دۆزینەوەی ( شوێن ) و ( تەمەن)ی نەورۆز.. مەولود ئیبراهیم حەسەن
پێشەکیەکی پێویست..
سەرەتا بۆ هەمیشە نەورۆزتان پیرۆزبێت ..
خوێندەواری خۆشەویست من ئەوە نزیکەی بیست ساڵ دەبێت ، بەشێکی زۆری کات و توانای خۆم بۆ لێکۆڵێنەوە لە مێژووی نەورۆز تەرخان کردووە ، ئەوەش بەو لێکۆڵێنەوانەوە دەردەکەوێت کە لە کتێبی پێشوتر ( نەورۆزی کورد ..لە ئەفسانەوە بۆ بە جیهانی بوون ) و دوو توێی ئەم کتێبە ( نەورۆز .. کۆنترین جەژن .. کوردیترین جەژن ) دا کۆکراونەتەوە ، کە لەسەرەتایەکی سادەوە دەستم پێکردوو تا گەیشتمە دۆزینەوەی ئەو شوێنەی کە یەکەم جار ، جەژنی( نەورۆز- زەگمەک )ی تێدا کراوە ! دیارە دەبێ ئەوە بڵێم .. زۆر پێش من گوترابوو ، کە نەورۆز لە سۆمەرەوە دێت ؛ بەڵام ، کەس مێژووە کەی و شوێنەکەی بە دروستی دەسنیشان نەکرد بوو ، من بە لێکۆڵێنەوەی بەردەوام گەیشتم بەوەی کە ، تەمەنی نەورۆز (١٢ هەزار ساڵ) ە و ئەو شوێنەش کە سەرەتا نەورۆز لەوێوە سەری هەڵداوە ( شاری ژێر زەمینی هەشت چین لە ژێر چینی باکووری کوردستان ( شاری دێرینکۆیۆ ) یە ، کە لە نێو لێکۆڵێنەوەکاندا ، بە بەڵگەوە ئەم ڕاستیانە دەخوێنیتەوە !
بەرگری لە نەورۆز..
ئێمەی کورد هەر لە کۆنەوە بەشێکی زۆر( خاک و مێژوو و کلتورمان) داگیرکراوە ! ساڵی ( ٢٠١٠ ) کە کۆمەڵەی گشتی لە نەتەوە یەکگرتووەکان ، نەورۆزی وەک ( جەژنێکی کلتوری ئاشتی ) کرد بە جەژنێكی جیهانی ، بەداخەوە لە پێناسەی نەورۆز ، لە سێ خاڵ دا بە هەڵە داچوو ، من هەر زوو هاتمە دەنگ و بە نووسین و کۆڕو سمینارو داواکاری ڕووم لە کۆمەڵەی گشتی و نەتەوە یەکگرتووەکان کردوو ، داوام کرد هەڵەکانی خۆی ڕاست بکاتەوە . هەڵەکانیش ئەمانە بوون :
١ – نەورۆزی وەک جەژنێکی ئێرانی و فارسی ناساند ؛ من گوتم کوردستانییە.
٢ – تەمەنی نەورۆزی بە (٣٠٠٠ ساڵ) خەمڵاند ، من نووسیم .. تەمەنی نەورۆز زۆر لە سێ هەزار ساڵ پترەو دەگاتە ( ١٢ هەزار ساڵ )
٣ – ڕۆژی نەورۆزی بە (٢١ / ٣ ) ی ساڵی زایینی دایە قەڵەم ، : من نووسیم دەبێ نەورۆز بە پێی ساڵنامەی ( سۆمەری- کوردی ) ڕۆژەکەی دەسنیشان بکرێ ، کە دەکاتە ڕۆژی (١ /١ ی ساڵێ نوێی کوردی واتە ڕۆژی یەکەمی مانگی یەکەمی ساڵی نوێ( مانگی نەورۆزی کوردی ) نەک ٢١/ ٣ کە ئەم ڕۆژە بە پێی دوو ساڵنامەی زایینی و کوردی کە دەکەونە بەرامبەری یەک ، بۆیە ڕاستیەکەی نەورۆز ڕۆژی ١ / ١ مانگی نەورۆزی ساڵی نوێی کوردیە . هەر من نووسیم .. ئەوە تەنیا میللەتی کوردە مانگی یەکەمی ساڵی نوێی خۆی بە ناوی( نەورۆز) کردووە ، کە ئەمەش نیشانەی ڕەسەنایەتی جەژنی نەورۆزە لە کوردستان .
نێوەندی نەورۆزیی..
بە هۆی ئەوەی کە نەورۆز جەژنێکی کۆن و گرنگ و جیهانیە ، پێویستە کورد گرنگیەکی زۆرو بە کردەوەی پێبدات ، من بۆ ئەم گرنگی پێدانە ، بە چاکی دەزانم .. بە هۆی سازیەک بێت کە بەڕای ئێمە ناوی ئەم سازییە ( نێوەندی نەورۆزیی ) بێت ، ئەم نێوەندە بە بەرنامەی بەردەوام و ساڵانە میهرە جان و کەڕنەڤاڵ و کۆڕو کۆبوونەوەی زۆر بە بەرنامەیەکی ورد ، بۆ ئەدەب و هونەرو شانۆو سینەماو وەرزش و کلتورو فۆڵکلۆر دابنێت و تیپە جیا جیاکان کۆ بکاتەوەو لە وڵاتانی دوورو نزیک داوەتی هاوچەشنەکانیان بکات ، لە وڵاتانێک کە ئەوانیش لە کۆنەوە نەورۆز وەک جەژنێکی کلتوری پیرۆز دەکەن ، تیپەکان بە سەرپەرشتی لێژنەی پسپۆر بکەونە پێشبڕکێ و براوەکان .. لەسەر ئاستی تیپ و تاک بە ( خەڵاتی نەورۆزی ) خەڵات بکرێن . دەکرێ میهرەجانە گەورەکە لە سەرو بەری نەورۆزا بێت و ساڵانەش بە کۆڕو کۆبوونەوەی تاک تاک و جیا جیا نێوەندەکە بەردەوام چالاکی هەمە جۆری هەبێت . ئەمەش هۆیەکە بۆ کار پەیداکردنی دەیان و سەدان گەنجی بێکارو بوژانەوەیەکیشە بۆ بازاڕی ئابووری وڵات و گەرم و گوڕی گەشتیاری هەمەجۆر لە کوردستان . پەیوەندی فراوان لەگەڵ وڵاتانی جۆر بە جۆر.
ساڵنامەی نەورۆز ..
نەورۆز هەر ئەوە نییە کە ڕۆژێکی جەژنە ! بە ڵکو سەرەتای (ساڵنامە )یەکی وردو ڕێک و دوانزە مانگەیە ، ئەو ساڵنامەیە لە نەورۆز ڕا ساڵەکە بە پێی سروشتی کوردستان سوڕانی فەلەکی مانگ و هەفتەو ڕۆژی بۆ دیاری کراوە ، هەر بۆیە پێویستەو گرنگە کورد ئەم ساڵنامەیە بکات بە ( ساڵنامەی فەرمی ) خۆی و کارە گرنگەکانی دەوڵەت بخاتە ڕۆژو مانگی نەورۆز ، وەک هەڵبژاردنی سەرۆک و پێکهێنانی حکومەت و سوێندخواردنی ئەندامانی پەرلەمان و حکومەت و وەزیرەکان دانانی میزانیەو پلانی کارکردنی ساڵانە . هەروەها بە هۆی ئەوەی کە کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان نەورۆزی کردووە بە جەژنێکی جیهانی ، دیسان دەکرێ ساڵنامەکەشی بکرێت بە ساڵنامەی جیهانی .
نەورۆزو خۆشەویستی..
ئێستا ڕۆژی( ڤالانتایین) وەک( ڕۆژی خۆشەویستی) جیهانی داگیرکردووە، گەنجەکانی ئێمەش بەشێکن لەو پێشوازیکارانەی کە ئەم ڕۆژە دەکەن بە ڕۆژی گوڵ گۆڕینەوە ، ئەمەش چیڕۆکەکەی لەوە هاتووە ، لە سەدەی سێیەمی زایینی (کلدیوسی دووەم )ی ئیمپراتۆر ، (شوکردن) و (ژنهێنان )ی لە گەنجەکان قەدەغەکردبوو، بەو هەنجەتەی گەنجەکان بۆ سەربازی بەهێزترن ، قەشە (سنت والنتایین) ئەمەی قبوڵ نەکردو بەنهێنی کچ و کوڕەکانی لێک مارەدەکردو پیرۆزی پێ دەدان ؛ ئیمپراتۆر ئەمەی زانی و قەشەی خستە بەندیخانەو دواجار لەسەری دا ! هەرچەندە ڕای واش هەیە کە ئەم چیرۆکە ئەفسانەو هەڵبەستراوە ؛ بەڵام ، بە بەسەرچوونی ڕۆژگار ١٤/٢ ڕۆژی لە سێدارەدانی ڤاڵانتین کرا بە ڕۆژی خۆشەویستی .
ئەم چیڕۆکە سەر بە جیهانی مەسیحیەتەو بۆ سەدەی سێیەمی زایینی دەگەڕێتەوە ، لە پاڵ ئەمەدا ئێمە ڕۆژی نەورۆزمان هەیە ، کە ڕۆژی خۆشەویستی ( مەم و زین ) ە و تەمەنی دوازدە هەزار ساڵە، لەم ڕۆژەدا بە پێی داستانی ( دەمموزو عەشتار ) سۆمەری ڕۆژی خۆشەویستی دەمموزو عەشتاریشە ، بە پێی داستانی ( مەم و زین) یش ڕۆژی خۆشەویستی ئەوانیشە ، جا دەکرێ گەنجانی کوردستان ڕۆژی نەورۆز بکەن بە ( ڕۆژی خۆشەویستی ) خۆیان ! چۆن لە ( مەم و زین )دا ڕۆژەکە ڕۆژی یەکەمی یەکترناسین و یەکترخۆشویستنیانە ، خۆشەویستی ئەم دوانە ، خۆشەویستیەکی پڕ لە عەشقەو خۆماڵییە ! تەمەنی خۆشەویستی و چیرۆکەکە دوازدە هەزار ساڵە ، بۆیە بەم ڕۆژە ( ڕۆژی نەورۆزی خۆشەویستی) گەنجەکانمان دەبن بە خاوەنی ڕۆژی خۆشەویستی خۆیان . ئەمەش لە نێو کلتورێکەوە هاتووە ، کە ئەو سەردەمە لە کوردستان ولە ڕۆژی نەورۆز ( کچ و کوڕ) ان خۆیان دەگۆڕی و کچ بەرگی کوڕانی دەپۆشی و کوڕیش پۆشاکی کچانەی لەبەردەکرد ، هەریەکەو بەدوای دڵخوازی خۆی دا دەگەڕا، مەم و زین لەو ڕۆژەو بەم کلتورە یەکتریان بینی و یەکتریان خۆشویست و کۆتایی خۆشەویستیەکەشیان زانراوە . دەکرێ لەم ڕۆژەدا جوانترین خۆشەویست و سەرکەوتوو ترین خۆشەویستەکان ( خەڵاتی خۆشەویستی نەورۆز) یان پێ ببەخشرێ !
ڕۆژی جیهانی شیعر..
هەر لە ڕۆژی نەورۆز ١/١ ساڵی نوێ کوردی و ٢١/٣ی زاینی ، یۆنیسکۆ ئەم ڕۆژەی کردووە بە ( ڕۆژی جیهانی شیعر) هەر بۆیە فرسەتێکی چاک و جوانە لەم ڕۆژەشدا شاعیرانی کوردو نێوەندە ئەدەبیەکان ، لە گەڵ نەورۆزا وەک ڕۆژی خۆشەویستی و ڕۆژی شیعریش بکەن بە ئاهەنگ وبە چالاکیە شێعریەکانی خۆیان ئاهەنگی نەورۆز گەرم ترو زیندوتر بکەن ، براوەکانی شیعریش بە ( خەڵاتی نەورۆزی بۆ شیعر ) خەڵات بکەن !
گرنگی نەورۆز لە جیهاندا ..
بۆ ئەوەی گرنگی نەورۆز بزانین ، واچاکە بزانین ئەو وڵاتانەی کە نەورۆز لە کورد قەدەغەدەکەن و لە پێناو ڕێگرتن لە کورد .. لاوانی کورد دەخەنە بەندیخانەو دەگرن و بریندار دەکەن و دەکوژن ؛ ئەوان چۆن هەڵس و کەوت لە گەڵ نەورۆز دەکەن و بە ناڕەوا دەیکەن بە هی خۆێان ، لە کاتێکدا لێکۆڵەرانی جیهان و ئەو وڵاتانەش ئەوەیان سەلماندووە کە نەورۆز لە سۆمەرەوە دێت و لە کوردستانەوە سەری هەڵداوە ، ترکیا کە ساڵانە ڕێ لە لاوانی کورد دەگرێ و دەیانخاتە بەندیخانە ، هەر بۆ ئەوەی بە ئازادی یادی نەورۆز نەکەنەوە ! کەچی ساڵی (٢٠١٠) کە کۆمەلەی گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان ، نەورۆزی کرد بە جەژنێکی جیهانی ترکیا ناڕەزایی دەربڕی و لە گەڵ ئێران بۆ ماوەیەکی زۆر کەوتنە شەڕە دندوک و ڕاگەیاندن و دەیگوت: نەورۆز هی ئێمەیە ؟! کار گەیشتە ئەوەی کە ئێران ترکیای بە ( شەیتانی دز) ناوبرد ! هەر ئێرانیش بە ماوەیەکی کەم پێش نەورۆز بە( فەرمانی ئایینی و حکومەتی ) ئاهەنگی نەورۆزی قەدەغەکرد ، بەو هەنجەتەی لەگەڵ ئایین ناگونجێ ! کەچی کە هەستیان کرد نەتەوە یەکگرتووەکان جەژنی نەورۆز دەکات بە جیهانی و ئەو جەژنە بە ئێرانی – فارسی دەزانێ ؛ هەرزوو لە فەرمانی قەدەغەکردنەکەیان پەشیمان بوونەوەو ئەوساڵە بەگەرمی بە بۆنەی نەورۆز پێشوازیان لە سەرۆکی وڵاتان و پیرۆزباییەکانی نەورۆز کرد ، کە لە وڵاتان بۆ ئێران دەهاتن وەڵامیان دەدایەوە ! ئەوە جگە لەوەی کە وەزیری دەرەوەی ئەفغانستان بە نیشانەی نا ڕەزایی دانیشتنەکەی کۆمەڵەی گشتی نەوەیەکگرتووەکانی بەجێهێشت و ڕازی نە بوو بەوەی جەژنی نەورۆز بە ئێران و فارسی ناو ببرێت ! ئەم وڵاتانە بە هۆی ئەوەی نرخی نەورۆزو ئەم بە جیهانی کردنەیان بە چاکی دەزانی! لە کاتێک دا هیچ یەک لەم وڵاتانە ئەو بەڵگەیان بەدەستەوە نیە ، کە کورد هەیەتی ..خۆیان بە خاوەنی نەورۆز دەزانی ، کەچی کورد لەم بگرەو بەردەو تاڵان و بڕۆیە بێ ئاگا بوو .
ئێستا پێویستە کورد ڕێگایەکی یاسایی دبلۆماسی بدۆزێتەوە ، بۆ ئەوەی بتوانی بڕیاری کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕاست بکاتەوەو نەرۆز بە ( نەورۆزی کوردستان ) ناودێر بکرێ ؛ ئەم ناودێرکردنەی نەورۆز بە کوردستانەوە سوودی زۆری بۆ کوردستان هەیە، لە ڕووی پەیوەندی هونەری کلتوری گەشتیاری ئەدەبی وەرزشی و سینەمایی و شانۆیی و ئابووری.. هەتا دەگاتە سیاسیش لە گەڵ هەموو ئەو وڵاتانەی کە نەورۆز بە جەژن دەگرن لە جیهان .
نەورۆزو ئەفسانە ..
نەورۆز لە زۆر ڕووەو بە ئەفسانە بەستراوەتەوە، لەم کتێبە لێکۆڵێنەوەییەش زۆر جار باس لە ( ئەفسانە – ئستورە )دەکرێ ، دیاسن لە کتێبەکەی پێشترم لە بارەی مێژووی نەورۆز ( نەورۆزی کورد .. لە ئەفسانەوە بۆ بە جیهانی بوون ) هەر لە ناو نیشانەکەی ناوی – ئەفسانە – هاتووە ، بەداخەوە تائێستاش لە نێو خەڵک و هەتا بەشێکی زۆر لە ڕۆشنبیرو مامۆستایانی زانکۆش ، تێڕوانینێکی باشیان نییە ، بۆ ئەفسانە ! هەن بە درۆو خەیاڵ و پڕوپوچ و ناڕاستی تێدەگەن ! کەچێ ئەفسانە پێکهاتەیەکی زۆر ڕەهەندەو زیاتر لە مانایەک و شیکردنەوەیەک هەڵدەگرێ ! من لێرە پێ لەسەر بەشە مێژوویی و واقیعیەکەی دادەگرم و خوێندەوار بەم بەشە ئآشنا دەکەم .
ئێمە لە مێژوو و کلتوری میللەتانی کۆن وەک سۆمەر و فیرعەونەکان و یۆنان ، (ئەفسانەی خوداوەندان )مان هەیە ، لەم دەقە ئەفسانەییانە بە پێی ئایینە کۆنەکان ، خوداوەنان کارەکتەری سەرەکی ئەم دەقانەن ، دەقی ئستورەی خوداوندان ، کەچی لە ( ئەفسانەی گشتی) خوداوەن بەم ڕەنگ و دەنگ و توانایە بەرچاو ناکەون ، کارەکتەرەکان بریتین لە مرۆڤی ئاسایی و گیان لە بەران و دیوو جنۆکەو هەندێ کاری لە توانا بەدەرو هەندێ کەرەستەی ئەفسانەی ، هەموو ئەمانە پێکەوە هەڵس و کەوت دەکەن و ئەفسانە دروست دەکەن ، لە تەک ئەمانە لە دەقی – ئەفسانە – یی ڕووداوی بەرچاو- واقیع- ی و مێژوویی هەن و مرۆڤی ئاسایی ڕۆڵی تێدا دەبینن ، ئەمانەش لە شوێنێکی جوگرافی ناسراوو ڕۆژگارو مێژووێکی دیارو لە نێو کۆمەڵگەیەکی بەرچاو دا دەردەکەون ، واتە ئەم بەشە بەشێکی نێو ژیانە بە هەموو ڕەهەندەکانیەوە ، بەڵام ، ئەمانە تێکەڵی ڕەگەزە ئەفسانەییەکان کراون و بە زمانێکی ئەدەبی و ئەفسانەیی دەگێڕدرێنەوە ؛ هەر بۆیە هەرکاتێ گوتمان ئەفسانە ؛ واتە بەشێکی گرنگی واقیعی و مێژووی لە نیو ئەم ئەفسانەیەدا هەن ! ئەگەر لە نێو کلتوری هەر میللەتێک دەقێکمان کەوتە بەرچاو ، ئەو دەقە پڕ بوو لە ( خەیاڵ و فانتازیاو ڕەگەزی ئەفسانەیی ) ئەوا ئەو دەقە دەقێکی ( خوڕافە – وڕێنە ) ییە ! نەک ئەفسانە . هەر بۆیە ئێمە لەم لێکۆڵێنەوەدا ، باسی ئەفسانەی خوداوەنان و ئەفسانەی گشتیمان کردووە ، کە لە نێو هەردوکیان ، بەشێکی گرنگی واقیع هەیە ، کە ڕاستەو خۆ ڕووداوەکانی بە ژیان پەیوەند دەکات و ڕێگای ئەوەمان بۆ خۆش دەکات ، لەو دەقانە بەدوایی بەشە مێژووییەکەی دا بچین و ڕووداوو مرۆڤە ڕاستەقینەکان بەسەر بکەینەوە !هەر بۆیە پێمخۆشە خوێندەواری بەڕێز هەرکاتێ وشەی ئەفسانە دەبیسێ ، وا تێنەگات ئەمە هەمووی هەر خەیاڵ و فانتازیایەو بەشە مێژوویی و واقیعیەکەی لە بیر نەکات!
خەڵاتی نەورۆز..
لە سەرەوە چەند جارێک باسی خەڵاتی نەورۆزم کرد ، بە پێویست و گرنگی دەزانم ئێمە میللەتی کورد ( خەڵاتی نەورۆز ) مان هەبێت ، چۆن ئەمڕۆ هەموو میللەت و وڵاتانێک هەریەکەو خەڵاتێک یان چەند خەڵاتی خۆیان هەیەیەو ساڵانە دەیبەخشێتە ئەوکەس و نێوەندانەی شایستەی خەڵاتن ! چ لەوە جوانترە خەڵاتەکەی ئێمە بە ناوت ( خەڵاتی نەورۆز ) بێت ، کە نەورۆز کۆنترین جەژن و جیهانیترین جەژنە ، ئەوەتە کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ، بە هۆی ئەو گرنگیەوە لە (ساڵی ٢٠١٠) ەوە کردوویەتی بە جەژنێکی جیهانی ، با ئێمەش ( خەڵاتی نەورۆز ) بکەین بە خەڵاتێکی جیهانی و ئەم خەڵاتە بە دیاری و وەک پاداشت ساڵانە لە ناوەوەو لە دەرەوە پێشکەش بەو کەس و نێوەندانە بکەین کە داهێنەرن و شایستەی خەڵاتن .
مەولود ئیبراهیم حەسەن
١٠ / ٣ / ٢٠٢٤ – هەولێر
