كام یەكسانی لە نێوان ژن و پیاودا ؟!.. سەدیق سەعید ڕواندزی

سەرنجێك لە بارەی پرۆژەكەی پەیمانگای پەرە پێدانی ئەمنی وكارگێڕی لە هەنبەر پرسی یەكسانیدا

لەگەڵ گواستنەوەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی، لە قۆناغی كۆمۆنەی سەرەتاییەوە، بۆ كۆیلایەتی و دواتر دەرەبەگایەتی و پاشانیش سەرمایەداری، وەك دوا فۆڕمی پەرەسەندنی ژیاریی و كۆمەڵایەتی و سیستەمێكی سیاسی و كارگێڕی كە ئێستا لە جیهاندا باڵادەستە، مرۆڤایەتی گەلێك پێشكەوتنی شارستانی بە خۆوە بینیوە. مرۆڤە سەرەتایەكان، لە ئەشكەوتەكان دەژیان و پشتیان بە ڕاوكردن بۆ درێژەدان بە ژیانییان دەبەست، بەگەڵای دارەكان و پێستی ئاژەل، خۆیان لە سەرما دەپاراست، پاشان ئاگریان دۆزییەوە، لەگەڵ دۆزینەوەی ئاگر، لە ئەشكەوتەكان هاتنە دەشت و قەراغ ڕووبارەكان و ئەو هەڵومەرجە سەرەتاییە نوێیە، ناچاریكردن شوێنێك بۆ مانەوەی خۆیان لە ڕووداوە سرووشتتیەكان و خۆپارێزیان دروست بكەن و دواتریش دەستیان كرد بە زەوی داچاندن و گوندی چەرمووی ناوچەی چەمچەماڵی هەرێمی كوردستان، یەكەم گوندی دیرۆكی و شوێنەوارییە، كە مرۆڤایەتی بۆ یەكەم جار كشتوكاڵی تیادا كردووە. هەموو ئەو گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و مرۆیانە، هەڵومەرجێكی تازەیان لەگەڵ خۆیان هێناوەتە ئاراوەو دینامیكییانە ژیان گۆڕاوە لە قۆناغێكی سەرەتاییەوە، بۆ قۆناغێكی ئاڵۆزی وەك ئێستا. مرۆڤە سەرەتایەكان، دوای ئەوەی لە شێوەی كۆمەڵ كۆمەڵ، بە یەكەوە دەستیان كرد بە ژیانكردن و كاركردن، فۆڕمێكی كۆمەڵایەتییانەی تازە بە ناوی خێزان، هەروەها گوندی گەورەترو شارۆچكە هاتنە ئاراوە. بەمەش مرۆڤایەتی لە قۆناغی سەرەتاییانەی بەیەكەوە بوونەوە پەرت و بڵاوبوونەوە و هەریەكەیەان، شوناسێكی جیاوازتری لەوان وەرگرت. نەتەوە و گەلانی جیاواز بە درێژایی مێژوویی مرۆڤایەتی دەركەوتن و ئەو گەشەكردنە ڕەگەزیی و سرووشتییە، هەم پێداویستی زۆرتری هێنا ئاراوە، هەمیش فۆڕمێكی دیكەی جیاوازی لە ژیانی ئاسایی نێو گوند و شارە سەرەتاییەكان هێنا ئاراوە، كە ئەویش شارە بە مانا مۆدێرنەكەی. شار، بە كۆمەڵێك تایبەتمەندی جوگرافی، ئەتنیكی، كولتووری، پیشەسازیی و بازرگانی دەناسرێتەوە، كە هەڵگری جۆرە هارمۆنیایەكی كۆمەڵییە و هەموو پێكهاتەكان لە شاردا بە جیاوازی ڕەگەزیی و ناسنامەیان یەكدەگرنەوە، بە پیچَەوانەی گوند كە پارێزگاری لەو مۆركە خێڵەكیە گوندییەی خۆیان دەكەن. لە شاردا، جۆرە ونبوونێكی ناسنامەیی هەیە، كە ئەوی جیاواز و تاك لە نێو كۆی شاردا دەتوێێتەوە دەبێتە بەشێك لە كۆی ناسنامەی گشتی ئەم گۆڕانكارییە هەر تەنها شەقام و باڵەخانە و سیمای ژیاریی و سەرخانی شار ناگرێتەوە، بەڵكو لە ئاستی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و مرۆیی و كرانەوەی هزریشدا دەگرێتەوە. بە جۆرێك كە جیاوازی ڕەگەزی، ئازادییەكانی ژن، ئازادییە كەسی و گشتییەكان، گەشەی زۆریان بە خۆوە دیوە. بێگومان ئەو پێشكەوتنانە، دەرەنجامی گەشەی ژیاری و شارستانی كۆمەڵگەن و بەشێكن لە پێشكەوتنەكانی جیهان و لەگەڵ هەر جۆرە پێشكەوتنێك، ئیدی شوناسی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە و پرسی ماف و ئازادییەكانیش پێشدەكەون و گۆڕانیان بەسەر دادێت، وەلێ پرسێكی مرۆیی گەورە، كە دەكرێ وێرای ئەو هەموو پێشكەوتنانەی كە مرۆڤایەتی تا ئێستا بە خۆیەوە بینیویەتی، هێشتا نەتوانراوە وەك پێویست گۆڕانكاری تێدا بكرێت، پرسی جیاوازی نێوان هەر دوو ڕەگەزە، بە تایبەتیش لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا. گەرچی ژنان، ماف و دەسكەوتی گەورەی زۆریان، هاوتەریب لەگەڵ پێشكەوتنەكانی ژیان وەدەست هێناوە، وەلێ هێشتا لە هەزاران شوێن و جێگە و سووچی ئەم دنیایە، ژنان هاوتای پیاوان نین. سەرمایەداری، كە وەك دوا مۆدی كۆمەڵایەتییانەی ژیان، لافی ئەوەی لێ دەدات، كە دوای كۆمۆنێزم، ئیدی ژیان دەكاتە بە هەشت، قەیرانەكانی ئەوەندی دیكە قووڵكردنەوە، بە جۆرێك لەو سیستەمەشدا، هێشتا ژنان مافخوراو یەكسان نین لەگەڵ پیاوان. بۆ نموونە تا ئێستاش لە مێژووی درێژی ئەمەریكادا، بەو هەموو دیموكراسییەت و لیبرالییەت و كرانەوەیە، ژنێك نەبۆتە سەرۆكی. هەتا ئەم ساڵانەی دوایی لە وڵاتانی كەنداو، ژنان ماقی شۆفێری كردنیان نەبوو، بێگومان ئەگەر لەم وڵاتانە ژنان بەوشێوەیە بێبەش بكرێن لە مافەكانیان، دەبێ لە كۆمەڵگەی ئێمەدا چۆن بن؟ پرسی یەكسانی لە نێوان ژن و پیاودا لە كۆمەڵگەی ئێمە، پرسێكی كۆمەڵایەتی، خێزانی و كولتووریی و پەروەردەیە. كێشەیەكە، ڕەگێكی درێژی مێژوویی هەیە و بووە بە نۆڕم و تێگەیشتنێكی میللییانە كە هەرگیز پیاو و ژن هاوتای یەكتری نین و نابن. بەو پێیەی لەلایەكەوە شەریعەتی ئیسلام وا دەڵێت، لەلایەكی دیكەشەوە ڕەهەندی جەستەیی و فسیۆلۆژی ژن، دەكرێتە پاساوێك بۆ ئەو لێك جیاكردنەوە و پلە بەندییە كۆمەڵایەتییە بەو مانایەی ژن سووڕی مانگانەی هەیە، منداڵی دەبێت، ڕۆمانسیتر و بەسۆزترن، لەوەی ئەقلانیتر بن. ئەمە وێرای ئەوەی كە گەورەترین مەترسی لە سەر ئەو بەیەكسانكردنە هەیە، كە ئەویش مەسەڵەی بەستنەوەی شەڕەفە بە ژن و لە ژنیش بە عەورەتی و لە عەورەتیشی بە دڵۆپە خوێنێك. بۆیە بەردەوام بە شێوەیەكی ڕەها، لە جیهانبینی پیاودا، ئەو سنوورە دەبێتە خاڵی جیاكەرەوەی هەردووكیان لە یەكتری. لە ڕاستیدا، پرسی یەكسانی لەنێوان ژن و پیاودا، بە تەنها كاری ڕێكخراوێكی فێمێنیزمی، ژنە چاڵاكوانێك، دامودەزگای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی دژی خێزان و ئافرەت نییە، ئەو پرسە پەیوەندی بە بیركردنەوە و ئەقڵیەتی كۆمەڵگە بە گشتی هەیە، بۆیە دەبێت كاربكرێت لە سەر هەڵگێڕانەوەی ئەو تێڕوانینە. من سەیرم پێ دێت، وەختێ دەبینم ژنێك قەڵغانی مرۆیی و دەیان خەڵاتی ڕێز لێنان لە پێنا و كاركردنی لە سەر پرسی یەكسانی پێ دەدرێت! مەگەر ئەو پرسە بە تەنها هی یەك كەسە؟ لە دوای ڕاپەڕینەوە، گەرچی كرانەوە و پێشكەوتنێك لەم ڕووە هاتۆتە ئاراوە، بەڵام هێشتا وەك پێویست نییە و دەزگاو ڕێكخراوەكانی ئەو بوارە و بگرە حكومەت و فێمێنیستەكانیش، بە ئاگایی و خۆپارێزییەوە كار لەسەر ئەو پرسە دەكەن، چونكە دەزانن دەرەنجامەكەی چی دەبێت؟ پرسی یەكسانی پەیوەندی بە سیاسەتی یەكسانی، بزاڤی ڕێكخراوەیی، هەوڵی فێمێنستانە بە تەنها نییە، بەڵكو پرسێكی گشتییە و پەیوەستە بە ئەقڵی گشتی كۆمەڵگە و تاكەكانەوەو دەبێ لەوەدا هوشیار ببنەوە، كە یەكسانی چییە و چەند بڕوایان پێیەتی، نەك لە ڕێگەی پەیام و گوتارێكی كورت مەودا، ئەو پرس و بابەتە بكرێتە گەنگەشەی كۆمەڵایەتی و دوانریش شوێنی خۆی نەگرێت. (سیاسەتی یەكسانی لە نێوان ئاقرەت و پیاودا)، ناونیشانی بڵاوكراوەیەكی (پەیمانگای پەرەپێدانی ئەمنی و كارگێڕی و تەكنەلۆژیای زانیاریی) سەر بەوەزارەتی ناوخۆیە و تیایدا لە بارەی سیاسەتی یەكسانی، ماف و ئەرك و ئازادییەكانی نێو ئەو دوو ڕەگەزە، دەرفەتی كاركردن، چەند پرسێكی دیكە، باس لە چۆنییەتی بەرجەستەكردنی ئەو سیاسەتە دەكات. ئەم بڵاوكراوەیە، گەرچی پێ دەچێت ناوەڕۆكەكەی پەیوەست بێت، بە كارمەندانی وەزارەتی ناوخۆوە بەتەنها بەڵام چونكە بەشێوەیەكی گشتی لە بارەی یەكسانی ئافرەت دەدوێت، ئیدی پرسەكە پەیوەست دەبێتەوە بە هەموو كۆمەڵگەوە. لە دەسپێكی ئەو بڵاوكراوەیەدا، پێناسەی سیاسەتی یەكسانی كراوە، بەڵام گەر سەرنج لە ناوەڕۆك و شڕۆڤەی ئەو چەمكە بدەین، دەبینین خودی پێناسەكە، پارادۆكس و دژ واتایی وڵێلی و ناڕوونیەكی زۆری تێدایە و بەڕاشكاویی و بە ڕوونی و بێ سڵەمینەوەی كۆمەڵایەتی و كولتووریی و خێزانی، پێناسەی چەمكی یەكسانی ناكات، گومان دەكەم ئەوانەی پێناسەكەیان كردووە، لەڕوانگەی خۆپارێزیی میللی و كۆمەڵایەتییەوە، مەبەستیان نەبووە پێناسەكە ڕوونتر بكەنەوە و بە كردەیی دەریبخەن كە یەكسانی چییە و چۆنە. لە پێناسەكەی پەیمانگای پەرەپێدانی ئەمنی و تەكنەلۆژیای زانیاریی هاتووە:( یەكسانی لە نێوان ئافرەت و پیاو، بریتییە لە فەراهەمكردنی ماف، بەرپرسیاریەتی و دەرفەتی یەكسان لە نێوان ئافرەت و پیاو كچ و كوڕ، یەكسانی نەك بەو مانایەی دەبێ ئافرەت و پیاو وەك یەكیان لێبێت، هەروەها مەبەست لە یەكسانی ئافرەت و پیاو بریتی نییە لە بوونی كێشەی ئافرەت . لا 7 ) هەڵبەتە ناتوانرێت لە ڕووی بایۆلۆژییی و فسیۆلۆژییەوە، ئافرەت هاوتای پیاو بكرێت، بەڵام نابێت ئەم جیاكارییە ژێندەرییە، ببێتە فاكتێك، بۆ ئەوەی دەرفەتی تەواوەتی یەكسانی، بە پاساوی ئەوەی ناتوانرێت وەك یەكیان لێبكرێت، نەدرێتە ئافرەت. بۆیە ئەم پێناسەیە، جۆرێك لە پارادۆكسی تێدایە و بە تەواوەتی پرسی یەكسانی لە نێوان هەردووكیان ناهێنێتە ئاراوە. بە تایبەتیش كە پێناسەكە جەخت لەوە دەكاتەوە كە نە كێشەی ئافرەت هەیە، نە دەشتوانرێت ئەو دوو ڕەگەزە هاوتای یەكتری بكرێن، لە ڕاستیدا نكۆڵیكردن لە بوونی كێشەیەك بە ناوی كێشەی ئافرەت، بە مانای ئەوە دێت، كە لە بنەڕەتدا كێشەیەك بە ناوی یەكسانی نییە، تاكو سیاسەتێكی بۆ دابنرێت، لە كاتێكدا پرسی ئافرت لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، لە كێشە هەر ئامادە و زیندووەكانە، بە بەڵگەی ئەوەی سەدان ڕێكخراوی تایبەت بەو بوارە، بەڕێوەبەرایەتییەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی، بزاڤی فێمێنستی و تاكەكەسی، لە پێناو نەهێشتنی ئەو جیكارییە لە خەبات و چاڵاكیدان. ئیدی نازانم چۆن كێشەیەك بەو ناوەوە نییە؟ هەڵیەتە كە كێشەیەكیش نەبوو، ئیدی مانای وایە، هیچ چارەسەریەك بۆ كێشەكە پێویست نییە. تاكو ئێستاش لە هەرێمی كوردستاندا، لە ڕوانگەی هەندێك خێزانەوە، كوشتنی ژنان بە پاساوی شەڕەفەوە ڕەوایە، ئافلرەتان بەتایبەتیش لە گوندەكاندا، مافی خوێندن و كاركردنیان نییە، بێگومان كرانەوە و پێشكەوتنێكی یەكجار زۆر لەم ڕووەوە هەیە، بەڵام وەك كێشەی تاكایەتی و خێزانی، ئەم پرسە بوونی هەیە. بۆیە دەبێ جەخت لەوە بكرێتەوە كە نەك دەبێ ئافرەت و پیاو وەك یەكبن، بەڵكو هەر جۆرە جیاكارییەك لە ڕووی ڕەگەزەی، ماف و ئەركەوە، نابێ بوونی هەبێت. لەو سۆنگەیەشەوە پێویستیمان بە پەیامێكی ڕوون، سیاسەتێكی دیار و ڕاشكاو، بۆ پیادەكردنی یەكسانی لە نێوان هەردوو ڕەگەزەكەدا دەبێت، نەك بە ناڕوونی باسی ئەو پرسە بكەین بە تایبەتیش دەبێ تایبەتمەندی ئافرەت لە ڕووی فسیۆلۆژییەوە لە بارچاو بگیرێت. لە كۆمەڵگەی كوردیدا، گرفتەكانی ئافرەت هەر تەنها لە بوونی كار و ئابوورییەكی سەربەخۆ، ئازادی كاركردن و ڕەخساندنی زەمینەی كۆمەڵایەتی بۆیان كۆتایی نایەت، بەڵكو دەبێت لایەنی خێزانی و فسیۆلۆژی ئافرەتیش لە بەرچاو بگیرێت. بۆ نموونە: ئافرەتان وێرای ئەركی ماڵ و ماڵداریی، بەخێوكردن و پەروەردەكردنی منداڵ، پیشەیی و كار، ڕێكخستن و كاری ڕۆژانە و چەندان وردەكاری دیكە، ماندووەتی زیاتر دەبینن و پێویستیان بەوەیە دەرفەتی پشووی زیاتریان لە ئەرك پێ بدرێت. لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، هۆكارەكانی حەسانەوە، پشوودانی دوای ماندووەتی تاقەت پروكێنی كاركردن، گەشت و سەیران و چەندان ئامرازی دیكەی خۆشگوزەرانی بۆ پیاوان ڕەخساون و هەن، وەلێ ئافرەت چەند ماندووش بێت، هەر دەبێ ڕۆژەكانی بەگشتی وەك زیندانییەك لە چوارچێوەی ماڵدا بباتە سەر، كە ئەمەش دیسانەوە دەبێتە جیاكارییەكی دیكە لە نێوان هەردوو ڕەگەزەكەدا. لێرەوەش دەبێ دۆخی كاركردنی هەردوولایان لەڕووی پیشەیی، سەفەركردن، بەشداری و ئامادەیی لە دامو دەزگاكان لە بەرچاو بگیرێت و مافیان پێشێل نەكرێت، بەوەی بە زۆر ناچار بكرێن، كارێك دوور لە خواستی خۆیان بكەن وەك بەشداری خول و سەفەركردن. لێرەدا، گرنگە ئاماژە بەوە بدەین كە باس لە یەكسانی نێوان ئەو دوو ڕەگەزە دەكرێت، واتا یەكسانی لە هەموو ڕووەكانەوە و ئەمەش بەو مانایە نییە كە مافی یەكێكیان لە پێناو دەستەبەری مافی ئەویتر بخورێت. بەداخەوە ساڵانێكە لە نێو ئێمەدا، لە پەراوێزی خەباتی ڕێكخراوەیی و فێمێنیزمی، بەشێك لە ژنان دەیانەوێت پرسی مافی خۆیان، بەپێشێلكردنی پرسی مافی پیاو ببەستنەوە، كە ئەمەش دیسان نایەكسانی ڕەگەزی دێنێتە ئاراوە؟ لەو بڵاوكراوەیەدا، لە بڕگەیەكی دیكە سەبارەت بە هەڵبژاردن هاتووە: ( ئەگەر هاتوو بەربژێرێكی پیاو و بەربژێرێكی ئافرەت لەچاوپێكەوتن دەرچوون، ئەوا پێویستە پێشینەیی بدرێتە ئافرەتەكە و وەكو بەربژێر دیاری بكرێت. لا 15 ) ئەم بڵاوكراوەیە، گەرچی لەبارەی پرسی یەكسانییە، بەڵام بە جۆرێك لە جۆرەكان لە بری ئەوەی یەكسانی بێنێتەدی، بە بڕوای من، ئەوەندەی تر ئەو جیاكارییە قووڵتر و زەقتر دەكاتەوە. ئەگەر پیاوێك لە چاوپێكەوتنێكدا، وەك بەربژێر سەركەوت و هەموو تایبەتمەندییەكانی ئەو بوارەشی تێدا بێت، دەكرێ بڵێین بە پێی كام یاسا، ئەو مافەی لێ زەت دەكرێت و دەدرێتە ئافرەتێك؟ ئەمە یەكسانییە لە ئەرك و مافدا؟ یاخود بە پێچەوانەو؟ ئەگەر ئافرەتێك بە لێوەشاوەیی و لێهاتوویی خۆیەوە وەك بەر بژێر سەركەوت، بۆچی دەبێت لە پێشینەیی بدرێتە پیاوێك؟ مەگەر هەردووكیان مرۆڤ نیین؟ وەك یەك ماف و ئەركیان نییە؟ نابێ مافی یەكێكیان، لە پێناو مافی ئەویتردا، پێشێل بكرێت، چونكە ئەمە جۆرێكی دیكەیە، لە جیاكاریی لەڕووی ماف و پیەییەوە. لەبرگەیەكی دیكەی ئەو بڵاوكراوەیەدا، لەبارەی پۆست و بەرپرسیاریەتی ئافرەتان لە كایەی سیاسیدا هاتووە:_(لە پۆستە باڵاكان، یەكسانی لە نێوان ئافرەت و پیاو، یەكێكە لە میكانیزمە گرنگەكان، بۆ ڕێكخستنی دام و دەزگاكە) گەر سەرنج لەو بڕگەیە بدەین، بە دیاریكراوی دەستەواژەی (پۆستە باڵاكان)ی دیاری نەكردووە، كە مەبەست كام پۆستە و لە چ پلەیەكی كارگێڕی دەست پێ دەكات؟ بۆچی ئەو پۆستانە، بە ناونیشان و پێگەی سیاسیی، بە ئاشكرا ڕووننەكراونەتەوە، كە ئەمەش بەبڕوای من، جۆرێكی دیكەیە لەوەی كە ئافرەتان، ناتوانن تا پۆستی باڵای ئەم هەرێمە، بڕۆن و هەرتەنها، لە پێگەیەكی دیاریكراو دەمێنەوە. دواجار دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم، كە بەشێك لە پێناسە و بڕگەكانی ئەو بڵاوكراوەیە، پێویستیان بە داڕشتنەوەو پێناسەكردنەوە هەیە، بۆ ئەوەی بە ڕوونی دەربكەوێت، كە مەبەست لە سیاسەتی یەكسانی و چۆنیەتی پیا دەكردنی لە كۆمەڵگەی كوردی و دامودەزگا كارگێڕییەكان چییە؟!

پەراوێز:_ سیاسەتی یەكسانی لە نێوان ئافرەت و پیاودا، لە بڵاوكراوەكانی: وەزارەتی ناوخۆپەیمانگای پەرە پێدانی ئەمنی و كارگێڕی و تەكنەلۆژیای زانیاری، زنجیرە (9)، چاپی یەكەم 2019.

سەدیق سەعید ڕواندزی

*ئەم بابەتە لە هەفتەنامەی ڕێگای كوردستان ژمارە (1378) لە 20/2/ 2024 بڵاوكراوەتەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.