ربه گشتی ، ئه‌زموونێكی ئاڵۆز و قووڵ و پڕله تێڕوانینی هزریی و زمانی، كه به هیچ شێوه‌یه‌ك ناچێته چوارچێوه‌ی ئه‌و زمانه باوه‌ی له شیعری شاعیرانی تر هه‌یه. ئه‌م زمانه تایبه‌ته، فاكته‌رێكی سه‌ره‌كی مانه‌وه و به‌رده‌وامی ئه‌و ئه‌زموونه شیعریه‌یه كه ساڵانێكه شیعری ئه‌م شاعیره‌ی پێ ده‌ناسرێته‌وه و له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌زموونه‌كانی تره، له ڕووی ناوه‌ڕۆك و شوناسی شیعریدا. ته‌نانه‌ت شیعره‌كانی ئه‌و له ڕووی زمانه‌وه له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وجۆره بینین و لێكدانه‌وانه‌یه‌ن، كه به گشتی بۆ شیعری كوردی ده‌كرێت. به بڕوای من هه‌ر ئه‌مه‌شه ئه‌وانه ده‌خاته هه‌ڵه‌وه كه ئه‌زموونی ڕه‌نجده‌ر ده‌خوێننه‌وه. میتۆدی خوێندنه‌وه‌ی ئه‌زموونی شیعری كوردی به گشتی، بۆ خوێندنه‌وه‌ی ده‌قه شیعرییه‌كانی ڕه‌نجده‌ر ناشێت.به‌ڵكو ئه‌و ئه‌زموونه، زۆرتر له خوێندنه‌وه‌یه‌ك هه‌ڵده‌گرێت و له هه‌ندێ كاتیشدا مانای شیعری لای خوێنه‌ر، وه‌ك كۆدێكی نه‌كراوه ده‌مێنێته‌وه. ئه‌م شاعیره، یه كێكه له‌و شاعیرانه‌ی، زمانێكی هونه‌ری چڕو ئاڵۆزی شیعریی هه‌یه و پاشخانیچكی زمانه‌وانی گه‌وره‌ی هه‌یه، كه زۆر باش ده‌زانێت وشه له چوارچێوه‌ی مانای شیعریدا به‌رجه‌سته بكات و زۆر به‌كه‌می تووشی ساتمه‌ی زمان ببێت. بۆیه كاتێ وتاری زمان و بیركردنه‌وه‌ی شیعری( حه‌كیمی مه‌لا ساڵح) م خوێنده‌وه، كه له باره‌ی ئه‌زموونی شیعری چه‌ند ده‌قێكی سه‌باح ڕه‌نجده‌ره، به پێویستم زانی وه‌ك خوێنه‌رێكی شیعره‌كانی ئه‌م شاعیره، هه‌ڵوه‌سته‌یه‌ك بكه‌م و چه‌ند سه‌رنجێكی كورت ، له باره‌ی ڕاستكردنه‌وه‌كانی نووسه‌ر كه بۆ شاعیر نووسیونی بخه‌مه ڕوو. له هه‌ندێ ده‌ربڕین و گوزارشتكردندا، ئه‌وه‌ی شاعیر نووسیویه‌تی ڕاسته و ئه‌وه‌ی حه‌كیمی مه‌لا ساڵح ڕاستیكردۆته‌وه هه‌ڵه‌یه. ئه‌وانیش:_
یه‌كه‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:_( ماسی ئاوزاده دروست نییه، به‌ڵكو ڕۆشنایی زاده دروسته. چونكه ڕۆشنایی به مانای ئاو دێت). ڕۆشنایی به مانای ئاو نایه‌ت، گریمان ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستی نووسه‌ر ئاوی ساف و ڕۆن بێت كه ڕۆشنایی ده‌داته‌وه، ئه‌وا هه‌موو ئاوێك ساف و ڕۆن نییه. ئه‌مه له‌لایه‌ك، له‌لایه‌كی تره‌وه، مه‌به‌ست له ماسی ئاو زاده، ئه‌وه نییه كه ماسی له ئاودا ده‌ژیت. چونكه ده‌بێ شاعیرێكی هوشیاریی وه‌ك سه‌باح ڕه‌نجده‌ر نه‌زانێت ماسی له ئاودا ده‌ژیت؟ بێگومان. به‌ڵكو مه‌به‌ستی ئه‌و زاده و له دایكبوونه‌یه، كه له‌ماسییه‌وه دروست ده‌بێت. كه ڕه‌نگه ماسی میتافۆر بێت بۆ شتێكی تر.
دووه‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:_(هه‌موومان ده‌زانین چارۆگه په‌یوه‌ندی به به‌له‌مه‌وه نییه، به‌ڵكو تایبه‌ته به كه‌شتی ناو زه‌ریاكان). بێگومان ئه‌وه‌ی شاعیر نووسیویه‌تی ڕاسته و ئه‌وه‌ی نووسه‌ری كتێبه‌كه ده‌یڵێت هه‌ڵه‌یه. چونكه به‌له‌می چارۆگه‌دار هه‌یه و كه‌شتی و پاپۆڕی گه‌وره چارۆگه‌یان نییه. ته‌نانه‌ت له یارییه‌كانی ئۆلۆمپیدا، وه‌رزشێك هه‌یه به ناوی (پێشبڕكێی به‌له‌می چارۆگه‌دار).
سێیه‌م:_ نووسه‌ر ده‌نووسێت( باخچه‌ی پرته‌قاڵ) هه‌ڵه‌یه و ده‌بوو سه‌باح ڕه‌نجده‌ر بنووسێت( باغی پرته‌قاڵ) ، چونكه پرته‌قاڵ له باغدا ده‌ڕوێت. وه‌ك خوێنه‌رێك له كاك حه‌كیم ده‌پرسم، ئه‌ی ئه‌و پرته‌قاڵانه‌ی له نێو باخچه‌ی بچووكی ماڵان پێ ده‌گه‌ن، هه‌ر پڕته‌قاڵ نین؟!. سێیه‌م:نووسه‌ر ده‌نووسێت:_(سه‌وڵ تایبه‌ته به به‌له‌م، كه‌له‌ك به كندر ڕاده‌كێشرێت). بێگومان سه‌وڵ بۆ كه‌له‌كیش به‌كار دێت. له سه‌رده‌می شاخدا، ده‌یان جار پێشمه‌رگه له به‌نداوی دوكاندا، به كه‌له‌ك په‌ڕیونه‌ته‌وه. خۆ ئه‌گه‌ر ڕووبارو گۆماوێكی گه‌وره هه‌بێت كه له مه‌ودای كندر دوورتربێت، ده‌بێ سه‌وڵ بۆ كه‌له‌ك به‌كاربێت نه‌ك كندر.
چواره‌م:_ نووسه‌رنووسیویه‌تی:_(هه‌ڵۆ باڵی هه‌یه ده‌ستی نییه، به‌ڵكو چڕنووكی هه‌یه). هه‌ڵبه‌ته سه‌باح ڕه‌نجده‌ریش ده‌زانێت هه‌ڵۆ ده‌ستی نییه. ئه‌و مه‌به‌ستی ده‌ست نییه له ئاستی فیزیكیدا، به‌ڵكو زۆركات هه‌ڵۆ، به هه‌ردوو چڕنووكی، نێچیرێك ده‌گرێت و ده‌یخوات. وه‌ك چۆن مرۆڤ بۆ خواردن ده‌سته‌كانی به‌كار دێنێت.ئه‌م خه‌سڵه‌ته سرووشتییه لای زۆر له زینده‌وه‌ران ده‌بینرێت.
پێنجه‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:(كه‌روێشك لانه‌ی هه‌یه، هێلانه‌ی نییه). ئه‌مه‌ش وه‌ك سه‌رنجێك له باره‌ی شیعری سه‌باح ڕه‌نجده‌ره‌وه نووسیویه‌تی، كه ئه‌و به ساتمه‌ی زمان وه‌سفی ده‌كات. گریمان ئه‌وه‌ی شاعیر هه‌ڵه‌یه، به‌ڵام ئه‌وه‌ی نووسه‌ری كتێبه‌كه‌ش نووسیویه‌تی هه‌رهه‌ڵه‌یه. چونكه كه‌روێشك(كونی هه‌یه). بۆ نموونه ده‌ڵێین:( كونه كه‌روێشك). به گشتی شیرده‌ره‌كان كونیان هه‌یه، جا له‌نێو دار بێت، یان زه‌وی. باڵداره‌كانیش لانه و هێلانه‌یان هه‌یه.
شه‌شه‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:( شۆڕش وشه‌یه‌كی زه‌ق و زۆپه) ده‌كرا له به‌رامبه‌ر ئه‌و وشه‌یه، ڕووبار یان بلێسه بنووسرێت. به‌رله‌وه‌ی سه‌رنج له‌وباره‌وه وه‌ك خوێنه‌رێك بده‌م، دێڕه شیعره‌كه‌ی سه‌باح ڕه‌نجده‌ر ده‌نووسمه‌وه كه ده‌ڵێت:
به خۆت نوقمی له دڵی شۆڕشه كورتهكانمهبهستی نووسه‌ر ئه‌وه‌یه، كه له جێگه‌ی وشه‌ی شۆڕش، وشه‌ی ڕووبار یان بلێسه بنووسرایه جوانتر بوو. به‌ڵام ئایا ئه‌م دوو وشه‌یه، هه‌مان واتای وشه‌ی شۆڕشیان هه‌یه؟ ئه‌مه له‌لایه‌ك، له‌لایه‌كی تره‌وه، بلێسه كورت و درێژی نییه، به‌ڵكو بلێسه‌ی گه‌وره و بلێسه‌ی بچووك هه‌یه. له هه‌ردوو ڕووه‌كه، ئه‌وه‌ی شاعیر گونجاوترو بابه‌تیترو ڕاستتره.
هه‌فته‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:_( خه‌سڵه‌تی كلك درێژ بۆ قه‌له باچكه خه‌سڵه‌تێكی داسه‌پاوه و هونه‌ری نییه).مه‌به‌ست لێره‌دا،خودی كلك نییه وه‌ك پێكهاته‌یه‌كی فیزیكی ئه‌و باڵنده‌یه، به‌ڵكو مه‌به‌ست كورت و درێژی ئه‌و به‌شه‌ی باڵنده‌یه، چونكه قه‌له باچكه‌كان، هه‌موویان كلكیان وه‌ك یه‌كتری نییه.
هه‌فته‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:_( گوێڕایه‌ڵ بۆ كه‌سی ژیره). وه‌ك خوێنه‌رێك ده‌پرسم، به چ پێوه‌رێك ئه‌م وشه‌یه ته‌نها بۆ كه‌سانی ژیره؟. مه‌گه‌ر بزۆزو سه‌ركێشه‌كان، له هه‌موو كه‌س زیاتر پێویستییان به گوێڕایه‌ڵی نییه.
هه‌شته‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:( قیبله‌نما داده‌نرێ و داناخرێ). سه‌ره‌تا با دێره شیعره‌كه‌ی ڕه‌نجده‌ر بنووسینه‌وه كه ده‌ڵێت:
سه‌ر له ڕێیه و ڕووگه‌نما داده‌خا
به‌دیدی من وه‌ك خوێنه‌رێكی ئاسایی، ده‌كرێ به دوو واتاوه ئه‌م دێڕه لێك بده‌ینه‌وه. له‌لایه‌كه‌وه ئاماژه‌یه بۆ كه‌سێك كه ڕێ ده‌كات، به‌ڵام ئاراسته‌كه‌ی نازانێت و به كوێریی و سه‌رلێشێواوی هه‌نگاو ده‌نێت، له‌لایه‌كی تریشه‌وه كه‌سێك كه نوێژ ده‌كات ڕووگه نابینێت. چونكه له بنه‌ڕه‌تدا بۆ فریودانه و ئاییندارییه‌كه‌ی به‌دڵ و ڕوح نییه.
نۆیه‌م: نووسه‌ر نووسیویه‌تی:_( سیفه‌تی ترش و مزر بۆ هه‌لوژه زیاده‌یه، چونكه هه‌لوژه بۆخۆی ترش و مزره). به‌ڵام به پێچه‌وانه‌وه هه‌ندێ جارهه‌ڵوژه‌ی شیرینیش هه‌یه.
ده‌یه‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:( ڕووی خۆشكرد زیاده‌یه، ژیان بزه‌یه‌كی نواند دروسته). سه‌ره‌تا بابزانین سه‌باح ڕه‌نجده‌ر له شیعره‌كه‌یدا چی ده‌ڵێت:
ژیان ڕووی خۆشكرد و بزه‌یه‌كی نواندله ڕاستیدا، بزه تایبه‌ته به شوێنێكی دیاریكراوی ڕووخساری مرۆڤ كه ئه‌ویش لێوه. بۆیه مه‌رج نییه هه‌موو ڕووخۆشییه‌ك بزه‌ی له‌گه‌ڵ دابێت. هاوكات ده‌كرێ ده‌م و چاوی مرۆڤ له حاڵه‌تی زۆر ئاساییش دابێت، به‌ڵام بزه‌ش بكات. بۆیه ئه‌وه‌ی شاعیر دروستتره.
یانزه‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:(كووچه و كۆلان زیاده‌یه). با بزانین سه‌باح ڕه‌نجده‌ر چی نووسیوه:
كووچه و كۆڵانی شار چی به‌سه‌ر دێت.
به بڕوای من، نووسه‌ری كتێبه‌كه بۆچوونی وایه كوچه‌ش هه‌ر كۆڵانه. به‌ڵام كوچه باریكترو مه‌ودا ته‌سكتره له كۆڵان. بۆیه ئه‌گه‌ر به وردی دیقه‌ت بده‌ین، له زمانی كوردی هه‌میشه ده‌گوترێت:_(گشت كوچه و كۆڵانه‌كانی شار).
دوانزه‌م:_ نووسه‌ر نووسیویه‌تی:( ناسینی دووه‌م زیاده‌یه). سه‌ره‌تا دێڕه شیعره‌كه‌ی شاعیر ده‌نووسینه‌وه كه ده‌ڵێت:_
له ناسینی خودا و ناسینی تۆدا
به بڕوای من، نووسه‌ر ورد نه‌بووه له خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و دێڕه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ناسینی دووه‌م زیاد نییه. ئه‌گه‌ر ناسینی دووه‌م لا بده‌ین، مانای وایه شاعیر له‌یه‌ك چركه ساتدا خودا و ئه‌ویشی ناسیوه. به‌ڵام مانای دێڕه شیعره‌كه، ناسینی خودا و ناسینی ئه‌وه له دوو كاتی جیادا.
به گشتی ئه‌و نووسینه‌ی نووسه‌ر، كه به ناوی زمان و بیركردنه‌وه‌ی شیعرییه‌و له باره‌ی ئه‌زموونی ڕه‌نجده‌ر نووسیویه‌تی، پێویستی به هه‌ڵوه‌سته كردن و شڕۆڤه كردنی زیاتره، به تایبه‌تیش له ڕووی لێكدانه‌وه‌ی شیعره‌كانه‌وه. به‌ڵام ئه‌وه‌ی له هه‌مووی زیاتر بۆمن جێگه‌ی سه‌رنج بوو ئه‌وه‌یه، كه نووسه‌ر ئه‌زموونی ڕه‌نجده‌ر، ده‌به‌ستێته‌وه به ئه‌زموونی سوهراب. بێگومان نكۆڵی له‌وه ناكرێت كه سوهراب و فروخ، كاریگه‌ریه‌تییان به سه‌ر سێ به‌شی شاعیرانی كورده‌وه هه‌یه، به تایبه‌تیش له دوای هه‌شتاكانه‌وه و دوای ڕاپه‌ڕین. به‌ڵام هه‌ر كه‌سێك بچووكترین زانیاریی له باره‌ی شیعری سه‌باح ڕه‌نجده‌ره‌وه هه‌بێت، ده‌زانێت ئه‌زموونی ڕه‌نجده‌ر، هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به سوهرابه‌وه نییه. ئه‌گه‌ر دنیابینی ئه‌و دوو شاعیره له یه‌كتری نزیك بوایه، ئێستا ئه‌زموونێك نه‌ده‌بوو به ناوی ئه‌زموونی سه‌باح ڕه‌نجده‌ر. بۆیه به‌لامه‌وه سه‌یربوو، كه چۆن نووسه‌رو لێكۆله‌رێكی وه‌ك حه‌كیمی مه‌لا ساڵح ئه‌وه بۆچوونیه‌تی. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ته‌نها له ڕووی زمانی ده‌ربڕینه‌وه، بڕوانینه شیعره‌كانی سوهراب و سه‌باح ڕه‌نجده‌ر، ده‌بینین ئه‌و ساده‌یه‌ی له شیعری سوهرابدا هه‌یه، به هیچ شێوه‌یه‌ك له ئه‌زموونی ئه‌م شاعیره له زێوانه‌وه تاكو سه‌ره‌تا وشه بوو بوونی نییه. ده‌كرێ له‌م باره‌یه‌وه خوێنه‌ران خۆشیان بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر هه‌ردوو ئه‌زموونه‌كه.
ڕواندزكۆتایی تشرینی یه‌كه‌می 2020
Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
